Abdul Salam Aref oraz Abdul Karim Kasim
Abd al-Karim Kasim (1914 - 9 lutego 1963), był
nacjonalistycznym
irackim wojskowym
, który przejął władzę w roku 1958 w drodze zamachu stanu, likwidując tym samym iracką
monarchię
. Rządził krajem jako
premier
aż do swojego upadku i śmierci w 1963 roku.
W czasie rządów Kasima, powszechnie tytułowano go az-za‘im, czyli "wodzem".
Młodość i przebieg kariery
Ojciec Abda al-Karima Kasima należał do
sunnickiego
odłamu
muzułmanów
. Pochodził z rodziny
arabskiej
. Zmarł wkrótce po narodzeniu się syna, podczas
I wojny światowej
, gdy służył jako żołnierz w armii tureckiej. Matka Kasima była
szyitką
, córką
kurdyjskiego
rolnika z
Bagdadu
. Gdy Kasim ukończył szósty rok życia, jego rodzina przeniosła się do Suwarji, niewielkiego miasteczka nad
Tygrysem
, a następnie, w roku 1926 - do Bagdadu. Kasim był wyśmienitym uczniem; podczas nauki w szkole średniej otrzymywał stypendium rządowe. Po ukończeniu edukacji w roku 1931, nauczał w szkole podstawowej w Szamijja (od 22 października 1931 do 3 września 1932). Później został przyjęty do Szkoły Wojskowej. W roku 1934 ukończył ją ze stopniem podporucznika. Później uczęszczał do Szkoły al-Arkan (sztabu irackiego) i zakończył ją z wyróżnieniem (stopniem A) w grudniu 1941 roku. W 1951 ukończył kurs oficerski w
Wielkiej Brytanii
.
W ramach szkolenia wojskowego brał udział w tłumieniu walk plemiennych w rejonie Środkowego
Eufratu
w roku 1935. Uczestniczył również w wojnie angielsko-irackiej w maju 1941 roku oraz w wojnie w
Kurdystanie
w 1945 roku. Brał także udział w irackiej interwencji wojskowej w czasie
konfliktu arabsko-izraelskiego
(od maja 1948 do czerwca 1949 roku). W końcowej fazie tej operacji, dowodził batalionem należącym do I Brygady, który stacjonował w rejonie Kafar Qasem, na południe od Kalkiliji. W latach 1956-57 - podczas
kryzysu sueskiego
, służył, wraz ze swoją brygadą, w
Al-Mafrak
w
Jordanii
. Do roku 1957 Kasim objął kierownictwo nad kilkoma opozycyjnymi ugrupowaniami, który powstały na łonie armii.
14 lipca 1958, Kasim oraz jego zwolennicy, wykorzystali manewry wojskowe zaplanowane przez rząd jako okazję do przejęcia militarnej kontroli nad Bagdadem i obalenia monarchii. W trakcie puczu zginęło kilku członków irackiej rodziny królewskiej oraz ich bliskich krewnych, włącznie z Nurim as-Saidem.
Rewolucja 14 lipca
Pucz był przygotowywany przez Ruch Wolnych Oficerów, ale jego realizacją zajęli się głównie Kasim oraz pułkownik Abd as-Salam Arif. Rewolucja została zainicjowana gdy jordański król Husajn, w obawie przed rozprzestrzenieniem się "antyzachodniego" przewrotu w
Libanie
na Jordanię, poprosił o wsparcie rząd iracki. Jednak zamiast maszerować w stronę Jordanii, pułkownik Arif poprowadził swój batalion do Bagdadu, gdzie natychmiast ogłosił powstanie nowej republiki oraz koniec starego reżimu. W szerszym kontekście historycznym, rewolucja 14 lipca stanowiła kulminację serii powstań oraz prób zamachu stanu, które zapoczątkował w roku 1936 pucz Bakra Sidkiego. Do ważnych wydarzeń, które miały miejsce w międzyczasie, zaliczyć można m.in: wojskowy ruch Raszida Alego z 1941 roku, powstanie Wathba w 1948 oraz protesty z lat 1952 i 1956. Rewolucja 14 lipca nie napotkała praktycznie żadnego oporu.
Książę Abd Allah postanowił nie opierać się siłom, które okrążyły królewski pałac Rihab, w nadziei, że dzięki ugodowej postawie uzyska pozwolenie na opuszczenie kraju. Dowódca batalionu Gwardii Królewskiej, pułkownik Taha Bamirni, nakazał swoim podwładnym zawieszenie broni.
14 lipca 1958 członkowie rodziny królewskiej: król
Fajsal II
, książę Abd Allah, księżna Hijam - żona Abd Allaha, księżna Nafisa - matka Abd Allaha oraz księżna Abadija - ciotka króla wraz z kilkoma służącymi, zostali zaatakowani, gdy opuszczali pałac. Kiedy wyszli na dziedziniec, kapitan Abd as-Sattar As Sab' - uczestnik puczu dowodzonego przez pułkownika Kasima, rozkazał im odwrócić się w stronę murów pałacu, a następnie strzelał do nich.
Król Fajsal II oraz księżna Hijam odnieśli rany. Król zmarł w drodze do szpitala. Księżną Hijam uratowano, ponieważ w szpitalu nie rozpoznano jej jako członkini rodziny królewskiej. Później wyemigrowała ona do Arabii Saudyjskiej, gdzie zamieszkiwała jej rodzina; a następnie udała się do Egiptu i przebywała tam aż do swojej śmierci.
Kasim premierem
Abd al-Karim Kasim pełnił urząd premiera od lipca 1958 r. do lutego 1963 r.
Po zdobyciu władzy, objął stanowisko premiera oraz ministra obrony, tymczasem pułkownik Abdul Salam Arif został zastępcą premiera i ministrem spraw wewnętrznych. We dwóch stali się najważniejszymi osobistościami irackiej sceny politycznej i skupili w swoich rękach zarówno władzę wykonawczą, jak i ustawodawczą. Muhammad Nadżib ar-Ruba'i został
prezydentem Iraku
, jednak jego stanowisko miało bardzo ograniczone znaczenie polityczne.
Pomimo wspólnej przeszłości wojskowej, członkowie ugrupowania Wolnych Oficerów, które przeprowadziło rewolucję 14 lipca, było nękane przez wewnętrzne waśnie. Jego członkom brakowało spójnej ideologii oraz efektywnej struktury organizacyjnej. Wielu spośród starszych oficerów armii irackiej nie chciało przyjmować orderów nadawanych przez Arifa, który wobec nich był niższy stopniem. Podłożem walki o władzę pomiędzy Kasimem i Arifem była kwestia przystąpienia Iraku do związku
egipsko-syryjskiego
. Arif, sympatyzujący z polityką egipskiego prezydenta
Nasera
, cieszył się poparciem partii
Baas
. Tymczasem Kasim, jako sceptyk zawierania sojuszu, znalazł zwolenników w szeregach
komunistów
. Kasim, jako polityk bardziej doświadczony i ceniony w wojsku, ostatecznie wyszedł ze sporu zwycięsko. Arif został zdymisjonowany, a następnie postawiony przed sądem za
zdradę stanu
i skazany na
karę śmierci
w roku 1959. Później, w grudniu 1962 r. został ułaskawiony.
Wkrótce potem Kasim wycofał Irak z prozachodniego
Paktu Bagdadzkiego
i nawiązał przyjazne stosunki ze
Związkiem Radzieckim
. Irak unieważnił traktat o wzajemnej obronie oraz obustronne gwarancje z Wielką Brytanią. Ponadto, Kasim wycofał się z porozumienia zawartego ze
Stanami Zjednoczonymi
za czasów monarchii (obowiązującego od roku 1955), dotyczącego wojskowości, uzbrojenia oraz wyposażenia. 30 maja 1959 r. ostatni brytyjscy żołnierze oraz urzędnicy wojskowi opuścili bazę Al-Habbanijja w Iraku.
26 lipca 1958 roku została uchwalona Konstytucja Tymczasowa, głosząca równość wszystkich obywateli irackich wobec prawa i przyznająca im wolność niezależnie od rasy, narodowości, języka czy religii. Rząd zwolnił więźniów politycznych i objął amnestią Kurdów, którzy uczestniczyli w powstaniach kurdyjskich w latach 1943-45. Przebywający na wygnaniu Kurdowie powrócili do kraju i zostali uroczyście powitani przez rząd republikański.
W przeciwieństwie do większości wyższych wojskowych irackich, Kasim nie wywodził się z tradycji sunnickiej, rozpowszechnionej w miastach na północnym zachodzie kraju i nie podzielał ich entuzjazmu wobec koncepcji
panarabizmu
; pochodził z sunnicko-szyickiej rodziny z południowo-wschodniego Iraku. Dlatego możliwość utrzymania się Kasima przy władzy zależała od umiejętnego balansu pomiędzy komunistami i panarabistami. Przez większość okresu swojego urzędowania, przeciwwagę dla wzrastającego trendu panarabistycznego w armii uzyskiwał poprzez wspieranie komunistów, kontrolujących ulice. Usankcjonował utworzenie komunistycznej milicji, Ludowej Siły Oporu, a poza tym zwolnił wszystkich komunistycznych więźniów.
Kasim zniósł zakaz działalności Irackiej Partii Komunistycznej i domagał się aneksji
Kuwejtu
. Przyczynił się również do reformy rolnej w 1958 r. wzorowanej na egipskim eksperymencie z 1952 r.
Zwolennicy Kasima uważają, że zmierzał on do poprawy sytuacji zwykłych obywateli Iraku, której domagali się oni podczas długotrwałych rządów wąskiej elity arystokratycznej. Kasim wprowadził akt nr 80, na mocy którego skonfiskował 98% gruntów należących do kontrolowanej przez Brytyjczyków Irackiej Kompanii Paliwowej. Ziemię tą przekazał ludowi. W ten sposób przyczynił się do wzrostu irackiej klasy średniej. Oprócz tego, nadzorował budowę 35 tys. mieszkań dla biedaków oraz przedstawicieli niższej klasy średniej. Najbardziej charakterystycznym przykładem tych działań oraz ich symbolem, stała się budowa nowego przedmieścia Bagdadu, nazwanego Madinat as-Sawra ("miasto rewolucji"). Przedmieście to podczas rządów partii Baas przemianowano na Saddam City, a obecnie nazywane jest ono Sadr City. Kasim znowelizował konstytucję, by zwiększyć udział kobiet w życiu społecznym. W polityce zagranicznej popierał
algierskie
oraz
palestyńskie
walki przeciwko
Francji
i
Izraelowi
. Kasim próbował zachować równowagę polityczną przy pomocy tradycyjnych przeciwników panarabistów - nacjonalistów oraz prawicy. Aż do wybuchu wojny z frakcjami kurdyjskimi, mógł też liczyć na lojalność armii.
Iran i rewolty kurdyjskie
Kasima obwinia się za utorowanie drogi do
wojny iracko-irańskiej
. 18 grudnia 1959 r. wydał on następujące oświadczenie:
"Nie zamierzamy odwoływać się do historii plemion arabskich, osiadłych w rejonie
Ahwazu
oraz
Chorramszahru
. Imperium Ottomańskie przekazało Iranowi Chorramszahr, który stanowił część terytorium irackiego".
Po tym oświadczeniu, Irak zaczął wspierać ruchy secesjonistyczne w
irańskim
Chuzestanie
, a nawet, podczas najbliższego szczytu
Ligi Arabskiej
, bezskutecznie wnosił roszczenia terytorialne względem tego regionu.
W trakcie rządów Kasima doszło również do konfrontacji z mniejszością kurdyjską. Rząd uznał Kurdów za "jeden z dwóch narodów irackich". Podczas kadencji Kasima, społeczność kurdyjska mianowała
Mustafę Barzaniego
swoim pełnomocnikiem w rozmowach z rządem. Dostrzegał on sprzyjające okoliczności do ogłoszenia niepodległości Kurdystanu.
Po okresie względnego spokoju, kwestia kurdyjskiej
autonomii
(samorządności bądź niepodległości) pozostała niezałatwiona, co spowodowało niezadowolenie Kurdów, a w dalszej perspektywie - rebelię w roku 1961.
Rewolty panarabistyczne i przewrót
Podczas kadencji Kasima, toczono debaty na temat wstąpienia Iraku do Zjednoczonej Republiki Arabskiej, rządzonej przez Gamala Abdel Nassera. Rozwiązawszy Unię Arabską z Jordańskim Królestwem Haszymidów, Kasim odmówił wstąpienia do federacji, chociaż jego rząd nadal rozważał akcesję do związku w przyszłości.
Głównym zmartwieniem panarabistów były represje rządowe wobec irackiej sekcji partii Baas.
Próba zamachu stanu, dokonana w 1959 roku przez gorliwych panarabistów (włącznie z
Saddamem Husajnem
), wspierana przez USA, doprowadziła do sankcji przeciwko rodzimej opozycji oraz do rozwoju kultu jednostki. Kasim był zagorzałym przeciwnikiem brytyjskiej interwencji wojskowej na
Bliskim Wschodzie
i wielokrotnie wzywał do usunięcia zagranicznych żołnierzy.
Rebelie w
Mosulu
oraz irackim Kurdystanie, przypuszczalnie wspierane przez Nasera i Zjednoczoną Republikę Arabską, dodatkowo komplikowały sytuację polityczną.
Kasim został obalony podczas puczu zorganizowanego przez partię Baas w dniu 8 lutego 1963 r. Zamach stanu został zainspirowany obawą przed rosnącymi wpływami komunistów oraz kontrolą paliwowego sektora gospodarki przez państwo. Uważano, że przewrót wspierany był przez rząd brytyjski oraz amerykański wywiad
CIA
.
Śmierć
Proces sądowy przeciwko Kasimowi trwał krótko i zakończył się wyrokiem śmierci. Wkrótce potem, zapis egzekucji byłego premiera został opublikowany, by udowodnić śmierć Kasima.
W czasie walk w dniach od 8 do 10 lutego 1963 roku, zginęło co najmniej 5 tys. Irakijczyków. Wielu z poległych padło ofiarą "polowania na komunistów". Tymczasem partia Baas oszacowała swoje straty personalne na ok. 80 osób.
W lipcu 2004 zwłoki Kasima zostały odkryte w Bagdadzie przez zespół reporterów związanych z Radiem Didżla.