Jaworniki (
513.411
;
słow.
i
cz.
Javorníky) – pasmo górskie na granicy zachodniej
Słowacji
i wschodnich
Moraw
. Należą do
fliszowego
łańcucha
Karpat Słowacko-Morawskich (Bielaw)
w
Zewnętrznych Karpatach Zachodnich
. Granica
Republiki Czeskiej
i Słowacji przebiega południową częścią głównego grzbietu pasma, południowa część należy wyłącznie do Słowacji.
Pasmo Jaworników ma około 30 km długości i od 5 do 10 km szerokości. Rozciąga się łagodnym łukiem z południowego zachodu, od okolic miasta
Vsetín
na Morawach, na północny wschód, do okolic miasta
Czadca
w Słowacji. Od północy Jaworniki graniczą bezpośrednio poprzez Przełęcz Makowską w dolinie górnej
Beczwy
(cz. Makovský průsmyk), z
Górami Hostyńsko-Wsetyńskimi
, a dalej dolina górnej
Kysucy
oddziela je od pasma Turzovská vrchovina. Na wschodzie dolina dolnej Kysucy oddziela pasmo od
Beskidu Kisuckiego
i
Gór Kisuckich
. Na południu szeroka
Dolina Środkowego Wagu
odgranicza Jaworniki od
Małej Fatry
i
Gór Strażowskich
. Na południu, za doliną rzeki Biela Voda z Przełęczą Łyską (słow. Lyský priesmyk, cz. Lysský průsmyk), pasmo Jaworników przechodzi w
Białe Karpaty
i w Góry Wizowskie.
Jaworniki są zbudowane z
fliszu karpackiego
z udziałem
piaskowców
. Oś pasma tworzy pojedynczy, mało rozczłonkowany grzbiet, otoczony na północy i południu przez szerokie pasma przedgórzy. Na południu Przełęcz Papajska (słow. Papajské sedlo) oddziela od głównego grzbietu jego przedłużenie na południowym krańcu całego pasma – masyw Makyty (922 m n.p.m.). Najwyższymi szczytami, spośród 16 przekraczających 1000 m n.p.m., są
Wielki Jawornik
(Velký Javorník, 1071 m n.p.m.), Hričovec (1062 m n.p.m.), Čemerka (1052 m n.p.m.), Stratenec (1065 m n.p.m.), Uhorská (1029 m n.p.m.), Burkov vrch (1032 m n.p.m.) i Mały Jawornik (Malý Javorník, 1019 m n.p.m., najwyższy szczyt części morawskiej). Przeważająca część pasma należy do
zlewni
Wagu
i jest odwadniana przez Kysucę i Wag, tylko północno-zachodnie stoki są odwadniane przez
Beczwę
, wpadającą do
Morawy
.
Jaworniki leżą na pograniczu wpływów klimatu
klimatu oceanicznego
i
kontynentalnego
. Klimat pasma jest umiarkowanie ciepły. W ciągu roku jest od 60 do 100 dni z pokrywą śnieżną.
W wyższych partiach gór przeważają lasy iglaste, głównie monokultury
świerkowe
z pewnym udziałem
jodły
. Oprócz nich występują lasy
bukowe
. W niższych partiach lasy zostały niemal w całości wycięte pod uprawy rolne, pozostały tylko niewielkie lasy
olchowe
. Świat zwierzęcy jest typowy dla gór średnich; występują m.in.
niedźwiedzie brunatne
i
rysie
. Słowacka część Jaworników należy do obszaru chronionego Chráněná krajinná oblast Kysuce (655 km², istnieje od
1984
), a morawska – do CHKO Beskydy. Kilka rezerwatów (Razula, Hričovec, Velký Javorník) chroni pozostałości pierwotnych puszcz bukowych. Chronione są także niektóre spośród licznych źródeł
wód mineralnych
(źródło Vajcovka, źródło U Vojtov, wydzielające
metan
).
Tereny Jaworników są wykorzystywane turystycznie, rekreacyjnie i sportowo. Pasmo stwarza idealne warunki do uprawiania sportów zimowych – licznie występują tu długie, równie stoki o niewielkim nachyleniu. Wyciągi narciarskie znajdują się między innymi w ośrodkach Velká Rač, Portáš,
Velký Javorník
, Čerenka, Straník, Ochotnica. Ośrodek sportów wodnych mieści się nad sztucznym jeziorem Nosice na Wagu. Pasmo przecina wiele szlaków pieszych i kilka szlaków rowerowych. Tereny wspinaczkowe znajdują się w Skałach Czertowskich (Čertovy skály) koło wsi Lidečka nad potokiem
Senica
, na granicy z Górami Wizowskimi, oraz w Skałach Pulczyńskich (Pulčínské skály) koło wsi Pulčín. Niedaleko, na szczycie Hradisko (773 m n.p.m.), znajduje się skalne miasto Izby z jaskinią o długości 40 m.
Bibliografia
-
Antoni Wrzosek
Czechosłowacja, w: Antoni Wrzosek (red.) Geografia Powszechna. Tom III. Europa (bez ZSRR), PWN Warszawa 1965
- Henryk Górski, Wanda Jędrzejewska (red.) Atlas geograficzny, wyd. XIV, PPWK Warszawa 1979
- Krystyna Jawecka (red.) Mapa przeglądowa Europy. Czechosłowacja. Skala 1:1000 000, PPWK Warszawa-Wrocław 1983
-
Jerzy Kondracki
Karpaty, wydanie drugie poprawione, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1989,