Operetka −
dramat
Witolda Gombrowicza
napisany na
emigracji
, opublikowany po raz pierwszy wraz z
Dziennikiem (1961–1966)
w 1966 roku w
Paryżu
, nakładem
Instytutu Literackiego
. Paryskie wydanie Operetki było jedynym, jakie ukazało się za życia autora w języku polskim.
Powstanie utworu
Prace nad Operetką trwały z przerwami przez piętnaście lat. Pierwsze szkice pojawiły się już w latach 1950−1951, Gombrowicz stworzył je pracując w Banco Polaco w
Buenos Aires
. Do tekstu powracał w latach 1958−1960, podczas pobytu w
argentyńskim
mieście
Tandil
. Po raz trzeci zaczął pracować nad Operetką w grudniu 1964 r., ostatecznie kończąc utwór w sierpniu 1966 roku. Mieszkał już wówczas w Europie, w
Vence
na południu
Francji
.
Gombrowicz zmarł w lipcu 1969 r. W tym samym czasie odbywały się próby sceniczne Operetki w
paryskim
Théâtre National Populaire, gdzie wkrótce miała miejsce
premiera
. W 1969 r. zrealizowano również przedstawienie premierowe we
Włoszech
(Teatro Stabile,
L'Aquila
). Premiera polska odbyła się w 1975 r. w
Teatrze Nowym w Łodzi
– sztukę wyreżyserował
Kazimierz Dejmek
.
Operetka doczekała się licznych
przekładów
, została wydana m.in. w językach francuskim, niemieckim, angielskim, włoskim, hiszpańskim, niderlandzkim, szwedzkim, węgierskim, bułgarskim i rumuńskim.
Forma
Dramat zbudowany jest z trzech
aktów
poprzedzonych odautorskim komentarzem, opisem zdarzeń oraz uwagami o grze i reżyserii. W tekście poszczególnych aktów występują również
didaskalia
.
Czas wydarzeń jest określony tylko w akcie I (ok. 1910 r.). Akt III rozgrywa się po
drugiej wojnie światowej
.
Uwagi na temat formy utworu zamieścił autor w komentarzu na początku utworu:
- Mnie zawsze zachwycała forma operetkowa, jedna z najszczęśliwszych, moim zdaniem, jakie wytworzyły się w teatrze. (...) Operetka w swym boskim idiotyzmie, w niebiańskiej sklerozie, we wspaniałym uskrzydlaniu się swoim za sprawą śpiewu, tańca, gestu, maski, jest dla mnie teatrem doskonałym, doskonale teatralnym. (...)
- Robota artysty jest wiecznym łączeniem sprzeczności, przeciwieństw — i, jeśli zabierałem się do formy tak lekkomyślnej, to żeby ją opatrzyć i uzupełnić powagą i bólem. Z jednej strony przeto ta operetka winna być od początku do końca tylko operetką, nienaruszalną i suwerenną w swoich operetkowych elementach; a z drugiej ma być jednakże patetycznym ludzkości dramatem. (...)
- Monumentalny idiotyzm operetkowy idący w parze z monumentalnym patosem dziejowym — maska operetki, za którą krwawi śmiesznym bólem wykrzywione ludzkości oblicze — to byłaby chyba najlepsza inscenizacja "Operetki" w teatrze.[1]
Badacze zwracają jednak uwagę, że Gombrowicz uważał Operetkę, podobnie jak dwie pozostałe sztuki –
Iwonę, księżniczkę Burgunda
i
Ślub
, w równej mierze za utwory sceniczne, co za "dramaty do czytania"[2]. Nie interesował się zbytnio podejmowanymi przez teatry realizacjami jego tekstów. Zdaniem
Jana Błońskiego
pisarz wybrał formę
operetkową
, ponieważ już w czasach gdy utwór powstawał była ona "najsilniej skonwencjonalizowanym rodzajem teatralnym. Nigdzie gest nie bywa oszczędniejszy, nigdzie też stereotyp nie chełpi się bardziej bezczelnie"[3].
Utwór operuje
groteską
,
absurdem
oraz
parodią
. Elementy groteski pojawiają się np. w scenach czyszczenia przez
lokajów
pańskich butów językami (w akcie I). Użycie elementów absurdu (np. upodabnianie postaci ludzkich do przedmiotów), zbliża sztukę Gombrowicza do konwencji obecnego w powojennej kulturze europejskiej
teatru absurdu
. Gombrowiczowska parodia obejmuje zarówno kształtowanie postaci (np. sposób wypowiedzi
arystokratów
− wymowa "h" zamiast "r"), jak i samą formę operetki, która wyposażona w wymienione środki uzyskała nowy, oryginalny kształt dramaturgiczny.
Autor nie daje żadnych wskazówek co do strony muzycznej utworu − otwiera to pole do eksperymentów dla reżyserów teatralnych. Nie ulega wątpliwości, że dzieło jest miejscami wyraźnie
stylizowane
na operetkę w znaczeniu widowiska muzycznego. W wypowiedziach osób dramatu często pojawiają się fragmenty wierszowane o wyrazistym rytmie, liczne są powtórzenia fraz. Grupa Pańska pełni rolę
chóru
komentującego wydarzenia lub prowadzącego dialog z osobami.
Treść
Główną postacią dramatu jest
hrabia
Szarm, jak go charakteryzuje Gombrowicz w opisie akcji "zblazowany birbant i lampart"[4], który postanawia uwieść młodą dziewczynę. W nawiązaniu konwencjonalnej znajomości przeszkadza mu różnica pochodzenia: jest arystokratą, Albertynka zaś pochodzi z niższych sfer. Hrabia obmyśla intrygę. Posłuży się młodym złodziejaszkiem, którego łapie na gorącym uczynku, gdy ten chce okraść siedzącą na ławce. W ten sposób nawiązuje znajomość z Albertynką. Okazuje się jednak, że dziewczyna nie jest zainteresowana manierami i garniturami Szarma, który chce ją ubierać w najdroższych magazynach mody, u najlepszych modystek. Rozbudzona dotknięciem złodziejaszka Albertynka marzy o nagości.
Na zamek księcia Himalaj, ojca hrabiego Szarma, przybywa Fior – światowej sławy dyktator mody. Podczas balu Fior przedstawi nowe kreacje. Strój, Moda i Szyk mają królować, spychając tęsknotę za nagością na drugi plan.
Mistrz waha się jednak co do kierunku, w jakim powinna podążać moda w niepewnych czasach. Z pomocą przychodzi mu Hufnagiel – przebrany za arystokratę kamerdyner,
agitator
i działacz rewolucyjny, który chce zbuntować lokajstwo. Na salony pod przybranym nazwiskiem wprowadził go Profesor-
marksista
. Hufnagiel podrzuca Fiorowi pomysł, by goście sami wymyślili swe kreacje na bal maskowy, a nagradzając najlepszą wyznaczy on obowiązujący trend.
- Akt II — Bal na zamku Himalaj.
Goście przybywają na zamek. Wśród nich Szarm z Albertynką, "obładowaną garderobą (bo Szarm, zamiast rozbierać, ubiera ją)"[5], a także ze złodziejaszkiem na smyczy (chce mieć go na oku, poza tym jest "może i zazdrosny o to dotknięcie złodziejskie, swobodne"[5]). W pobliżu hrabiego kręci się też stale jego rywal,
baron
Firulet, również ze złodziejaszkiem na smyczy. Mężczyźni pojedynkują się, początkowo na słowa, następnie na pistolety. Wreszcie "rywale-impotenci"[6] spuszczają ze smyczy złodziejaszków.
W chaosie jaki zapanował, "wyuzdaniu manier i rozprzężeniu strojów Hufnagiel-koniarz-terrorysta rusza do galopu na czele lokajów"[6]. Rozpoczyna się
rewolucja
.
- Akt III — Ruiny zamku Himalaj.
Minęło kilkadziesiąt lat, w czasie których doszło do dwóch wojen światowych i
rewolucji
. "Strój ludzki oszalał... Na wietrze, w blaskach błyskawic ukazują się najdziwniejsze przebrania: książę-lampa, proboszcz-kobieta, mundur hitlerowski, maska przeciwgazowa... Wszyscy się ukrywają i nie wie się, kim się jest...""[6]
Nastał nowy porządek. Hufnagiel jeszcze nie zakończył ścigania wrogów rewolucji i prostego ludu. Na czele Hufca Lokai nadal galopuje goniąc
faszystów
i
burżuazję
. Zdezorientowany Fior próbuje znaleźć się w nowej sytuacji. W scenie sądu nad schwytanymi faszystami dyktator mody na próżno domaga się rzetelnego procesu sądowego.
Pojawiają się Szarm i Firulet, za nimi dwaj grabarze wnoszą trumnę. Podczas pamiętnego balu na zamku Albertynka zniknęła, pozostała tylko jej garderoba. Arystokraci podejrzewają, że została obnażona, zgwałcona i zabita przez złodziejaszków. Chcą ją pochować, a wraz z jej ciałem mają być "pochowane" także klęski innych osób. Mistrz Fior "przeklinając Strój ludzki i Modę, i Maski, gestem najwyższej rozpaczy składa do trumny świętą, zwykłą, na zawsze nieosiągalną Nagość ludzką""[7]. Przedwcześnie. Po otwarciu trumny w środku ukazuje się żywa Albertynka. Grabarze zrzucają maski i okazują się złodziejaszkami. To oni porwali dziewczynę na balu i ukryli. Nagość triumfuje.
Interpretacje
Operetka ukazuje w osobliwej formie historię XX wieku: jako swoistą rewię mody, której przewodzi mistrz Fior (zwraca uwagę podobieństwo brzmieniowe jego nazwiska do nazwiska francuskiego projektanta mody
Christiana Diora
). W wydarzeniach scenicznych odbijają się kluczowe dla I połowy poprzedniego stulecia wydarzenia, przede wszystkim narodziny
ustroju totalitarnego
oraz następstwa jego wprowadzenia. Upadek dotychczasowego świata i barbarzyńskie rządy byłych lokajów są skutkami zbrodniczego szału, do którego prowadzi wiara w "produkowane przez siebie samych ideologie usprawiedliwiające przemoc"[8].
Przedstawicielem nowego porządku jest Hufnagiel, były kamerdyner i koniarz, a następnie rewolucjonista, który po przejęciu władzy z rąk znienawidzonej klasy panującej, w imię sprawiedliwości dziejowej krwawo rozlicza wrogów. Przedstawicielami odchodzącej w przeszłość arystokracji, pokazanej w ostatniej, schyłkowej fazie istnienia, są hrabia Szarm i baron Firulet, a także postacie z Grupy Pańskiej sportretowanej w Akcie I.
Postać Albertynki odsyła do znaczeń charakterystycznych dla całej twórczości Witolda Gombrowicza: zderzenia Człowieka i Formy, wyższości i niższości, wolności i konwencji, natury i kultury.
Jerzy Jarzębski
dostrzega w Operetce "totalną anihilację wszystkiego, co konstytuowało uprzednio jednostkę, na rzecz «nagości», czyli jak gdyby powrotu do wartości elementarnych i pierwotnej autentyczności, spontaniczności istnienia"[9]. Tęsknota dziewczyny za nagością jest siłą pierwotną, przezwyciężającą przyjęty obyczaj i porządek konwenansu, w którym tkwi hrabia Szarm, całkowicie uzależniony od sztucznych arystokratycznych manier i ról społecznych przypisanych z racji "dobrego urodzenia". Ostatecznie "nagość" triumfuje w scenie finałowej. Klęska kultury, jako systemu ograniczającego i deformującego człowieka, jest przypieczętowana symbolicznym pogrzebem Stroju i Szyku, dokonanym na trumnie przez Fiora.
Osoby dramatu
- Mistrz Fior
- Książę Himalaj
- Księżna Himalaj
- Hrabia Szarm
- Baron Firulet
- Albertynka
- Rodzice Albertynki
- Złodziejaszki
- Proboszcz
- Prezes
- Generał
- Markiza
- Profesor
- Hrabia Hufnagiel
- Lokaj Władysław
- Lokaje, goście
Wybrane realizacje
- 1975:
Teatr Nowy w Łodzi
, reż.
Kazimierz Dejmek
- 1976:
Teatr Polski w Poznaniu
, reż. Józef Gruda
- 1979:
Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie
, reż. Józef Gruda
- 1983:
Teatr Współczesny w Szczecinie
, reż. Ryszard Major
- 1995:
Stary Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
, reż.
Tadeusz Bradecki
- 2000:
Teatr Narodowy w Warszawie
, reż.
Jerzy Grzegorzewski
(przedstawienie zrealizowane zostało także w wersji telewizyjnej, w ramach Studia Teatralnego Dwójki. W 2007 r. wersja ta ukazała się na
DVD
)
- 2000:
Teatr Miejski w Gdyni im. Witolda Gombrowicza
, reż.
Waldemar Śmigasiewicz
- 2001:
Teatr Zagłębia w Sosnowcu
, reż. Jacek Bunsch
- 2003:
Teatr im. Juliusza Osterwy w Lublinie
, reż. Krzysztof Babicki
- 2004: Błądzenie, spektakl na podst. Operetki i innych utworów Gombrowicza,
Teatr Narodowy
, reż.
Jerzy Jarocki
(także w wersji
Teatru Telewizji
)
- 2005: Studio Koncertowe im. Witolda Lutosławskiego w Warszawie, realizacja radiowa
Polskiego Radia BIS
, reż. Piotr Cieślak (słuchowisko wydane na płycie
Polskiego Radia
)
- 2007:
Teatr STU w Krakowie
, reż.
Mikołaj Grabowski
- 2007:
Teatr Muzyczny Capitol we Wrocławiu
, reż.
Michał Zadara
(
musical
z muzyką
Leszka Możdżera
)
- 2008:
Teatr Dramatyczny im. Jerzego Szaniawskiego w Płocku
, reż. Marek Mokrowiecki
Przypisy
- ↑ Witold Gombrowicz: Dzieła, pod red.
Jana Błońskiego
, tom VI Dramaty.
Wydawnictwo Literackie
, Kraków 1988, s. 227–228.
- ↑ Jerzy Jarzębski, Dramat Ego w dramacie historii, słowo wstępne w wydaniu dramatów Gombrowicza. Witold Gombrowicz: Iwona, księżniczka Burgunda. Ślub. Operetka..., s. 6.
- ↑
Sylwetka Witolda Gombrowicza w serwisie culture.pl
- ↑ 4,0 4,1 Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 229.
- ↑ 5,0 5,1 Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 230.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 231.
- ↑ Witold Gombrowicz: Dzieła..., s. 232.
- ↑ Jerzy Jarzębski: Dramat Ego w dramacie historii..., s. 9.
- ↑ Jerzy Jarzębski: Dramat Ego w dramacie historii..., s. 8.
Źródła