Hatay - prowincja (il) w pd.-wsch.
Turcji
, nad
zatoką Aleksandretty
, granicząca z
Syrią
. 5,5 tys. km², 1,0 mln mieszkańców (1990). Siedzibą władz jest
Antiochia Syryjska
(tur. Antakya), inne większe miejscowości to
Aleksandretta
(tur. Iskenderun), Samandagi, Reyhanli, Kirikhan. Wydobycie
rudy żelaza
, korytarz komunikacyjny na szlaku z Turcji na południe - do Syrii i
Libanu
. Mieszana ludność - głównie
Turcy
(około połowy),
Arabowie
i
Ormianie
. Wśród Arabów wyraźny jest quasi-narodowościowy podział na grupy wyznaniowe -
alawitów
(większość) i
sunnitów
.
Okręg Hatay, dawniej
sandżak
Aleksandretty, leżący na granicy tureckiej
Anatolii
i arabskiego
Lewantu
, od
1517
należał do
Imperium Osmańskiego
. Geograficznie, kulturalnie i tradycyjnie uznawany był za część Syrii. Od 7 grudnia
1918
był okupowany przez
Francję
. Z mocy traktatu ankarskiego ("układ Franklin-Bouillon") z 20 października
1921
wraz z pozostałymi arabskimi posiadłościami byłego Imperium Ottomańskiego został odłączony od Turcji. Okręg Hatay stał się częścią Syrii, pozostającej pod francuskim
mandatem
, traktat zarezerwował mu jednak specjalny status, sprowadzający się do swobód kulturalnych dla mieszkających tam Turków i do swobodnego używania
języka tureckiego
. Pod rządami Francji sandżak Aleksandretty cieszył się pewną
autonomią
, stanowiąc jeden z sześciu okręgów administracyjnych
mandatowej
Syrii.
W
traktacie lozańskim
z 1923 Turcja oficjalnie zrzekła się roszczeń do utraconych arabskich terenów byłego Imperium Osmańskiego. Jednak, uważając okręg za rdzennie turecki, władze kemalistowskiej Turcji wraz z samym
Atatürkiem
nie pogodziły się z jego utratą. Nie podjęto bezpośrednich działań w celu jego odzyskania, lecz czekano na sprzyjającą temu sytuację międzynarodową, a tymczasem podtrzymywano wśród Turków w Hatay nastroje irredentystyczne. Jeszcze w
1935
Ankara odesłała z kwitkiem delegację Turków z Hatay. Według francuskich spisów Turcy stanowili 46% spośród 237 tys. mieszkańców okręgu - mniejszość w kategoriach bezwzględnych, ale największą pojedynczą grupę narodowościową.
Sprzyjająca sytuacja powstała w latach poprzedzających II wojnę światową, po podpisaniu
20 lipca
1936
roku
konwencji z Montreux
, regulującej kluczową dla Turcji sprawę kontroli nad
Bosforem
i
Dardanelami
.
9 września
Turcja złożyła u władz francuskich i w
Lidze Narodów
skargę na naruszenie praw Turków zamieszkujących okręg, żądając zapewnienia okręgowi autonomii. Po mediacji Ligi Narodów Francja (jako mandatariusz Syrii) i Turcja zawarły
29 maja
1937
roku porozumienie, mocą którego okręg otrzymał autonomię w ramach mandatowej Syrii i został
zdemilitaryzowany
. W
1938
roku doszło do zamieszek między Turkami i Arabami, wskutek czego, znów przy pośrednictwie Ligi Narodów, renegocjowano status okręgu - na mocy porozumienia francusko-tureckiego z 3 lipca miał się stać niepodległym państwem pod militarną kontrolą Francji i Turcji. 2 września powstało
Państwo Hatay
, którego prezydentem został Tayfur Sökmen, a premierem Abdurrahman Melek. Po przeprowadzeniu wyborów do lokalnego parlamentu w sierpniu 1938 roku przeważająca większość deputowanych opowiedziała się za przyłączeniem Republiki do Turcji. Stanowisko takie zajęli nie tylko deputowani tureccy, lecz również arabscy
Alawici
, obawiający się prześladowań religijnych ze strony sunnickiej większości Syryjczyków (Alawici stanowili większość arabskich mieszkańców okręgu). Niepodległość Republiki Hatay nosiła widoczne dla wszystkich znamię tymczasowości - prezydent i premier Republiki uczestniczyli w wyborach do tureckiego parlamentu w marcu
1939
roku jako kandydaci z okręgów Gaziantep i Antalya.
23 czerwca
Francja i Turcja zawarły porozumienie o przyłączeniu Republiki do Turcji.
29 czerwca
parlament Republiki uchwalił przyłączenie jej do Turcji i sam się rozwiązał.
7 lipca
odnośny dekret wydały władze tureckie.
23 lipca
1939
roku w antiocheńskich koszarach nastąpiło oficjalne przekazanie okręgu przez Francuzów Turkom.
Zdarzenie to wywołało ogromny sprzeciw w Syrii, doprowadziło do kryzysu politycznego we francuskim mandacie i opóźniło nadanie Syrii niepodległości o 10 lat. Na zmianę postawy Francji, która początkowo nie chciała oddać okręgu Turcji, wpłynęła atmosfera poprzedzająca II wojnę światową - Francja zapewniła sobie w ten sposób przychylność Turcji w nadchodzącej wojnie. Faktem jest, że Francja, jako mandatariusz Syrii, nie miała prawa do dysponowania syryjskim terytorium. Niepodległa Syria, dla której okręg Hatay był oknem na świat (port w
Aleksandretcie
), nie uznała jego przyłączenia do Turcji. Fakt ten stał się zarzewiem ciągnących się do dziś konfliktów między Turcją i Syrią. Chcąc zmusić Turcję do zwrotu okręgu władze Syrii udzielały cichego poparcia terrorystom
kurdyjskim
(aczkolwiek tu akurat bardziej prawdopodobnym motywem wrogości wydaje się wpływ
ZSRR
: Syria, wieloletni klient ZSRR, dążyła do utrzymania napięcia w stosunkach z prozachodnią Turcją).