Ekspresjonizm (łac. expressio – wyraz, wyrażenie) –
awangardowy
prąd literacki
, który pojawił się około
1910
roku w Niemczech i trwał do końca
lat 20. XX wieku
. Miał liczne odpowiedniki w literaturach narodowych Europy, ale nigdzie nie uzyskał takiego stopnia zaawansowania jak na niemieckim obszarze językowym[1].
Powstanie
Ekspresjonizm był reakcją na kryzys polityczno-społeczny I wojny światowej i czasów powojennych. Twórców przeraziła pustka i jałowość duchowa współczesności,
materializm
oraz przerost technokracji i mechanizacji. Był formą sprzeciwu wobec
naturalizmu
(z powodu jego wąskich założeń programowych) i
modernizmu
(za brak poczucia odpowiedzialności wobec świata). Za przyczynę kryzysu współczesności uważali odwrócenie się człowieka od duchowych wartości i norm moralnych. Żądali powrotu do źródeł kultury - odwoływali się do
mitologii greckiej
i
rzymskiej
oraz do tradycyjnej dla niej symboliki. Podstawową
kategorią estetyczną
nowego nurtu była ekspresja, rozumiana jako przekazywanie za wszelką cenę
emocji
jednostki, bez zwracania uwagi na
formę
dzieła literackiego
. Według ekspresjonistów każdy tekst literacki powinien ocierać się o
absolut
.
Nowy nurt odcisnął największe piętno w
liryce
, chociaż jego twórcy chętnie korzystali także z innych
rodzajów
i
gatunków literackich
. Tematyka wierszy obejmowała niepokojące, niezrozumiałe i ekstatyczne wizje, przypominające sny[1].
Ekspresjonizm ukształtował się pod wpływem modnego na początku XX w. nurtu filozoficznego zwanego
monizmem spirytualistycznym
. Zakładał on, że jedynym istotnym bytem jest byt duchowy, dzięki któremu odbywa się wszelka rewolucja, oraz że życie to nieprzerwana ewolucja. Monizm łączył w sobie
pragmatyzm
Williama Jamesa
, dionizyjskość
Fryderyka Nietzschego
i filozofię
Henri Bergsona
.
Założenia teoretyczne
Pierwsze próby sformułowania założeń teoretycznych nowego
prądu literackiego
pojawiły się w czasopiśmie monachijskim Die Erde w latach
1905
-
1906
, jednak rzeczywista ekspansja ekspresjonizmu nastąpiła dopiero w
1910
roku dzięki takim czasopismom jak: Pan, Die Aktion i Der Sturm, Die Weissen Blätter, Literarisches Echo, Das Ziel czy Genius[2].
Na ukształtowanie ekspresjonizmu duży wpływ miała także twórczość
Walta Whitmana
,
Émilego Verhaerena
,
Fiodora Dostojewskiego
,
Arthura Rimbauda
oraz niemieckich poetów poprzedniego pokolenia (Richarda Dehmela,
Hugo von Hofmannsthala
)[1].
Ekspresjonizm literacki postulował całkowitą reorganizację człowieka i warunków jego życia oraz eliminację mieszczaństwa. Natomiast w formie kładł nacisk na zerwanie z naturalizmem i realistyczną psychologią; żądał w zamian
symbolizmu
, wizyjności i
stylizacji językowej
.
Trzy fazy ekspresjonizmu:[3]
- Faza wyjściowa (ekspresjonizm wczesny, do wybuchu I wojny światowej) – tendencje metafizyczno-moralistyczne.
- Faza druga (okres wojenny) – nurt rewolucyjny,
pacyfistyczny
, zaangażowany w sprawy społeczno-polityczne,
- Faza trzecia – ekspresjonizm schyłkowy, uwidoczniły się tendencje
surrealistyczne
.
Twórczość ekspresjonistów
Twórczość liryczną reprezentują
Georg Trakl
,
Else Lasker-Schüler
,
Georg Heym
,
Franz Werfel
i
Bertolt Brecht
. Ich wiersze cechuje rytmizacja,
dytyrambiczność
[4], odchodzenie od reguł językowych, preferowanie
mowy potocznej
oraz tworzenie
neologizmów
.
Bertolt Brecht był także autorem
tekstów dramatycznych
, które pisał we wczesnym okresie swojej twórczości. Oprócz niego zajmowali się tym także: Georg Kaiser, Walter Hasenclever,
Ernst Toller
, Reinhard Sorge, Reinhard Goering,
Ernst Barlach
,
Carl Sternheim
. W swoich dziełach odeszli od zasady
mimesis
i od psychologicznej motywacji bohaterów; starali się upodobnić przedstawianie teatralne do
obrzędu
lub
rytuału
. Posługiwali się
pantomimą
,
maską
oraz bezpośrednimi zwrotami do publiczności. Podejmowali wątki historyczne i mitologiczne, rzadziej współczesne. Dramat ekspresjonistyczny zerwał z ciągłością akcji – kładł nacisk na
kompozycję
epizodyczną.
Przedstawicielami ekspresjonizmu w prozie są:
Alfred Döblin
,
Franz Werfel
,
Max Brod
,
Klabund
, Leonhard Frank. Podobnie jak w przypadku dramatów, odchodzili oni od mimetyzmu i
psychologizmu
. Wprowadzali
ironię
,
satyrę
,
groteskę
oraz
naturalistyczny
opis
. Łączyli kosmiczne wizje ze scenami życia codziennego, a język wzniosły z potocznym. Twórczość prozatorska ekspresjonistów wywarła wpływ na pisarstwo
Hermanna Hessego
,
Heinricha Manna
,
Georga Brittinga
,
Jakoba Wassermanna
oraz
Franza Kafki
[4].
Polski ekspresjonizm
W literaturze polskiej tendencje ekspresjonistyczne pojawiły się jeszcze przed sformułowaniem założeń teoretycznych. Takie wiersze pisał w okresie
Młodej Polski
Tadeusz Miciński
[5], a elementy poetyki ekspresjonistycznej można odnaleźć także w twórczości
Przybyszewskiego
i
Berenta
. Ale jako świadomy
nurt literacki
polski ekspresjonizm pojawił się pod koniec I wojny światowej. Jego inicjatorem był ziemianin
Jerzy Hulewicz
, który w
1917
roku rozpoczął w Poznaniu publikację czasopisma
Zdrój
(ukazywało się do
1922
roku). Dwutygodnik ten nie posiadał jasno sformułowanego
programu literackiego
. Redaktor naczelny stopniowo publikował swoje przemyślenia, które zostały wydane w roku
1921
pod postacią książki pt. Ego eimi. E ewangeliey Jezu Chrysta według spisania Janowego. Rzecz o Duchu uźrzana[6]. Była to niedogmatyczna interpretacja Ewangelii św. Jana, dotykająca spraw transcendentnych i kosmogonicznych. Autor nie formułował jednak zasad nowej poezji. Kwestię ekspresjonizmu poruszał także w swoich artykułach Przybyszewski (Powrotna fala (Naokoło ekspresjonizmu), Ekspresjonizm, Słowacki i Genezis z ducha), ale jego teksty nie wniosły żadnych nowych koncepcji.
W
1918
roku grupa młodych pisarzy i poetów, pod nazwą "
Bunt
" urządziła wystawę obrazów w Poznaniu, jednocześnie publikując jako dodatek do Zdroju tzw. "Zeszyt Buntu". Poza redaktorem naczelnym poznańskiego czasopisma do do grupy należał także jego brat,
Witold Hulewicz
, oraz: Małgorzata i Stanisław Kubiccy, Władysław Skotarek, Adam Bederski,
August Zamoyski
, Jan Stur (Feingold) oraz
Zenon Kosidowski
. Grupa ta była już wyraźnie ekspresjonizująca. Od czasu włączenia się wymienionych twórców do redagowania Zdroju czasopismo zaczęło nabierać wyrazistości programowej. Teksty Jana Stura Czego chcemy oraz Zenona Kosidowskiego Z zagadnień twórczości niosły pełny, jasno sformułowany program ekspresjonistów. Twórcom nie wystarczyło jednak środków finansowych, aby wdrożyć swoje założenia w życie – nie powstały bowiem żadne wartościowe dzieła firmowane ich nazwiskami[7]. Wkrótce po upadku czasopisma rozproszyli się, rzadko publikując na własną rękę.
Krytyka
Zastrzeżenia
krytyków
budziła od początku poetyka ekspresjonizmu, czyli antypsychologizm, dążenie do uogólnień,
typizacja
postaci, zastąpienie bohaterów mających indywidualne cechy reprezentatywnymi
symbolami
. Zarzucano abstrakcyjność, ilustracyjność, schematyzm. Odrzucenie czynnika intelektualnego w procesie tworzenia dzieła groziło dekompozycją i brakiem jakiejkolwiek formy.
Profetyzm
szybko doprowadził do karykaturalnego
patosu
i krzykliwości graniczącej z
kakofonią
. Nie przywiązywanie wagi do języka i norm językowych z kolei – według krytyków – powodowało nierozumienie treści dzieła[8].
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 Słownik terminów literackich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000, s. 124.
- ↑ Artur Hutnikiewicz: Od czystej formy do literatury faktu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, s. 73.
- ↑ Artur Hutnikiewicz: Od czystej formy do literatury faktu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, ss. 75-76.
- ↑ 4,0 4,1 Słownik terminów literackich. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 2000, s. 125.
- ↑ Artur Hutnikiewicz: Od czystej formy do literatury faktu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, s. 76.
- ↑ Artur Hutnikiewicz: Od czystej formy do literatury faktu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, s. 77.
- ↑ Artur Hutnikiewicz: Od czystej formy do literatury faktu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, s. 79.
- ↑ Artur Hutnikiewicz: Od czystej formy do literatury faktu. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1976, s. 92.
Bibliografia
Zobacz też