Aszurbanipal, Asurbanipal (
akad.
Aššur-bani-apli "Aszur jest twórcą syna pierworodnego"[1]), w tradycji greckiej Sardanapal, syn
Assarhaddona
, był ostatnim wybitnym królem
Asyrii
z dynastii
Sargonidów
, panował w latach
669
-
631 p.n.e.
Mimo rozruchów wewnętrznych utrzymał państwo w granicach od
Zatoki Perskiej
do
Morza Śródziemnego
. Założył wielką
bibliotekę w Niniwie
.
W
Biblii
jest wspomniany w
Księdze Ezdrasza
(4; 10) jako Asnefar[2] bądź Asnappar[3].
Wczesne lata
Aszurbanipal przed objęciem rządów w kraju odebrał staranne wykształcenie. Inskrypcje przedstawiają go jako pierwszego władcę asyryjskiego (i jedynego), który posiadł umiejętność czytania i pisania:
- Ja Aszurbanipal, twór boga Aszura i bogini Belit, książę dziedziczny posiadłem mądrość boga Nabu; opanowałem wszelką sztukę pisarską wszystkich mistrzów pisma, ilu ich jest (...)[4]
Przypuszczalnie młody królewicz był pierwotnie przeznaczony do stanu kapłańskiego, gdzie poznał trudną zdolność posługiwania się pismem klinowym oraz nauczył się odczytywania tekstów akadyjskich i sumeryjskich. Umożliwiło mu to poznanie dziedzictwa kulturowego Sumeru i Babilonii[5].
Objęcie władzy
Assarhaddon
po utracie najstarszego syna Sin-iddina-aply, który poległ w 672 p.n.e. dążył do wyjaśnienia kwestii dziedziczenia tronu spośród swoich pozostałych synów zawierając tzw. traktaty wasalne potwierdzone przez arystokrację asyryjską oraz plemiona
Medów
. Do tego momentu monarchia asyryjska nie precyzowała kwestii następstwa tronu aktami prawnymi, ponieważ przyjętą praktyką dotychczas było obejmowanie władzy przez najstarszego syna panującego.Traktat ten określał zasady objęcia władzy: przez starszego syna
Szamaszszumukina
w
Babilonii
oraz młodszego Aszurbanipala w
Asyrii
po śmierci Assarhaddona, który domagał się od swoich poddanych wypełnienia jego woli, pomoc jego synom w objęciu tronów i zachowania im wierności. Wszystkie te klauzule zostały obłożone przysięgami na bogów i miały zagwarantować pokojową sukcesję. Zapobiegliwość władcy miała uchronić państwo i dynastię
Sargonidów
przed wstrząsami i rozłamem jakie towarzyszyły w momencie objęcia władzy samemu Assarhaddonowi, którego ojciec
Sanherib
został zamordowany przez starszych braci króla[6].
Tytuł królewski
"Aššur-bani-apli, šar kiššati, šar māt Aššur" - tłum. "Aszurbanipal, król świata (dosł. król wszystkiego), król Asyrii"
Polityka podbojów
Początek jego rządów był pomyślny, państwo przeżywało apogeum rozwoju terytorialnego i militarnego.
Podbój Egiptu
W 667 r. p.n.e. zorganizował wyprawę na
Egipt
. Pokonał króla
Taharkę
z władającej Egiptem
XXV dynastii kuszyckiej
; król ten zbiegł na południe do Napaty. Wojska asyryjskie w swoim pochodzie przez kraj nad Nilem pokonały wojska Taharki w
pobliżu Memfis
.
Aszurbanipal rozumiał, że do władania tak odległym krajem nie wystarczą tylko namiestnicy i wojsko krwawo tłumiące bunty, dlatego spośród egipskiej arystokracji, która uznała się za jego wasali, wybrał
Necho
z Sais, jako swojego przedstawiciela w zdobytym kraju:
- Przyodziałem go (Necho) w barwne szaty, włożyłem mu na szyję złoty łańcuch – oznakę władzy, nanizałem na jego palce złote pierścienie, darowałem mu żelazny puginał w złotej oprawie z wyrytym na nim moim imieniem. Obdarzyłem go rydwanami, rumakami, mułami dla podniesienia jego świetności. Posłałem mu moich zaufanych ludzi i namiestników gwoli wojennego sojuszu z nim[7].
Asyryjskie panowanie w Egipcie za pośrednictwem Necho z Sais i jego syna
Psametycha
było podważane przez obalonych władców
kuszyckich
najpierw
Taharki
, później przez
Tanutamona
i Atlanersa, którzy dążyli do odzyskania tronu faraonów. Część arystokracji wywiózł do
Niniwy
jako zakładników. W 664 r. p.n.e. zmarł Taharka, a władzę objął jego siostrzeniec i następca,
Tanutamon
, który zdołał zdobyć Górny Egipt z Tebami, Dolny zaś pozostał lennem asyryjskim.
W 663 Asyryjczycy wyruszyli na kolejną wyprawę do Egiptu. Głównym celem było usunięcie z Egiptu ostatniego władcy
kuszyckiego
, który był źródłem ciągłych niepokojów w kraju nad Nilem. Zdobycie i
zburzenie Teb
zostało opisane w inskrypcji przez Aszurbanipala:
- Podczas mojej drugiej wyprawy skierowałem się na Egipt i i Etiopię.
Tanutamon
usłyszawszy o mojej wyprawie i o tym, że wtargnąłem na ziemie Egiptu, opuścił miasto Memfis i gwoli ocalenia swojego życia uciekł do Teb. Królowie namiestnicy i nadzorcy, których mianowałem w Egipcie przyszli do mnie i całowali moje stopy. Ruszyłem w pogoń za Tantuamonem i doszedłem do Teb – jego potężnej twierdzy.
- Ujrzawszy moc mojego natarcia opuścił Teby i uciekł do Kipkipi. Z pomocą boga Aszura i bogini Isztar miasto owo zdobyłem w całości, srebro, złoto, drogie kamienie, wszystkie skarby jego pałacu, barwne płócienne odzienie, rosłe rumaki, ludzi- mężczyzn i kobiety, dwa wysokie obeliski sporządzone z
jasnego złotego stopu
obydwa ważące 2500 talentów (75 ton) i stojące u bram świątyni, wydarłem z ich miejsc i zabrałem do Asyrii.
- Niezliczone łupy zdobyłem w Tebach. Oręż mój uczyniłem gorzkim dla Egiptu i Etiopii i umocniłem moje zwycięstwo. Z pełnymi rękami powróciłem do Niniwy- miasta w którym sprawowałem władzę[8].
Władzę nad Egiptem Asyryjczycy utracili ok. 650 r. p.n.e. na rzecz swojego wcześniejszego lennika
Psametycha
. Aszurbanipal zajęty rebelią brata w Babilonii i wojną z Elamem nie dążył do odzyskania kraju nad Nilem.
Wojna z koalicją babilońsko-elamicką
Zgodnie z decyzją Asshardona, Aszurbanipal panował w Niniwie, a jego brat
Szamaszszumukin
rządził w
Babilonie
. Początkowo relacje w imperium układały się pomyślnie, jednak ambicja namiestnika Babilonii pchnęła go do przyłączenia się do antyasyryjskiej koalicji
Elamu
i
Chaldejczyków
. Aszurbanipal uderzył na Babilonię, oblegając stolicę oraz
Borsippę
. Po czterech latach oblężenia Babilon został zdobyty w 648 r. p.n.e., lecz na rozkaz króla miasto zostało tym razem oszczędzone:
- A na ludzi, którzy byli doradcami Szamaszszumukina, brata wiarołomnego, w tym niecnym dziele i zło uczynili, którzy ulękli się śmierci i ceniąc swe życie nie rzucili się wraz z Szamaszszumukinem, panem swoim w ogień, którzy uratowali się przed ostrzem żelaznego miecza, głodem, cierpieniami i płonącym ogniem i znaleźli schronienie – (na nich) spadła sieć bogów, władców moich, przed którą nie podobna uciec. Ani jeden nie uciekł, (ani jeden) zbieg nie uszedł z rąk moich. Wojownikom tym wyrwałem ich zuchwałe usta, które bluźniły przeciw Aszurowi, memu bogu (...)[9].
Namiestnikiem spacyfikowanej prowincji mianował
Kandalanu
.
Stosunki z sąsiednim
Elamem
tylko w pierwszych latach układały się pokojowo. W czasie klęski głodu w
Suzie
władca asyryjski wysłał nawet zboże. W 664 r. p.n.e. elamicki król
Urtaku
zaatakował Babilonię, lecz jego atak został szybko odparty. Po jego rychłej śmierci nastąpił kryzys w państwie, ponieważ władzę w Suzie objął Tempti-Khumma-In-Szuszinak (w źródłach asyryjskich
Teumman
), który nie był legalnym spadkobiercą. Część arystokracji elamickiej nie uznała tej sukcesji, widząc w Teumanie uzurpatora, dlatego zwrócili się do Aszurbanipala z prośbą o mediację. Dla asyryjskiego króla był to dogodny moment na wmieszanie się w wewnętrzne rozgrywki we wrogim państwie. Poparł najstarszego syna Urtaku,
Humbannikasza II
. Do rozstrzygnięcia doszło w bitwie nad
rzeką Ulai
. Wojska asyryjskie rozgromiły Teummana, który po doznanej klęsce popełnił samobójstwo. Jego odciętą głowę niesiono na czele wojsk asyryjskich w czasie pochodu przez Elam, a następnie zawieszono na jednej z bram Niniwy. Do dnia dzisiejszego zachował się też
relief
, na którym widzimy odpoczywającego w ogrodzie Aszurbanipala przyglądającego się wiszącej na drzewie głowie króla elamickiego[10]. Na tron Elamu Asyryjczycy wprowadzili Humbannikasza II jako króla Madaktu.
Upadek Suzy
w 647 r. p.n.e. Aszurbanipal opisał w inskrypcji:
- Suza, wielkie święte miasto, dom ich boga, siedzenia ich tajemnic, zdobyłem. Wszedłem do jej pałaców, otworzyłem jej skarbce, gdzie srebro i złoto, dobra i bogactwo zostały nagromadzone... Zniszczyłem (...) Zredukowałem świątynie Elamu do niczego; ich bogowie i boginie rozproszył wiatr. Grobowce ich starożytnych i ostatnich królów, które zdewastowałem, wystawiłem do słońca i zabrałem ich kości do ziemi Aszura. Zdewastowałem prowincje Elamu i na ich ziemiach posiałem sól.[11]
Działalność kulturalna
Aszurbanipal założył ogromną
bibliotekę w Niniwie
, gromadząc w niej całą ówczesną wiedzę (około 30 tysięcy glinianych tabliczek zapisanych
pismem klinowym
, zawierających poezje oraz teksty filozoficzne, medyczne, historyczne, astronomiczne i administracyjne). Wśród zachowanych do dnia dzisiejszego tekstów znajdują się fragmenty najstarszej znanej księgi alchemicznej pt. Wrota pieca. Księga ta zawiera opis pieca alchemicznego oraz opisy różnych operacji alchemicznych. Wymienione są w niej nazwy metali połączone z bóstwami:
srebro
–
Anu
(Niebo),
miedź
–
Ea
(Powietrze). Traktat ten zawiera ponadto wyraźną tezę o przemianie metali. W bibliotece odnaleziono epos o
Gilgameszu
, z fragmentami o raju i potopie. Aszurbanipal sam siebie przedstawia w inskrypcjach jako człowieka wykształconego, który potrafi czytać i pisać w piśmie klinowym.
Ostatnie lata panowania
Pod koniec panowania Aszurbanipal oddał się zbytkowi, a nawet, jak podają greckie źródła, zniewieściał, nosząc damskie stroje. Po jego śmierci, ok. roku
630 p.n.e.
, władzę objęli dwaj synowie
Sinsariszkun
i
Aszuretiliani
, a po nich
Aszuruballit II
, co pogłębiło kryzys w imperium. Moment ten wykorzystał
Nabopolassar
– założyciel nowej dynastii w
Babilonii
.
Z tym królem wiąże się postać
Sardanapala
z tradycji greckiej. Miał on ulec zniewieściałości i rozwiązłemu trybowi życia. Na roku 639 p.n.e. urywa się kronika asyryjska, co może świadczyć o zaniechaniu przez władcę ważniejszych wypraw wojennych i skupieniu się na konsumowaniu owoców wcześniejszych zwycięstw. Echa tej zmiany Aszurbanipala odnajdujemy właśnie w przekazach greckich.
Linki zewnętrzne
Przypisy
- ↑ Laessøe J., Ludy Asyrii,Państwowe Wydawnictwo Naukowe Warszawa 1972, str23.
- ↑ Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu, przekład
Jakuba Wujka
, Wydawnictwo Apostolstwa Modlitwy, Kraków 1962
- ↑
Księga Ezdrasza, online.biblia.pl
- ↑ Lipin L., Biełow A., Gliniane księgi , Warszawa 1956, s. 174.
- ↑ op.cit., s.191.
- ↑ Laessøe J., op. cit., str. 167-175.
- ↑ op.cit., s. 194.
- ↑ op.cit., s. 195-196.
- ↑ op.cit., s. 205.
- ↑
, Aszurbanipal odpoczywający w ogrodzie. Relief z Pałacu Północnego w Niniwie. (j.ang.)
- ↑ François Vallat:
The history of Elam
(
ang.
). Encyclopaedia Iranica. [dostęp 6 marca 2008].