Murray Gell-Mann (ur.
15 września
1929
w
Nowym Jorku
) – amerykański
fizyk teoretyk
, laureat
nagrody Nobla w dziedzinie fizyki
z
1969
roku.
Od
1955
profesor
California Institute of Technology
w
Pasadenie
(Caltech – Politechnika Kalifornijska). Członek Narodowej Akademii Nauk w
Waszyngtonie
. Autor prac z zakresu teorii
cząstek elementarnych
. W
1953
, niezależnie od K. Nishijimy, wprowadził
liczbę kwantową
–
dziwność
. Przewidział istnienie cząstki
hiperonu
Ω–
. W
1961
wprowadził symetrię unitarną. W
1964
zaproponował hipotezę istnienia
kwarków
(niezależnie od
G. Zweiga
). W
1969
otrzymał
Nagrodę Nobla
za całościowy wkład i odkrycia dotyczące klasyfikacji
cząstek elementarnych
i oddziaływań zachodzących pomiędzy nimi.
Życiorys
Gell-Mann urodził się w
Nowym Jorku
, w dzielnicy Lower East Side, tradycyjnie zamieszkiwanej przez emigrantów, w żydowskiej rodzinie
emigrantów
z
Czerniowców
.
[1]
Gell-Mann szybko okazał się być cudownym dzieckiem. Po ukończeniu z mianem
prymusa
najstarszej w
USA
prywatnej szkoły Columbia Grammar and Preparatory School, piętnastoletni Gell-Mann kierując się młodzieńczą ciekawością i zamiłowaniem do przyrody rozpoczął studia na
Uniwersytecie Yale
, który ukończył w roku
1948
. W roku
1951
na
Politechnice w Massachusetts
uzyskał tytuł doktora fizyki. W wieku dwudziestu trzech lat, Gell-Mann zaczął publikować swoje prace, dotyczące
cząstek elementarnych
, czym rozpoczął wielką i znamienną w skutkach rewolucję w dziedzinie fizyki.
Jego teoretyczne prace pomogły w zrozumieniu i sklasyfikowaniu odkrytych w latach późniejszych
cząstek elementarnych
, nazwanych
kaonami
i
hiperonami
. Sklasyfikowanie tych cząstek doprowadziło w konsekwencji do wysnucia pomysłu nowej
liczby kwantowej
, nazwanej
dziwnością
. Jednym z wielkich sukcesów Gell-Manna jest także
formuła Gell-Manna-Nishijimy
, która została zaproponowana na podstawie wyników doświadczalnych, a następnie potwierdzona i wyjaśniona po wprowadzeniu teorii
kwarków
. Wiele aspektów dotyczących fizyki
kaonów
i
hiperonów
Gell-Mann wyjaśnił wspólnie z Abrahamem Pais'em.
Murray Gell-Mann w trakcie wykładu, 2007
Praca Gell-Manna (i K. Nishijimy) przyniosła również efekt w
1961
roku, a było to usystematyzowanie i sklasyfikowanie cząstek elementarnych, nazywanych
hadronami
(podobną statystykę w mniej więcej tym samym czasie zaprezentował Yuval Ne'eman). Obecnie pomocna w wyjaśnieniu tej klasyfikacji jest teoria istnienia
kwarków
.
Stworzonej przez siebie klasyfikacji Gell-Mann zaproponował w 1961 r. nazwę
Ścieżka ośmiokrotna
, a powodem tego był fakt, iż w jego klasyfikacji było dokładnie osiem cząstek. (W istocie taki sam schemat został zaproponowany w tym samym czasie niezależnie przez
Yuvala Neemana
z Imperial College w Londynie).
Gell-Mann, i niezależnie
George Zweig
, w roku
1964
wysunęli hipotezę istnienia
kwarków
, czyli cząstek, z których zbudowane są
hadrony
. Ostatecznie przyjęła się nazwa
kwarki
(choć
G. Zweig
zaproponował swoją nazwę - "asy"), którą zaproponował Gell-Mann. Słowo "quark" wyczytał on w zdaniu "Three quarks for Muster Mark!" w powieści
Finnegans Wake
autorstwa
Jamesa Joyce'a
. Teoria istnienia
kwarków
choć na początku była niechętnie przyjmowana, została ostatecznie uznana.
W roku
1972
Gell-Mann wraz z Haraldem Fritzschem wprowadzili nową
liczbę kwantową
nazwaną
kolorem
(lub
ładunkiem kolorowym
), a w latach późniejszych, wraz z Heinrichem Leutwylerem zaprezentowali pełną teorię
chromodynamiki kwantowej
QCD
.
Gell-Mann i pracujący z nim
Richard Feynman
jako pierwsi zaproponowali i wyjaśnili zasadę
oddziaływania słabego
w fizyce. Równolegle z nimi prace prowadziła konkurencyjna grupa badawcza kierowana przez George Sudarshana i Roberta Marshaka.
W latach 90. XX wieku, Gell-Mann zajął się badaniami
Systemów złożonych
. Wówczas był blisko związany z
Instytutem Santa Fe
. Owocem jego pracy i zainteresowania tym tematem była napisana przez niego książka popularnonaukowa The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex.
Pisarz George Johnson napisał biografią Gell-Manna, zatytułowaną Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in 20th-Century Physics.
[2]
Murray Gell-Mann jest również kolekcjonerem wschodnioazjatyckich antyków i gorliwym lingwistą.
Życie prywatne
Murray Gell-Mann i John Seely Brown, rok 2007
Pierwsza żona: J. Margaret Dow (śl. 1955, roz. 1981), Druga żona: Marcia Southwick (śl. 1992)
Dzieci: Elizabeth Sarah Gell-Mann (ur. 1956), Nicholas Webster Gell-Mann (ur. 1963), Nicholas Southwick Levis (ur. 1978) - pasierb
Ważniejsze nagrody
Ciekawostki
- Jednym z zainteresowań Gell-Manna jest obserwowanie ptaków
- Gell-Mann jest leworęczny
- Gell-Mann wystąpił w reklamie firmy
Enron
[3]
.
- Jego nazwisko pochodzi od specyficznie wymawianego rosyjsko-żydowskiego nazwiska Gel'man (gdzie apostrof oznacza
palatalizację
litery l).
Źródła
- Beata Tarnowska (red.), Nagrody Nobla. Leksykon PWN, Warszawa 2001,
Linki zewnętrzne
