Hełm heraldyczny – element herbu, przedstawiany jako jeden z typów
hełmu
rycerskiego bądź jego stylizacja.
Hełm pojawił się u zarania
heraldyki
, w końcu
XII
w., zaraz po
tarczy herbowej
. Umieszczany jest nad nią, na jednym z górnych rogów tarczy pochylonej, lub nad górną krawędzią pionowej. Taka kompozycja miała prawdopodobnie obrazować syntetyczną sylwetkę atakującego rycerza.
Hełm, podobnie jak i inne elementy uzbrojenia rycerskiego, zmieniał swą formę: w herbach więc
XIII
i
XIV
-wiecznych występują
hełmy garnkowe
i kubłowe – zakrywające całą głowę rycerza, z wąską, poziomą wizurą. W
XV
w. pojawił się
hełm turniejowy
– dziobowy, tzw. żabi pysk. W następnym zaś stuleciu hełm prętowy, zwany często również turniejowym. Ta ostatnia forma hełmu jest najpopularniejsza w późnej heraldyce polskiej.
Hełm pozostawał w określonym stosunku proporcjonalnym w stosunku do tarczy herbowej, najczęściej miał 2/3 wysokości tarczy, niekiedy jego wysokość wraz z klejnotem równała się wysokości tarczy. Te proporcje stanowią jedne z cech narodowych reguł heraldycznych. Heraldyka niemiecka stosowała najczęściej duże hełmy z klejnotami, zaś we Francji, Hiszpanii i Portugalii stosowano najczęściej hełmy dużo mniejsze od tarczy. Hełmy umieszczane ponad koroną rangową były również przedstawiane mniejsze, zwłaszcza przy umieszczeniu kilku obok siebie (w
herbach złożonych
). Przedstawiany najczęściej w barwie srebrnej, mógł być ustawiony en face, w 3/4, bądź profilem; umieszczany (osadzony) zawsze na górnej krawędzi tarczy lub którymś z górnych rogów – gdy tarcza była pochylona, czyli w tzw.
ukłonie heraldycznym
. Ponieważ w późnej heraldyce zachodniej hełm zaczął funkcjonować (przynajmniej w traktatach teoretycznych) jako oznaka godności, jego forma, kolor, położenie względem tarczy, czy liczba prętów w hełmie prętowym (5 lub 7), miały przekazywać informacje o randze właściciela. Zazwyczaj hełm przedstawiony frontalnie, otwarty oznaczał wyższą godność, zwrócony w prawo niższą, zamknięty, zwykle oznaczał świeżej daty szlachectwo a zwrócony w lewo – bastarda. Oczywiście w przypadku umieszczania kilku hełmów nad tarczą, lub przedstawiania herbów zwróconych ku sobie, w tzw. kurtuazyjnym ukłonie zasada oznaczenia godności przestawała obowiązywać. W heraldyce polskiej z hełmem nie wiązano podobnych znaczeń i najczęściej przedstawiano go w formie hełmu prętowego.
Hełm turniejowy
– dziobowy stosowano najczęściej w herbach mieszczańskich.
W
heraldyce polskiej
, podobnie jak szeroko pojętej niemieckiej, hełm stanowił długo ważny i niepomijalny element herbu szlacheckiego. Dopiero w
XVII
w. częstsze stają się przedstawienia samej tarczy z koroną i klejnotem, popularne już wcześniej w
Wielkiej Brytanii
,
Francji
czy heraldyce iberyjskiej. Sporadycznie spotyka się hełmy z klejnotami (bez tarczy) jako jedyne identyfikatory herbu. Najczęściej zdarzało się to w
XIV
w., w okresie takiego rozwoju klejnotów herbowych, że pozwalały one identyfikację herbu nawet bez wizerunku tarczy. Najczęściej hełmy z klejnotami prezentowane były na
zwornikach
gotyckich sal reprezentacyjnych i na pieczęciach. W Polsce znane są m.in. z "Sali hetmańskiej" kamienicy przy Rynku Głównym 17 w Krakowie. Spotykane były stosunkowo często też w heraldyce niemieckiej. Rzadko zdarzały się takie skrótowe przedstawienia herbów także później, i w
XIX
i
XXw
.
W Polsce hełmy z reguły stanowiły element herbu rodowego – szlacheckiego i mieszczańskiego. Rzadziej wieńczono nimi herb królewski, a już zupełnie sporadycznie spotyka się je w herbach miast, co jest częste np. w Anglii.
Ciekawostka
Spotyka się niekiedy próby stosowania bardziej współczesnych wersji hełmów. M.in.herby niektórych dostojników
III Rzeszy
przedstawiano zwieńczone typowym niemieckim hełmem wojskowym (wz.M1916 lub podobnym) , tzw. Stahlhelmem (
niem
).
Przykłady hełmów heraldycznych
| hełm turniejowy w pozycji 3/4 | | hełm turniejowy z labrami |
Hełmy jako oznaki godności w heraldyce francuskiej
| | | |
| | | szlachcic niższy
Gentilhomme |
| | | |
