Startuj z nami!

www.szkolnictwo.pl

praca, nauka, rozrywka....

mapa polskich szkół
Nauka Nauka
Uczelnie Uczelnie
Mój profil / Znajomi Mój profil/Znajomi
Poczta Poczta/Dokumenty
Przewodnik Przewodnik
Nauka Konkurs
uczelnie

zamów reklamę
zobacz szczegóły
uczelnie

Esej

Esej

Wydanie Prób Montaigne'a z 1588 roku

Esej ( fr. essai – „próba”) – forma literacka lub literacko-naukowa, prezentująca punkt widzenia autora. Esej może poruszać tematykę filozoficzną, społeczną lub artystyczną, być formą krytyki literackiej, manifestu politycznego lub też dotyczyć innych refleksji autora.

Badacze wciąż mają problem z określeniem, czym tak naprawdę jest esej. Uważa się nawet, że jego zdefiniowanie jest niemożliwe, dlatego zamiast szukać uogólnień, powinno się zająć badaniem poszczególnych tekstów eseistycznych.

Za twórców eseju uznaje się Michela de Montaigne’a , renesansowego humanistę, który napisał dzieło Essais ( Próby z 1580 r.) i Francisa Bacona , odrodzeniowego filozofa, autora Essays or Counsels, civill and moral.

Spis treści

Historia eseju

Choć za twórców nowożytnego eseju uważa się przede wszystkim dwóch szesnastowiecznych myślicieli, Michela de Montaigne’a i Francisa Bacona, w rzeczywistości eseje powstawały już w czasach starożytnych . Zwane były "szkicami" i posiadały formę luźnych przemyśleń, zazwyczaj o charakterze filozoficznym. Badacze gatunku wskazują na jego powiązanie z popularną w antyku formą dialogu , elementy eseistyczne dostrzeżono także w diatrybach cynickich , w satyrach menippejskich , w listach, sentencjach i exemplach .

Pierwowzorem eseju miały być Moralia Plutarcha . Innymi starożytnymi twórcami szkiców byli m.in. Platon , Seneka Młodszy (Epistulae morales), Marek Aureliusz czy Cyceron .

W XX wieku esej zaczął przenikać do prozy narracyjnej, głównie powieści (np. w twórczości Tomasza Manna , Roberta Musila , Kazimierza Brandysa [1]). Zjawisko to nazywane jest eseizacją .

Charakterystyczne cechy eseju

Esej jest gatunkiem trudnym do jednoznacznego opisania. Nie da się ustalić konkretnych cech poetyki eseju z powodu różnorodności kształtu, tematyki i stylistyki poszczególnych realizacji tego gatunku[2]. Można jedynie próbować charakteryzować teksty eseistyczne, uwzględniając pojawiające się w nich literackie tendencje i zjawiska.

Osoba mówiąca i świat przedstawiony w eseju

Osobą mówiącą w eseju jest zawsze sam autor, wyrażający swoje poglądy i przemyślenia[3]. W związku z tym esej cechuje:

  • subiektywizm – esej pokazuje świat przez pryzmat uczuć i filtr skojarzeń. Autor przede wszystkim ma okazję do wygłoszenia swoich przekonań. Czasami taka okazja jest swego rodzaju prowokacją (np. kontrowersyjne dyskusje z autorytetami, bądź głęboko zakorzenionymi opiniami), zachęcającą do szukania kontrargumentów.
  • refleksyjność – esej to zapis toku rozmyślań autora nad danym problemem. Twórca nie moralizuje ani nie próbuje przekonać do swojego zdania, jedynie przedstawia własny punkt widzenia. Nie oczekuje, że czytelnik się z nim zgodzi, chce sprowokować do samodzielnego wysiłku intelektualnego i zajęcia stanowiska w danej sprawie.

Esej jest gatunkiem niefikcjonalnym. Świat przedstawiony w eseju nie tworzy sam w sobie spójnej całości. Elementy świata przedstawionego można odnaleźć jedynie w tych fragmentach tekstu, które reprezentują cechy gatunków, kreujących własny świat przedstawiony (anegdota, przykład, wspomnienie, obrazek, itp.). Tak skonstruowany fragmentaryczny świat utworu jest podporządkowany nadrzędnej idei przyjętej przez autora i istnieje jedynie po to, by myśl autora egzemplifikować[3]. Fabularność pozostaje elementem drugorzędnym w stosunku do przekazywanej w eseju idei[4].

Niesystematyczność i niesystemowość

Wyróżniki te zostały wprowadzone przez Wojciecha Głowalę, jednego z prekursorów teorii eseju w Polsce[5].

  • Niesystematyczność eseju polega na jego asocjacyjnym charakterze. Autor przedstawia swoje przemyślenia na zasadzie luźnych skojarzeń, nie stosuje porządku chronologicznego, tematycznego, hierarchii ważności przedstawionych argumentów. Esej ma charakter nielinearny, jest oparty na skrótach myślowych i rozległych skojarzeniach. Kompozycja tak skonstruowanego dzieła jest luźna i fragmentaryczna.
  • Niesystemowość przejawia się w niewyczerpaniu tematu. Eseista nie ma ambicji przedstawienia wszystkich możliwych punktów widzenia na daną sprawę, nie prezentuje wszystkich dostępnych argumentów. Dokonuje subiektywnej selekcji, nie wyczerpuje tematu, bo nie jest to rozprawa naukowa ani traktat. Pragnie jedynie skłonić do refleksji i zasygnalizować istnienie danego problemu. Esej bywa zazwyczaj niekonkluzywny (autor podaje informacje, ale nie wyciąga z nich wniosków, pozostawia to czytelnikowi), przez co tekst może sprawiać wrażenie nieukończonego.

Synkretyzm gatunków i rodzajów literackich

Hybrydyczność – esej jest gatunkiem synkretycznym, który czerpie wiele cech z innych gatunków. Często myli się go z felietonem bądź szkicem , rzadziej z reportażem lub recenzją . Może zawierać cechy traktatu (np.: filozoficznego lub o sztuce), opowiadania czy pamiętnika . W tok wypowiedzi autor może wplatać aforyzmy czy dygresje zawierające np.: anegdoty . Eseju nie da się także jednoznacznie zaklasyfikować do żadnego z istniejących rodzajów literackich , gdyż zależnie od konkretnej realizacji, może on skłaniać się zarówno ku liryce, epice jak i dramatowi[3].

Styl eseju

  • Esej dąży do stylu wysokiego, jest popisem kunsztu literackiego autora. Przy użyciu wysublimowanych środków artystycznego wyrazu powinien dowodzić elokwencji i erudycji autora. Styl, pozornie lekki, powinien charakteryzować się pewnym poziomem wyrafinowania. Eseista często w swoich tekstach stosuje groteskę i ironię .
  • Intertekstualność – eseista często stosuje cytaty , aforyzmy i odniesienia do różnych dzieł literackich oraz kulturalnych, wplata w kompozycję tekstu aluzje historyczne i filozoficzne. Skutkiem takiej praktyki jest dialogiczność tekstu
  • Dygresyjność – bardzo częstą cechą spotykaną w esejach jest pojawianie się różnego rodzaju wtrętów, które przerywają tok myśli i kierują w zupełnie innym kierunku. Obrazują one to, co mówi autor, ponadto ubarwiają tekst, ale nie zawsze muszą wnosić do dzieła coś nowego.

Podział esejów

Dzieląc esej na płaszczyźnie treści możemy wyróżnić:

  • Esej publicystyczny
  • Esej popularnonaukowy
  • Esej literacki

Płaszczyzną podziału może być podział ze względu na kompozycję, która może być uporządkowana, bądź sprzeczna z przyjętymi normami literackimi. W tym wypadku rozróżniamy:

  • Esej formalny
  • Esej nieformalny (personalny)

Wyodrębnienia typologiczne można przeprowadzić również ze względu na użyteczność, czyli na możliwe wykorzystanie eseju przez czytelnika:

  • Esej odnoszący się do faktów
  • Esej interpretująco-wartościujący
  • Esej literacki

Podział ze względu na sposób wpływania na świadomość odbiorcy, polega na segregacji esejów w taki sposób, w jaki jest traktowany adresat. Mowa jest tutaj o dystansie pomiędzy nim, a nadawcą. Wyróżniamy więc:

  • Esej przytaczający zjawisko (opisujący)
  • Esej analizujący zjawisko (komentujący)
  • Esej przekonujący do poglądu (perswazyjny)

Ostatnią płaszczyzną podziału eseju jest podział ze względu na funkcje. Wiemy dobrze, że wyróżniamy następujące funkcje tekstów literackich: informatywna, ekspresywna, impresywna, poetycka i fatyczna. W związku z tym możemy wyróżnić:

  • Esej informatywny
  • Esej ekspresywny
  • Esej impresywny

Esej w Polsce

Niektórzy uważają, że wiele cech tego gatunku zawierają dzieła Stanisława Herakliusza Lubomirskiego (Rozmowy Artaksesa i Ewandra), Piotra Skargi (Kazania sejmowe), bądź Stanisława Staszica . Spotyka się również opinie, że eseistyczny charakter ma twórczość pisarzy Młodej Polski – np. Stanisław Ignacy Witkiewicz (Szkice estetyczne).

Właściwy rozwój polskiego eseju to debiut Jerzego Stempowskiego w dwudziestoleciu międzywojennym, który napisał „Pana Jowialskiego i jego spadkobierców. Rzecz o perspektywach śmiechu szlacheckiego”. Potem pojawił się Stanisław Vincenz ze swoją prozą epicko-filozoficzną „Na wysokiej połoninie”.

W okresie powojennym wielu wybitnych polskich pisarzy znajdowało się na emigracji. Wśród nich znajdowali się właśnie ojcowie polskiego eseju – wspomniani wcześniej Stempowski i Vincenz, ale także Czesław Miłosz , Aleksander Wat i Witold Gombrowicz . Musieli oni zacząć tworzyć w inny sposób, tak żeby "się porozumieć ze (zmienionym) czytelnikiem w kraju". Tak rozpoczęła się doba intelektualnych studiów i szkiców, czyli esejów. Można więc powiedzieć, że „polska szkoła eseju” wytworzyła się na emigracji.

Potem rozwój gatunku w Polsce nabrał tempa poprzez takie nazwiska jak Herbert (np.: Barbarzyńca w ogrodzie , Martwa natura z wędzidłem ), Lem (np.: Summa technologiae ), Kołakowski (np.: Czy diabeł może być zbawiony i 27 innych kazań), Jasienica (np.: Polska Piastów, Polska Jagiellonów, Rozważania o wojnie domowej) czy Kott (np.: Kamienny potok). Każdy z nich dodawał coś swojego; Herbert zawierał swoje przemyślenia dotyczące sztuki i artyzmu, Lem wzbogacał o filozofię i futurologię, Kołakowski – o filozofię, Jasienica – o rozważania historyczne, a Kott o krytykę literatury i teatru.

W obecnych latach najpopularniejszymi eseistami są takie postacie jak: Andrzej Stasiuk , Zygmunt Kałużyński , Andrzej Kijowski , Jan Józef Szczepański , czy Jarosław Klejnocki .

Przypisy

  1. Janusz Sławiński , Michał Głowiński , Teresa Kostkiewiczowa, Aleksandra Okopień-Sławińska : Podręczny słownik terminów literackich. Warszawa: Open, 1996, ss. 66-67. . 
  2. K. Dybciak Inwazja eseju, „Pamiętnik Literacki" 1977, z. 4, s. 114
  3. 3,0 3,1 3,2 T . Wroczyński, Esej – zarys teorii gatunku, „Przegląd Humanistyczny” 1986 z. 5/6
  4. K. Dybciak, Inwazja eseju``, „Pamiętnik Literacki” 1977, z. 4, s. 118
  5. W. Głowala, Próba teorii eseju literackiego, „Acta Universitalis Wratislaviensis". Wrocław 1965 nr 40, s. 157-158


Inne hasła zawierające informacje o "Esej":

Samuel Johnson ...

Aforyzm Sebastien-Roch-Nicolas Chamfort, (1740?-1794). Warszawa : "Alfa-Wero", 1995 Zobacz też maksyma Linki zewnętrzne Myślenie aforystyczne - Esej na temat aforyzmów ...

Tadeusz Boy-Żeleński ...

Bertrand Russell ...

Tygodnik Powszechny w PRL. W 1987 r. na łamach „Tygodnika Powszechnego” ukazał się głośny Esej Jana Błońskiego „Biedni Polacy patrzą na getto”.Od lat 90. niechętna Tygodnikowi ...

Marcel Mauss Forma i podstawa wymiany w społecznościach archaicznych (Sociologie et anthropologie 1950 )(z Henri Hubert)Esej o naturze i funkcji ofiary, tł. Lech Trzcionkowski, Kraków 2005, Zakład ...

Stefania Skwarczyńska utworu awangardowego) i Młodej Polski ( Wyspiański ), ale też wokół epoki baroku (głośny Esej o Myślach Pascala ), a nawet renesansu (rozprawa o "toku eseistycznym" w ...

André Breton ...

Richard Pipes ( 1999 ); wyd. polskie – Własność a wolność ( 2000 )Rosja, komunizm i świat. Wybór Esejów ( 2002 )Communism: A History ( 2001 ); wyd. polskie – Komunizm ( 2008 )VIXI: Memoirs of ...

Václav Havel ...


Inne lekcje zawierające informacje o "Esej":

Czasowniki modalne - The modal verbs, część II (plansza 18) much better. Ten Esej mógł być napisany dużo lepiej. She didn’t answer to my text message. ...

001. Podstawy metodologii i elementy metodyki (plansza 16) że dany problem nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć, więc przedstawia się tzw. Esej naukowy (nie wymaga końcowego rozstrzygnięcia), w którym dane zagadnienie poddaje się ...

001. Podstawy metodologii i elementy metodyki (plansza 17) GrazuAutor: Dr. Marcus Gossler Podstawy metodologii i elementy metodyki Kolejnym krokiem przy pisaniu Eseju naukowego jest szczegółowa prezentacja zagadnienia i odniesienie się z nim – ...





Zachodniopomorskie Pomorskie Warmińsko-Mazurskie Podlaskie Mazowieckie Lubelskie Kujawsko-Pomorskie Wielkopolskie Lubuskie Łódzkie Świętokrzyskie Podkarpackie Małopolskie Śląskie Opolskie Dolnośląskie