Oskar Halecki

Oskar Halecki (ur. 26 maja 1891 w Wiedniu , zm. 17 września 1973 w White Plains koło Nowego Jorku ) – historyk polski, profesor Uniwersytetu Warszawskiego i uczelni zagranicznych, członek PAU , działacz emigracyjny.

Życiorys

Był synem Oskara Haleckiego (feldmarszałka armii austriackiej ) i Leopoldyny z domu Dellimanicz. Ukończył gimnazjum w Wiedniu (1909), następnie studiował historię na Uniwersytecie Jagiellońskim (1909–1914); w gronie jego wykładowców byli m.in. Wiktor Czermak , Wacław Sobieski i Stanisław Krzyżanowski. Krzyżanowski opiekował się przewodem doktorskim (praca O początkach parlamentaryzmu litewskiego, 1913) oraz habilitacyjnym Haleckiego (1915). W latach 1914–1915 Oskar Halecki uzupełniał studia na uniwersytecie w Wiedniu; od 1915 był docentem w Katedrze Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Jagiellońskiego, a w 1918 przeniósł się na Uniwersytet Warszawski, gdzie objął Katedrę Historii Europy Wschodniej; w 1919 został mianowany profesorem zwyczajnym, w 1920 był dziekanem Wydziału Filozoficznego, a 1930/1931 dziekanem Wydziału Humanistycznego. Prowadził na UW wykłady z historii średniowiecznej Polski, stosunków polsko-litewskich do XVI wieku, dziejów Europy Wschodniej do XVII wieku. W latach 1925–1926 pełnił funkcję szefa Sekcji Uniwersyteckiej Międzynarodowego Instytutu Współpracy Umysłowej w Paryżu . W chwili wybuchu II wojny światowej przebywał w Szwajcarii , później wyjechał do Francji, Anglii, wreszcie do USA. Przez pewien czas wykładał na Uniwersytecie Polskim w Paryżu (1940), w latach 1944–1961 kierował Katedrą Europy Wschodniej na Fordham University w Nowym Jorku. Był również wykładowcą uniwersytetu w Montrealu , Columbia University w Nowym Jorku, Uniwersytetu Św. Ignacego Loyoli w Rzymie , University of Califonia w Berkeley. W latach 1942–1953 był dyrektorem, a 1953–1962 prezesem Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, przyczynił się do powstania tego instytutu w 1942.

Działalność publiczna

Niezależnie od pracy naukowej zajmował się działalnością publiczną. W czasie I wojny światowej należał do Naczelnego Komitetu Narodowego . Był ekspertem polskiej delegacji na konferencji pokojowej w Paryżu (1918–1919) i sekretarzem generalnym Biura Prac Kongresowych, zgłaszał wówczas koncepcję powstania wspólnego państwa Polski, Litwy i Ukrainy. Popierał tzw. koncepcję federacyjną Józefa Piłsudskiego .

Od stycznia do czerwca 1919 pełnił funkcję naczelnika Wydziału Oświaty w Ministerstwie Spraw Zagranicznych , w latach 1921–1924 brał udział w pracach sekretariatu Ligi Narodów w Genewie (m.in. jako sekretarz Komisji Współpracy Umysłowej Ligi Narodów). W latach 30. sympatyzował z polityką Mussoliniego . Był zdecydowanym przeciwnikiem ZSRR ,uczestnikiem ruchu prometejskiego wielokrotnie wypowiadał się na temat komunistycznego i sowieckiego zagrożenia dla Europy.

Wybuch II wojny zastał Haleckiego w Szwajcarii, skąd udało mu się przedostać do Paryża, gdzie organizował Polski Uniwersytet na Obczyźnie. Stąd przez Portugalię wyjechał do Stanów Zjednoczonych. Natychmiast znalazł pracę na znanym Vassar College (1940–1941), ale już wkrótce przeniósł się do kierowanego przez jezuitów uniwersytetu Fordham nieopodal Nowego Jorku, gdzie pozostał aż do przejścia na emeryturę w roku 1961. Jednocześnie wykładał na uniwersytecie Columbia oraz w Montrealu, podróżując pomiędzy tymi miastami. W 1942 należał do założycieli Polskiego Instytutu Naukowego w Nowym Jorku, traktowanego jako przedłużenie Polskiej Akademii Umiejętności. Był jego dyrektorem (1942–1952), a po śmierci Jana Kucharzewskiego w 1952 został honorowym prezesem.

Poglądy historyczne

Był rzecznikiem roli Polski jako "przedmurza chrześcijaństwa", postulował konieczność podporządkowania się woli Watykanu . Wysoko cenił go papież Pius XII . Brał udział w obchodach 1000-lecia chrztu Polski w 1966. Od okresu wojny był silnie politycznie zaangażowany. Jego pozycja naukowa sprawiała, że stał się reprezentantem opinii w środowiskach intelektualnych i politycznych Ameryki. Znakomitym przykładem jest udział w debacie radiowej ze stycznia 1944 na temat stosunków z Rosją, w której znakomicie stawił czoła rosyjskiemu attaché wojskowemu oraz prof. Paresowi, zwolennikowi terytorialnych nabytków Stalina kosztem Polski. Słuchana w całej Ameryce debata (coś na kształt dzisiejszych debat telewizyjnych) zaowocowała lawiną gratulacji od najwybitniejszych Amerykanów i była wspominana przez lata. W złowieszczym, nokautującym argumentacją artykule The Sixth Partition of Poland z 1945 dokonywał Halecki analizy zapowiadanego dopiero okaleczenia pierwszego sojusznika Zachodu. Stwierdzał, że jest to pierwszy rozbiór, którego stroną są zachodnie demokracje, w obronie których polski żołnierz krwawił od 1939. W innym studium Post-War Poland (1944) wieszczył potrzebę odbudowania naszego regionu i Europy na bazie federacji. Myślał o czymś na kształt Unii Europejskiej i, co równie ciekawe, nakazywał jej rozszerzenie poza Atlantyk. Postulował budowanie wspólnoty transatlantyckiej.

Członkostwo w instytucjach naukowych

Był członkiem wielu akademii i towarzystw naukowych. W 1927 został członkiem czynnym, dwa lata później członkiem zwyczajnym Towarzystwa Naukowego Warszawskiego. Był również członkiem Polskiej Akademii Umiejętności (w 1929 członkiem-korespondentem, w 1936 członkiem czynny) oraz delegatem akademii do Conseil de Perfectionnement de l'Institut Francais de Varsovie (1932–1939). Ponadto brał udział w pracach Katolickiego Związku Badań Międzynarodowych w Polsce (w latach 1927–1929 prezes), Towarzystwa Naukowego we Lwowie (1938), Polskiego Towarzystwa Heraldycznego (prezes), Miedzynarodowej Akademii Dyplomatycznej w Paryżu, Instituto per l'Europa Orientale w Rzymie (członek honorowy), Centre International de Synthese Historique w Paryżu, Polskiego Towarzystwa Historycznego na Obczyźnie (prezes). Otrzymał nagrodę Kasy im. Mianowskiego (1920, za pracę O genezie i znaczeniu rządów andegaweńskich w Polsce) oraz nagrodę PAU im. J. U. Niemcewicza (1920); odebrał również kilka doktoratów honoris causa – uniwersytetu w Lyonie (1935), uniwersytetu w Montrealu, De Paul University i Fordham University. Był odznaczony m.in. Krzyżem Kawalerskim francuskiej Legii Honorowej (1924), Krzyżem Komandorskim papieskiego Orderu Św. Grzegorza Wielkiego (1927), Krzyżem Komandorskim Orderu Polonia Restituta (1935).

Zakres prac

W pracy naukowej zajmował się historią średniowieczną Litwy i Rusi, historią Cesarstwa Bizantyjskiego , historią średniowieczną Polski, historią najnowszą, a także naukami pomocniczymi historii oraz metodologią historii. Badał początki parlamentaryzmu na Litwie. Zainicjował szerokie badania porównawcze nad wpływem Bizancjum na politykę, gospodarkę i kulturę Europy. Analizował akt unii lubelskiej . Był autorem teorii o historycznym prawie Polski do ziem litewskich i ukraińskich. Dzieje Europy podzielił na trzy okresy: śródziemnomorski (do upadku cesarstwa rzymskiego), europejski (do początków kryzysu cesarstwa i papiestwa w końcu XIV w.) oraz atlantycki (rozszerzenie zasięgu wpływów Europy, pokój religijny w Augsburgu, konfederacja warszawska, edykt nantejski). W polityce ZSRR widział kontynuację imperializmu carskiego.

Działalność prasowa

Współpracował z pismami "Czas" (1914–1918), "Polen. Wochenschrift fuer polnische Interessen" (1915–1918), "Miesięcznik Heraldyczny" (1930–1939). Do jego uczniów zaliczali się m.in. Stanisław Herbst i Janusz Pajewski . Znany był z głośnych polemik naukowych, m.in. ze swoim wieloletnim przyjacielem Janem Konstantym Dąbrowskim (na temat roli Andegawenów w Polsce i postaci Władysława Warneńczyka ). Wyróżniał się znakomitą pamięcią. Jubileusz pracy historyka uhonorowano wydaniem Księgi ku czci Oskara Haleckiego w 25-lecie jego pracy naukowej (Warszawa 1935).

Jego poglądy oraz zaangażowanie w sprawy Millenium irytowały Władysława Gomułkę, komentowano je negatywnie w „Nowych Drogach”, nie było mowy o publikacji książek Haleckiego czy jego wizycie w kraju.

Niektóre prace

• Herby na brakteatach wielkopolskich (1910)
• Protestantyzm na Wawelu (1910)
• Chaleccy na Ukrainie (1911)
• Ród Łodziów w wiekach średnich (1912)
• Ostatnie lata Świdrygiełły i sprawa wołyńska za Kazimierza Jagiellończyka (1915)
• Zgoda sandomierska 1570 r. Jej geneza i znaczenie w dziejach reformacji polskiej za Zygmunta Augusta (1915)
• O początkach szlachty i heraldyki na Litwie (1916)
• O zabytkach języka polskiego na Litwie w wiekach średnich (1917)
• Wcielenie i wznowienie państwa litewskiego 1386–1401 (1917–1918)
• Dzieje Unji Jagiellońskiej (1918–1920, 2 tomy)
• L'histoire de l'Europe orientale (1923)
• Historyczne znaczenie wznowienia nuncjatury w Polsce (1925)
• Polityka skandynawska Jagiellonów (1927)
• Potrzeby nauki polskiej w dziedzinie historji (1929)
• Przełom w dziejach unji kościelnej w XIV wieku (1929)
• L'historiographie polonaise du XIX et XX-e siecle (1933, z Bronisławem Dembińskim i Marcelim Handelsmanem )
• La Pologne de 963 a 1914 (1933)
• Histoire de Pologne (1945)
• Imperialism in Slavic and East European History (1952)
• The Limits and Divisions of European History (1962); tłum. pol.: Historia Europy – jej granice i podziały (2002)

Źródła

• Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A–J, Wrocław 1983
• M. Filipowicz, Emigranci i jankesi. O amerykańskich historykach Rosji, Lublin 2007, s.176-184; tenże, Wobec Rosji. Studia z dziejów historiografii polskiej od końca XIX wieku po II wojnę światową, Lublin 2000, s.89-91
• J. Kłoczowski, Oskar Halecki i jego walka o miejsce Polski w Europie, w: Z dziejów polityki i dyplomacji polskiej. Studia poświęcone pamięci Edwarda hr. Raczyńskiego, Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wychodźstwie, pod red. H. Bułhaka, Warszawa 1994, s. 397-406.
• S. Łukasiewicz, Federalistyczne atrybuty historiografii Oskara Haleckiego, „Rocznik Instytutu Europy Środkowo – Wschodniej” 1 (2003), s.12-29; J. Pajewski, Oskar Halecki, „Kwartalnik Historyczny” 72 (1975), z.4, s.915-916
• G. Rhode, Drei polonische Historiker – drei Persönlichkeiten der Zeitgeschichte. Zum Tode von Marian Kukiel, Oskar Halecki und Stanisław Kot, „Jahrbücher für Geschichte Osteuropas” 24 (1976), z.4, s.537-546
• R. Stobiecki, Klio na wygnaniu. Z dziejów polskiej historiografii n uchodźstwie w Wielkiej Brytanii, Poznań 2005
• R.Stobiecki, Twórczość emigracyjna Oskara Haleckiego (1891-1973). Próba charakterystyki, w: Studia z dziejów Polski i Europy w XIX i XX wieku. Księga dedykowana Profesorowi Piotrowi Stefanowi Wandyczowi, pod red. J. Farysia, R. Nira, M. Szczerbińskiego, Gorzów Wielkopolski 2004, s.581-592
• P. Wandycz, O dwóch historykach, „Zeszyty historyczne” (1975), z.32, s.61-65
• Strona poświęcona biografii Oskara Haleckiego, opr. Janusz Cisek, IPN

Linki zewnętrzne

• Oskar Halecki – wykaz publikacji w LitDok Bibliografia Historii Europy Środkowowschodniej, Herder-Institut (Marburg)