Kultury archeologiczne okresu przedrzymskiego epoki żelaza (600 lat p.n.e – I w. p.n.e.)

     grupy nordyckie

      kultura jastorfska

     grupa Harpstedt-Nienburg

      plemiona celtyckie

     kultura przeworska

      grupa gubińska

      kultura oksywska

     kultura wschodniobałtycka strefy leśnej

      kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

      kultura zarubiniecka

     grupy estońskie

     grupy trackie

     kultura Poieneşti-Lukaševka

Kultura zarubiniecka (kolor czerwony) i kultura przeworska (kolor zielony)

Kultury archeologiczne ok. III w. n.e.; kolor zielony – kultura przeworska, kolor jasnofioletowy – nadłabski krąg kulturowy ; kolor czerwony – kultura wielbarska , kolor żółty – kultury bałtyjskie , kolor brązowy – kultura zarubiniecka , kolor pomarańczowy – kultura czerniachowska , ciemnoniebieski – cesarstwo rzymskie, kolor fioletowy (koła) – kultura kijowska

kierunki wędrówek plemion germańskich (750 l. p.n.e. – I w. n.e.

Kultura przeworska – kultura archeologiczna epoki żelaza rozwijająca się między III w. p.n.e. a V w. n.e. na terenach obecnej Polski oraz Zakarpacia . Dawniej zwana kulturą wenedzką lub grupą przeworską kultury grobów jamowych. Kultura przeworska zastąpiła na znacznej części swojego terytorium wcześniejszą kulturę pomorską .

Chronologia, geneza i zanik

Nazwa pochodzi od miasta Przeworsk , leżącego niedaleko od miejscowości Gać , w której znaleziono cmentarzysko. Pierwszej publikacji tego stanowiska dokonał w 1909 r. Karol Hadaczek , jednak do literatury nazwę wprowadzono dopiero w latach trzydziestych.

Geneza powstania kultury przeworskiej nie została w pełni wyjaśniona, jednak pewne jest, iż wpływ na jej rozwój miała ludność kultury pomorskiej oraz grobów kloszowych . Tereny kultury przeworskiej są przypisywane wzmiankowanym przez autorów starożytnych plemionom Lugiów ^[1]. Nie bez znaczenia pozostały też szerokie wpływy kultury lateńskiej i wędrówki plemion, np. Bastarnów i Skirów .

Zgromadzony materiał archeologiczny kultury przeworskiej datowany jest od fazy C2 okresu lateńskiego do okresu wędrówek ludów (200/250 lat p.n.e. do ok. 450 roku n.e.).

Kultura przeworska zanikła w starszej części okresu wędrówek ludów .

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Ludność kultury przeworskiej w okresie przedrzymskim zajmowała tereny Śląska, Wielkopolski, Mazowsza, Podlasia i części Małopolski. Drobne, lecz nieistotne zmiany w zasięgu jej występowania obserwuje się w okresie rzymskim.

Stanowiska tej kultury graniczyły w II-I wieku p.n.e. ze stanowiskami kultury oksywskiej od północy, kręgu jastorfskiego od zachodu, kultury zarubinieckiej od wschodu oraz osadnictwa celtyckiego oraz kultury puchowskiej od południa. W V wieku n.e. graniczyły ze stanowiskami ludności kultury luboszyckiej oraz kręgu nadłabskiego od zachodu, grupy dębczyńskiej od północy oraz kultury wielbarskiej od wschodu.

Oprócz zwartych obszarów istniały enklawy osadnictwa przeworskiego – środkowe Niemcy nad Soławą .

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Fragment rzymskiego miecza z Podlodowa w powiecie tomaszowskim lubelskim, z wyobrażeniami Marsa i Wiktorii, znaleziony w grobie wojownika kultury przeworskiej

Inwentarz

Charakterystyczna dla ludności kultury przeworskiej jest duża ilość przedmiotów żelaznych. Są to umba z kolcem, klamry do pasa o formie sztabkowej lub zawiasowej, koliste sprzączki, nożyki sierpikowate, a także zestawy narzędzi w postaci młotków, pilników , kowadełek, obcęgów i tłoczków oraz zestawy toaletowe: nożyce, półksiężycowate brzytwy, szczypce.

Ceramika

Ceramika wytwarzana przez ludność przeworską była lepiona ręcznie i można podzielić ją na dwie grupy. Do pierwszej z nich zalicza się tzw. ceramika stołowa. Prezentowała zróżnicowaną formę o cienkich ściankach, wygładzonych i czernionych powierzchniach, starannie wykonanych. Do drugiej grupy zalicza się ceramika tzw. kuchenna – grubościenna, słabo wykonana, o chropowatych powierzchniach. Występowała też ceramika toczona na kole, która z czasem wyparła ceramikę stołową. Ręcznie lepiona ceramika kuchenna przetrwała do końca trwania tej kultury.

Osadnictwo

Formą przewodnią w budownictwie były niewielkie półziemianki, o wymiarach 3x5 m, ze słupami podtrzymującymi dach. Występowały też większe konstrukcje naziemne, słupowe. W fazie B2 nastąpił wzrost gęstości osadnictwa oraz powstawanie nowych skupisk osadniczych. W IV i V wieku widoczne jest zahamowanie rozwoju osadnictwa oraz jego powolny zanik.

Obrządek pogrzebowy

Kurhan książęcy z ok. 180 r. n.e. w Przywozie

W pierwszych fazach rozwojowych ludność praktykowała głównie obrządek ciałopalny, w którym groby jamowe przeważały nad popielnicowymi. Niezwykle rzadko występowały czyste groby popielnicowe. Zmarłych wyposażano w dary. Dla mężczyzn typowe były: broń, ostrogi, nożyce, brzytwy, osełki, narzędzia kowalskie, klamry do pasa; dla kobiet: dwie żelazne zapinki drucikowate, klamry, przęśliki i noże sierpikowate. Praktykowano zwyczaj palenia ich razem z kośćmi. Większe dary (miecze) były gięte i łamane.

Bardzo rzadko występowały groby szkieletowe (zasięg pokrywa się ze wcześniejszym osadnictwem celtyckim), w których ciała zmarłych układano na boku w pozycji embrionalnej. Rzadko też występowały groby książęce (odkryte np. w Przywozie ) oraz kamienne nasypy przykrywające szczątki w miejscu kremacji – kurhany siedlemińskie.

W niektórych rejonach odkryto kamienne stelle, bruk kamienny oraz kamienne kręgi spełniające funkcje ogrodzeń.

Gospodarka i społeczeństwo

Podstawą gospodarki tej kultury było przede wszystkim rolnictwo oraz hodowla zwierząt. Istniał handel ze strefą południowoeuropejską, co poświadczone jest przez liczne importy, np. dzbany i situle z Italii. Na wysokim poziomie stała produkcja rzemieślnicza.

Bibliografia

Przypisy