Storczykowate
Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis Kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis
Systematyka [1]
Domena :	eukarionty
Królestwo :	rośliny
Klad :	rośliny naczyniowe
Klad :	Euphyllophyta
Klad :	rośliny nasienne
Klasa :	okrytonasienne
Klad :	jednoliścienne
Rząd :	szparagowce
Rodzina :	storczykowate
Nazwa systematyczna
Orchidaceae Juss. Gen. Pl.: 64. 4 Aug 1789
Mapa zasięgu

Buławnik mieczolistny

Kwiatostan kukułki zaniedbanej Dactylorhiza praetermissa

Falenopsis

Storczykowate (Orchidaceae Juss.) – rodzina roślin obejmująca ponad 20 tysięcy gatunków bylin (samożywnych i myko-heterotroficznych ). Jest jedną z najbogatszych w gatunki rodzin roślin wyższych . W Polsce , w stanie dzikim, występuje około 50 gatunków z 24 rodzajów i wszystkie one podlegają ochronie gatunkowej . Rośliny z rodziny storczykowatych o efektownych i oryginalnych kwiatach są potocznie nazywane orchideami .

Morfologia

Liście

Wydłużone, całobrzegie.

Kwiaty

Charakteryzują się zrośnięciem pręcikowia z szyjką słupka w prętosłup (gynospermium) oraz tzw. pyłkowinami (Pollinaria, pollinia), czyli garstkami pyłku zlepionymi w małe grudki. Każdy kwiat składa się z dwuokółkowego okwiatu , którego części w czasie rozwoju skręcają się o 180° w stosunku do swojego pierwotnego położenia (resupinatio). Środkowa działka wewnętrznego okółka przekształcona jest w tzw. warżkę (labellum), niejednokrotnie podzieloną, często wydłużoną ku tyłowi w tzw. ostrogę . Jest ona umieszczona na dole kwiatu i służy owadom za miejsce do siadania. Kwiaty przeważnie zebrane w kwiatostany typu wiecha bądź grono , zapylane przez zwierzęta (głównie owady , rzadziej ptaki ).

Owoce

Torebka z dużą ilością bezbielmowych (do 1 mln) bardzo drobnych nasion , rozsiewanych przez wiatr . Nasiona w większości są niezdolne do kiełkowania bez obecności grzybów charakterystycznych dla danych gatunków ( mikoryza ).

Ekologia

Występują głównie w strefie międzyzwrotnikowej ( epifity i liany ), rzadziej w umiarkowanej (na łąkach i w lasach). Wiele gatunków żyje w symbiozie z grzybami ( mikoryza ).

Systematyka

Pozycja rodziny wg Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG III z 2009)

Klad bazalny (najstarsza linia rozwojowa) w rzędzie szparagowców Asparagales w obrębie jednoliściennych .

Pozycja filogenetyczna rodziny w obrębie rzędu szparagowców:

Pozycja rodziny w systemie Reveala (1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd storczykowce (Orchidales Raf), podrząd Orchidineae Rchb., rodzina storczykowate (Orchidaceae Juss.)^[2].

Pozycja rodziny w systemie Cronquista (1981)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), klasa jednoliścienne (Liliopsida Scop. 1760), podklasa Liliidae, rząd storczykowce .

Podział rodziny według Angiosperm Phylogeny Website ^[1]

Podrodzina Apostasioideae Horaninov

• Apostasia Blume
• Neuwiedia Blume

Podrodzina waniliowe Vanilloideae Szlachetko

• Cleistes Rich. ex Lindl.
• Clematepistephium N. Hallé
• Cyrtosia Blume
• Dictyophyllaria Garay
• Duckeella Porto & Brade
• Epistephium Kunth
• Eriaxis Rchb. f.
• Erythrorchis Blume
• Galeola Lour.
• Isotria Raf.
• Lecanorchis Blume
• Pogonia Juss.
• Pogoniopsis Rchb. f.
• Pseudovanilla Garay
• Vanilla Mill. – wanilia

Podrodzina obuwikowe Cypripedioideae Kosteletzky

• Cypripedium L. – obuwik
• Mexipedium V. A. Albert & M. W. Chase
• Paphiopedilum Pfitzer – pafiopedilum, sabotek
• Phragmipedium Rolfe – fragmipedium
• Selenipedium Rchb. f.

Podrodzina epidendronowe Epidendroideae Kosteletzky

Grupa składająca się z ok. 650 rodzajów liczących ok. 18 tysięcy gatunków występujących na wszystkich kontynentach. Zaliczane tu rośliny są często epifityczne , nierzadko myko-heterotroficzne . Przedstawicielami w polskiej florze są: buławnik (Cephalanthera), kruszczyk (Epipactis), gnieźnik (Neottia), storzan (Epipogium), żłobik (Corallorhiza), lipiennik (Liparis), wyblin (Malaxis), listera (Listera), gołek (Leucorchis). Do tej podrodziny należy też szereg rodzajów storczyków często uprawianych, takich jak: falenopsis (Phalaenopsis), katleja (Cattleya), dendrobium (Dendrobium), cymbidium (Cymbidium), zygopetalum (Zygopetalum).

Podrodzina storczykowe Orchidoideae Eaton

Grupa składająca się z 208 rodzajów liczących ok. 3755 gatunków, występujących na wszystkich kontynentach z wyjątkiem obszarów okołobiegunowych i pustyń. Zaliczane tu rośliny są sympodialne , bardzo rzadko myko-heterotroficzne , częste są bulwy na korzeniach lub łodydze . Przedstawicielami w polskiej florze są: tajęża (Goodyera), kręczynka (Spiranthes), koślaczek (Anacamptis), kukułka (Dactylorhiza), gółka (Gymnadenia), miodokwiat (Herminium), kukuczka (Neottianthe), dwulistnik (Ophrys), storczyk (Orchis), podkolan (Platanthera), storczyca (Traunsteinera), potrostek (Chamorchis), ozorka (Coeloglossum).

Zastosowanie

Rośliny ozdobne

Ze względu na piękne, oryginalne kwiaty , trwałe i silnie pachnące, uprawia się głównie w szklarniach, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii i Belgii . Uprawiane są liczne ozdobne gatunki i ich mieszańce (m.in. z rodzaju katleja, Laelia, Stanhopea, Dendrobium, Odontoglossum, Paphiopedilum) w wielu odmianach, zwanych storczykami lub orchideami . Bardzo dużo gatunków jest wykorzystywanych w kwiaciarstwie, zarówno jako kwiaty cięte, jak i doniczkowe. Cięte kwiatostany charakteryzują się dużą trwałością. Dzięki rozmnażaniu z merystemów łatwa stała się hodowla doniczkowa.

Sztuka kulinarna

Znaczenie gospodarcze ma wanilia .

Uprawa

Wymagania

Dla większości gatunków uprawianych w warunkach domowych najlepsza jest ekspozycja na oknie wschodnim lub zachodnim. Taka wystawa daje największe szanse na długotrwałe i obfite kwitnienie . Dla rodzajów Cattleya, Vanda, Dendrobium i Cymbidium odpowiednie są również okna południowe, ale uważać trzeba na ewentualne oparzenia. Okna północne nie są zwykle właściwe, ze względu na zbyt małą ilość światła, zwłaszcza zimą. Nawet jeśli storczyk w takich warunkach będzie rósł, mało prawdopodobne jest, że zakwitnie. Phalaenopsis, Paphiopedium czy Ludisia dobrze rosną w miejscu jasnym, ale nie bezpośrednio oświetlanym przez słońce.

Pielęgnacja

Dla wielu storczyków korzystne jest wyniesienie latem na balkon lub taras. Rośliny umieszcza się na wolnym powietrzu, kiedy jest pewność, że nocne spadki temperatury nie spowodują żadnych szkód. Należy przy tym szczególnie zwrócić uwagę na niebezpieczeństwo poparzenia storczyków. Jesienią trzeba odpowiednio wcześnie zabrać je do domu, dokładnie przy tym oglądając roślinę pod kątem szkodników. Pobyt na świeżym powietrzu wzmacnia storczyki i wpływa na poprawę kwitnienia. Bardzo dobrze działa zwłaszcza na Cymbidium, Zygopetalum, Dendrobium nobile i Cattleya.

Okresy spoczynku

Ważnym warunkiem kwitnienia wielu gatunków jest zachowanie ich specyficznych okresów spoczynku, w których rośliny te w warunkach naturalnych zredukują swój metabolizm, by przetrwać kolejne okresy suszy lub chłodu, a zatem i w warunkach domowych wymagają np. zaprzestania nawożenia i podlewania. Storczyki tego typu na ogól rosną w sposób sympodialny , tworząc bulwy pędowe (ang. pseudobulbs) jako organy spichrzowe do przetrwania niekorzystnych okresów klimatycznych, podczas gdy storczyki nie wymagające okresów spoczynkowych, tj. mniej wiecej ciągle rosnących, przeważnie należą do roślin monopodialnych .

W zależności od ich pochodzenia geograficznego storczyki pod kątem ich okresów spoczynkowych można podzielić na trzy grupy:

• storczyki rosnące mniej więcej ciągle takie jak n.p. Phalaenopsis lub Vanda;
• storczyki z okresem spoczynku po ich kwitnieniu, n.p. Dendrobium nobile lub Laelia;
• storczyki z okresem spoczynku po wytwarzaniu nowego pędu rocznego z nową bulwą pędową, n.p. Miltonia lub Odontoglossum.

Cykl roczny storczyków sympodialnych z okresem spoczynkowym po wytwarzaniu nowego pędu rocznego, n.p. Miltonia lub Odontoglossum

Cykl roczny storczyków sympodialnych z okresem spoczynkowym po kwitnieniu, n.p. Cycnoches ventricosum, Dendrobium nobile lub Laelia

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Orchidaceae Juss. [w:] Watson L. & M.J. Dallwitz. 1992. The families of flowering plants: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval na http://delta-intkey.com ( ang. )
• Polska Encyklopedia Wiedzy o Storczykach
• Polskie storczyki