Warńija Warmia
Flaga biskupa warmińskiego Flaga biskupa warmińskiego Herb biskupa warmińskiego
Położenie biskupa warmińskiego
Państwo	Polska
Język urzędowy	polski
Stolica	Olsztyn
Powierzchnia  • całkowita	4249 km²
Mapa biskupa warmińskiego
Mapa biskupstwa warmińskiego wykonana na zamówienie bp. Adama Grabowskiego w 1755. Autorem pracy jest kartograf i sztycharz z Elbląga Jan Fryderyk Endersch (1705-1796)

Położenie Warmii na mapie Polski z zaznaczonymi województwami, powiatami i gminami

Krainy historyczne dawnych Prus

Chorągiew biskupa warmińskiego podczas bitwy grunwaldzkiej

Przypuszczalne rozmieszczenie plemion pruskich w XIII wieku

Warmia ( niem. Ermland, warm. Warńija, mazur. Warmzia, łac. Varmia, staropruskie Wormjan) – kraina historyczna w obecnym województwie warmińsko-mazurskim . Nazwę wzięła od pruskiego plemienia Warmów . Barwy historycznej Warmii to czerwień i biel. Powierzchnia Warmii wynosi 4249 km².

Historia

Pradzieje (do 1243)

Terytorium zamieszkiwane przez Warmów znajdowało się nad Zalewem Wiślanym ( Równina Warmińska ) i sięgało na południe od Braniewa do Lidzbarka Warmińskiego . Prawdopodobnie głównym grodem Warmów była Orneta – w miejscu starego grodziszcza pruskiego Krzyżacy założyli nowe miasto.

Warmia w strukturze państwa krzyżackiego (1243-1466)

Na mocy decyzji papieża Innocentego IV z 1243 r. w kraju podbijanym przez Krzyżaków powstały cztery diecezje: chełmińska , pomezańska , warmińska i sambijska . Diecezja warmińska była ok. trzykrotnie większa od dominium i obejmowała teren po wielkie jeziora mazurskie na wschodzie i Pregołę na północy.

Terytorium dominium (państewka) warmińskiego przypominało kształtem trójkąt o nieregularnych bokach ze ściętym wierzchołkiem opierającym się o Zalew Wiślany . W dużym uproszczeniu granice Warmii wyznaczają nad Zalewem Wiślanym Frombork i Braniewo . Od Braniewa granica biegła nieco za Reszel , dalej za Biskupiec , obok Butryn , Gryźlin , Gietrzwałdu , Ornety do Fromborka. Wszystkie wymienione miejscowości znajdują się na terenie Warmii. Granice Warmii ustalono w 1375 r. i przetrwały – z niewielkimi modyfikacjami – do końca jej samodzielności, czyli do zaboru jej przez Prusy w 1772 .

Pierwszy biskup warmiński Anzelm z części dominium wydzielił trzecią część (środkową) na utrzymanie kapituły katedralnej, na Warmii kapituła katedralna nazywana jest też kapitułą warmińską . Kapituła warmińska utworzona w 1260 r., początkowo miała siedzibę w Braniewie , a później we Fromborku .

Siedzibą biskupów było początkowo Braniewo w latach 1280 - 1340 , krótko Orneta w latach 1340 - 1350 i od 1350 Lidzbark Warmiński . Na terenie dominium warmińskiego ukształtował się podział na 10 komornictw (odpowiednik prokuratorii). Na utrzymanie kapituły warmińskiej wyznaczono trzy komornictwa: olsztyńskie (powstało w 1346 r.), a melzackie i fromborskie powstały w czasie rządów biskupa Henryka Fleminga . W dyspozycji biskupa było ich siedem: braniewskie, orneckie, dobromiejskie , barczewskie , reszelskie , jeziorańskie i lidzbarskie. Prawie wszystkie siedziby komornictw były siedzibami archiprezbiteratów , z wyjątkiem Olsztyna i Barczewa.

Granice diecezji warmińskiej oraz wydzielonego z niej dominium kształtowały się etapami, w miarę zdobywania terenów zamieszkanych przez Prusów . Do zatargów dochodziło między biskupami warmińskimi , a wielkimi mistrzami krzyżackimi jeśli chodziło o granice dominium biskupiego. W sporach tych biskupi musieli ustępować wielkim mistrzom. Spór między biskupem Janem Stryprockiem , a wielkim mistrzem Winrychem von Kniprode rozstrzygał w 1375 r. sąd rozjemczy, którego wyrok zatwierdził papież Grzegorz IX . W wyniku tego sporu Warmia utraciła znaczne tereny w okolicach Reszla. Warmia w ramach państwa krzyżackiego posiadała samodzielność gospodarczą i korzystała z ochrony militarnej Zakonu. W czasie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1409 - 1411 z terenu Warmii wystawione zostały trzy chorągwie: biskupia , kapitulna i miasta Braniewa . Chorągwiami z terenu Warmii przypuszczalnie dowodzili wójtowie – biskupi i kapitulny. W bitwie pod Grunwaldem z Warmii brało udział ok. 1000 zbrojnych.

Warmia w granicach I Rzeczypospolitej (1466-1772)

Warmia po II pokoju toruńskim w 1466 r. weszła w skład Korony Polskiej wraz z Prusami Królewskimi .

Warmia zachowała pewną autonomię, a biskupi warmińscy z kapitułą katedralną byli tu wyłącznymi gospodarzami świeckimi. Warmia w tym okresie miała lepsze warunki rozwoju gospodarczego i większą swobodę w zarządzaniu gospodarką niż w okresie krzyżackim. Znalazło to odzwierciedlenie w rozwoju kultury, sztuki i oświaty.

Biskupi warmińscy zasiadali w Senacie Rzeczypospolitej, a od 1508 r. byli także prezesami ziem pruskich. Z tej racji zwoływali sejmiki generalne Prus Królewskich.

Warmia jako część Prus (1772-1945)

Warmia po I rozbiorze Polski włączona została do Królestwa Pruskiego i znalazła się w jego prowincji Prusy Wschodnie . Nastąpiła sekularyzacja Warmii, której terytorium podzielono początkowo na dwa powiaty; braniewski i lidzbarski. Powiaty te należały do rejencji w Królewcu . Warmia ze względu na swoją odrębność wyznaniową aż do 1945 r. odróżniała się od pozostałej części Prus.

11 lipca 1920 na Warmii odbył się plebiscyt , w którym mieszkańcy mieli się opowiedzieć za przynależnością państwową. Cztery wsie opowiedziały się za Polską.

Warmia w Polsce (po 1945)

W 1945 r. cała Warmia została włączona do państwa polskiego. Wskutek ucieczki przed frontem, powojennych wysiedleń przymusowych oraz emigracji ogromną większość mieszkańców współczesnej Warmii stanowi ludność napływowa.

Tradycje katolickie Warmii zachowały się w wyglądzie wsi i miasteczek (np. kapliczki przydrożne) oraz w obyczajach. Historyczna odrębność Warmii została też uszanowana w nazwie województwa warmińsko-mazurskiego .

Nazewnictwo miejscowości

W latach 1945 - 1950 Komisja Nazw Miejscowości i Obiektów Fizjograficznych ponownie nazwała niektóre miejscowości i obiekty fizjograficzne (rzeki, jeziora) na terenie całych Prus, aby przywrócić – lecz często nadać nową – polską, nazwę. Istniejące wcześniej w polskim piśmiennictwie lub lokalnej mowie nazwy, przemianowo na nowe, wczesniej nie używane (związane m.in. z zasłużonymi dla regionu postaciami):

• Wartembork - Barczewo
• Melzak - Pieniężno
• Braunsberga - Braniewo

Architektura Warmii

Największy wpływ na architekturę Warmii wywarła jej etniczna i kulturowa różnorodność^[1]. Ze względu na przeważające wpływy zamieszkujących ją niegdyś społeczności wyróżnia się architekturę Warmii południowej oraz Warmii północnej.

Budownictwo południowej Warmii nieznacznie różni się od architektury Mazur. W zasadzie różnice są minimalne i powinno się mówić o architekturze Prus Południowych bądź Prus Polskojęzycznych obejmujących swym zasięgiem teren południowej Warmii i południowych Mazur ^[1].

Wieś warmińska i architektura drewniana

Drewniana chałupa w Kajnach

Wsie warmińskie w większości lokowane były w średniowieczu , stąd też często mają charakter owalnic (wsie Stawiguda , Glebisko^[1]) i wielodrożnic (wsie Wrzesina , Purda ^[1]). Ponadto w południowej części regionu licznie występują wsie ulicówki .

Chałupy z południa Warmii są szerokofrontowe z dwuspadowymi dachami, zazwyczaj trójdzielne z centralną sienią , lecz zdarzają się również domy dwudzielne z sienią z boku^[1]. Są proste w swojej budowie z rzadka występującymi gankami czy podcieniami szczytowymi lub narożnymi^[1]. Szczyty są jednodzielne, oszalowane pionowo, chociaż występują także dwudzielne z ozdobnie wycinanym deskowaniem szczytu^[1]. W starszych chatach dachy są głównie typu krokwiowo-jętkowego z murłatą lub częściej bez murłaty^[1]. W nieco nowszych występują ramy stolcowe dekoracyjnie wykończone. Chałupy te pierwotnie stawiano szczytem do drogi, lecz później przeważyło budowanie ich równolegle do przebiegającego traktu^[1]. Dodatkowo w budownictwie południowej Warmii występują wpływy i zapożyczenia z sąsiednich regionów, z zachodu i północy. Powszechne było np. mieszanie konstrukcji zrębowej i ryglowej poprzez budowanie ścian przyziemia w technice wieńcowej a szczytów w tzw. murze pruskim ^[1]. Najbardziej zdobionym elementem chaty były szparogi (wietrznice) - bogato rzeźbione deski zabezpieczające po bokach strzechę. W miejscu styku szparogów znajdował się pazdur - zdobienie szczytu domu.

Zupełnie inaczej natomiast wyglądały domy Warmii północnej. Głównie w rejonie Pieniężna i Ornety przeważała ludność wywodząca się od niemieckich osadników z Lubeki i ze Śląska ^[1], która wznosiła chałupy niczym nie przypominające tych z południowej Warmii. Budynki te były rozległe o często skomplikowanym kształcie a w swych wnętrzach mieściły izby o różnym przeznaczeniu: część mieszkalną, magazynową, hodowlaną, warsztatową oraz inne^[1]. Ich ściany najczęściej wznoszone były w technice ryglowej z wypełnieniem cegłą lub szachulcem . Zdarzały się również konstrukcje szkieletowe oszalowane, murowane oraz wieńcowe z litego drewna^[1]. Do wzniesienia jednego budynku często stosowano różne konstrukcje i techniki. Dzięki zastosowaniu ryglowych ścianek kolankowych budynki te często miały użytkowe piętra^[1]. Dachy tych domostw były duże i czterospadowe, bądź naczółkowe z dymnikiem ^[1]. Pomimo zjawiska łączenia funkcji mieszkalnej oraz gospodarczej budynków wznoszono także wolno stojące budynki gospodarcze jak spichlerze czy stodoły^[1]. Ściany tych budynków były zazwyczaj prostsze w swej budowie i wykonane tańszymi technikami, jak np.szkielet oszalowany deskami. Takie wsie często występowały od Pieniężna i Ornety aż po Braniewo lecz do dzisiaj żadna tego typu konstrukcja nie zachowała się na terytorium Warmii czy Polski^[1].

Warmiński strój ludowy

Strój kobiecy

Podstawowym elementem kobiecego ubioru była biała koszula z lnianego płótna na guziki. Rękawy najczęściej były marszczone, a kołnierzyki wykładane. Na koszulę zakładano westkę - czerwoną kamizelkę z drelichu lub sukna. Na szczególne okazje nakładano kabat - rodzaj żakietu mocno dopasowanego do ciała, ściśniętego w talii, ozdobionego koronkami i plisami. Kolejnym nakryciem wierzchnim jest jubka - bardziej luźniejszy i nie ograniczający ruchów kaftanik z długimi rękawami. Na niedzielę i święta kobiety zakładały bogato zdobione trójkątne chusty. Pod koszulą i spódnicą znajdowały się dwie lub trzy halki zwane odspodnikami lub kitlami łospódnimi. Dolną część garderoby stanowiły szerokie spódnice, zwane kitlami. Występowały najczęściej w kolorze czarnym, brązowym, granatowym i czerwonym, często w kratę, w późniejszych czasach głównie jednolite czerwone i niebieskie. Suknie były mocno marszczone i zakończone koronką czy to frędzlami. Strój uzupełniał biały fartuszek. Najważniejszym elementem ubioru warmińskiej kobiety był czepiec (twarda micka, mniętka micka, gelonek). Były to zdobione złotymi nićmi koronkowe arcydzieła wiązane pod brodą. czepce nosiły tylko kobiety po ślubie.

Strój męski

Powszechne w ubiorze były koszule z grubego, białego płótna, w święta noszono koszule z delikatniejszych płócien. Koszula posiadała marszczony, wiązany kołnierz i marszczone mankiety. Następnie nakładano półkoszulek z czarnego sukna, a od święta westę - kamizelka z sukna tkanego w drobne prążki. Najczęściej występowały one w kolorze czerwonym, niebieskim, granatowe, cimnoczerwone, zielone, brązowe, zapinane były na osiem błyszczących guzików i z długim sztywnym kołnierzem. W pasie przewiązywana była kolorową krajką. Kamizelka z rękawami nosiła nazwę - wanik. Zimą na wierzch nakładano sukman, jego niebieski kolor zarezerwowany był tylko dla zamożnych chłopów. Na co dzień noszono parciane, czarne lub niebieskie spodnie, a w święta sukienne, czarne lub granatowe lub dobrane do koloru kamizelki, czasem również prążkowane, zwężane przy nogawce. Noszono futrzane czapki z czasem zastąpione przez kapelusze z filcu. Całość dopełniały brązowe lub czarne buty sięgające do łydki.

Zobacz też

• Mapa Świętej Warmii
• Księstwo Warmińskie
• Kapituła warmińska
• Warmińska kapituła kolegiacka
• Egzempcja Warmii

Przypisy

Bibliografia

• Mariusz Koziak: Mazury i Warmia. Warszawa: Wiedza i Życie, s. 29, seria: Wędrówki po Polsce. . 
• Informacja na stronie Lidzbark Warmiński/Strój
• Informacja na stronie Kultura polskiej Warmii/Strój polskich Warmiaków

Linki zewnętrzne

• Dom Warmiński, Warmia – regionem
• Seria wydawnicza Monumenta Historiae Warmiensis oder Quellensammlung zur Geschichte Ermlands . Kopia cyfrowa w KPBC
• Prusy Wschodnie Historia najnowsza Warmii i Mazur w świetle wspomnień przedwojennych mieszkańców regionu
• Warmia w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich , Tom XIII (Warmbrun – Worowo) z 1893 r.