Spinoza zbudował system monistyczny, nie będący ani materializmem, ani spirytualizmem. Uznawał jedną substancję, ani materialną, ani duchową, neutralną wobec przeciwstawienia myśli i ciał.
Nie posługiwał się koncepcją ewolucyjną, używaną przez dawniejszych monistów, ewolucjonizm zastąpił przez paralelizm, który był jego najoryginalniejszą koncepcją metafizyczną.
Ze stanowiska monizmu usiłował rozwiązać naczelne zagadnienia metafizyczne:
stosunek myśli i ciał pojął w duchu paralelizmu,
stosunek Boga i świata - w duchu panteizmu.
Swoją niezmiernie abstrakcyjną metafizykę umiał łączyć ze sprawami aktualnymi: z racjonalistycznej i deterministycznej teorii wywodził idee demokratyczne i wolnomyślicielskie.
