Siergiej Paradżanow (
orm.
Սարգիս Հովսեպի Պարաջանյան,
trb.
Sargis Hovsepi Parajanyan ros. Сергей Иосифович Параджанов (ur. 9 stycznia 1924 w
Tyflisie
, zm. 21 lipca 1990 w
Erewaniu
) –
radziecki
reżyser
filmowy
pochodzenia
ormiańskiego
, uznawany za jednego z najwybitniejszych twórców kina w XX wieku. Wszechstronny artysta i dysydent, wiele lat więziony przez władze za głoszone przez siebie poglądy i niezależność artystyczną.
Młodość i edukacja
Jego ojciec Josif Sarkisowicz Paradżanow był sprzedawcą antyków, matka Serafima Dawidowna z domu Bieżanowa również pochodziła z
ormiańskiej
rodziny kupieckiej. Po przejęciu władzy przez
bolszewików
ojciec Siergieja był więziony, a rodzinie wiodło się bardzo ciężko. W latach 1932-1942 Siergiej Paradżanow uczęszczał do rosyjskiej szkoły średniej w Tbilisi; od 1941 do 1943 pracował w fabryce. W 1942 roku podjął studia w Instytucie Transportu Kolejowego, a od 1943 do 1945 studiował w tbiliskim konserwatorium grę na
skrzypcach
i śpiew. Uczył się również tańca w szkole choreograficznej przy Teatrze Opery. Dał w tym czasie z trupą koncertową w szpitalach wojennych i domach dla inwalidów ponad pół tysiąca koncertów.
W 1945 roku Siergiej Paradżanow rozpoczął studia na wydziale reżyserii
moskiewskiej
WGIK
. W 1947 roku pod pretekstem
homoseksualizmu
i spekulanctwa więziony w Tbilisi, dopiero po siedmiu miesiącach wrócił na uczelnię. Uczył się m.in. u Igora Sawczenki i
Ołeksandra Dowżenko
. Jako asystent reżysera pracował z Sawczenką przy filmach Trzeci szturm i Taras Szewczenko. Na studiach ożenił się z
Tatarką
Nikjar Abdułchak Sierajewą, zamordowaną przez nieznanych sprawców wkrótce po ślubie,
13 lutego
1951 roku, z powodu ślubu z „niewiernym”. Jego drugą żoną była Ukrainka Swietłana Szcerbatiuk. Pracę dyplomową zrealizował w Kijowskiej Wytwórni Filmów Fabularnych w 1952, do której otrzymał nakaz pracy. Była to Mołdawska bajka oparta na kanwie prozy mołdawskiego pisarza Emila Bucova.
Kariera artystyczna
Za debiut fabularny Siergieja Paradżanowa należy uznać Andrijesz, zrealizowany w 1955 roku wspólnie z Jakowem Bazelianem. Była to baśniowa opowieść oparta na tym samym temacie, co praca dyplomowa reżysera. W 1956 realizuje film fabularny pt. Pierwszy chłopak, zaś w 1957 trzy krótkie metraże: Dumka, Natalia Użwij i Złote ręce. W 1961 powstaje Ukraińska rapsodia opowiadająca historię wiejskiej dziewczyny robiącej karierę śpiewaczki. W 1962 kręci film fabularny pt. Kwiatek na kamieniu opowiadający o
komsomołcach
. Tym filmem kończy Paradżanow pierwszy etap swej twórczości, rozpoczęty debiutanckim Adrieszem, jakim było kręcenie filmów socrealistycznych.
Przełomowym filmem okazały się Cienie zapomnianych przodków (Tini zabutych predkiw) z 1964 roku, arcydzieło będące adaptacją opowiadania
Mychajło Kociubyńskiego
, zrealizowane w setną rocznicę urodzin pisarza, bogato korzystające z
huculskich
wierzeń i legend. Premiera obrazu miała miejsce 4 września 1965 w
Kijowie
i pokryła się w czasie z aresztowaniami młodych intelektualistów we Lwowie i Kijowie. Projekcja filmu poprzez wystąpienia m.in.
Wiaczesława Czornowiła
i
Wasyla Stusa
zamieniła się w polityczną manifestację. To wydarzenie postawiło Paradżanowa w niekorzystnym świetle wobec władz radzieckich. Film zdobył 28 nagród na międzynarodowych
festiwalach filmowych
i przysporzył Paradżanowowi światowej sławy, co wzmogło podejrzliwość władz wobec reżysera.
Kolejnym projektem filmowym Paradżanowa były Kijowskie freski, do których rozpoczął zdjęcia, jednak pozwolenie na realizację wstrzymano w 1965 roku. Reżyser został oddelegowany do pracy w
Erywaniu
, gdzie zrealizował dokument Akop Awnatanian. W 1967 rozpoczął w wytwórni Armenfilm zdjęcia do filmu Sajat Nowa. Obraz opowiadał o losach XVIII-wiecznego poety Arutjuna Saradjana. Realizacja filmu przypadła na okres przejściowy pomiędzy epokami
Breżniewa
i
Chruszczowa
, charakteryzujący się zaostrzeniem cenzury. Obrazowi Paradżanowa zarzucano hieroglificzność oraz szyfrowanie treści. W 1968 zmieniono tytuł z Sajat Nowa na Barwy granatu, zajęto się również zmianą jego treści. Przeróbkami zajął się
Sergiusz Jutkiewicz
, który przemontował film, wyciął kluczowe sceny oraz dodał wiersze poety. Film, mimo zmiany w formie, zachował charakterystyczny dla Paradżanowa styl. Został wprowadzony do dystrybucji jedynie w kilku kinach.
Kolejne scenariusze pisane w latach 60. i na początku 70. nie trafiały do realizacji. Odrzucony w 1969 projekt scenariusza pt. Drzemiący pałac na podstawie Fontann Bachczysaraju
Aleksandra Puszkina
opowiadał m.in. o historii
Tatarów krymskich
stanowiących w ZSRR temat tabu. W 1971 Paradżanow przedkłada w wytwórni filmowej w Kijowie projekt scenariusza na podstawie Demona
Michaiła Lermontowa
. On również zostaje odrzucony, prawdopodobnie tylko ze względu na osobę autora. Również scenariusz oparty na poemacie z 1946 roku ormiańskiego poety Nauri Zarjana pt. Piękny Ara przedłożony w wytwórni Armenfilm nie został zrealizowany. W 1972 roku reżyser podjął realizację filmu według scenariusza Intermezzo, o życiu
Mychajło Kociubyńskiego
, który pozostał jednak niedokończony po tym jak władze wstrzymały jego produkcję. W 1973 scenariusz napisany wspólnie z
Wiktorem Szkłowskim
, oparty na kanwie Cudu w Odense
Andersena
został odrzucony przez wytwórnię w Kijowie.
17 grudnia 1973 roku reżyser został aresztowany pod zarzutem homoseksualizmu i spekulanctwa. Skazano go na 5 lat pobytu w zakładzie reedukacji społecznej o surowym reżimie. Domniemywa się, iż faktycznym powodem uwięzienia był meldunek
Jurija Andropowa
dotyczący podróży reżysera do
Mińska
w grudniu 1971, gdzie wygłosił odczyt na pokazie autorskiej wersji Barw granatu. Wyrok odbył w
zonach
w Gubniku, Striżawce i
Przewalsku
. Mimo ograniczenia możliwości artystycznego wyrazu doprowadził do zrealizowania filmu dokumentalnego o sobie samym (Jutro) z miejsca swojego uwięzienia. Tworzył także
kolaże
. Mimo protestów ze strony radzieckich i zachodnich ludzi kultury – filmowców, pisarzy, studentów, naukowców – organizacji międzynarodowych i opinii publicznej, dopiero po czterech latach odzyskał wolność. Prawdopodobnie stało się to za sprawą interwencji szwagra Lily Brik,
Louisa Aragona
, u samego
Leonida Breżniewa
.
Mieszkanie Paradżanowa w
Kijowie
skonfiskowano, reżyser otrzymał też zakaz zamieszkania w Kijowie, Moskwie, Leningradzie i Erewaniu. Powrócił więc do domu rodzinnego w Tbilisi, gdzie pozostawał pod aresztem domowym. Wobec zakazu pracy przy filmie, artystyczne projekty realizował w formie scenariuszy, noweli i setek prac plastycznych, szczególnie kolaży. W
1982
roku po wystąpieniu w obronie spektaklu Włodzimierz Wysocki w
moskiewskim
Teatrze na Tagance
ponownie go aresztowano i skazano na dziewięć miesięcy pozbawienia wolności. Został uwolniony dzięki listowi poetki
Biełły Achmaduliny
skierowanemu do sekretarza KC Komunistycznej Partii Gruzji
Eduarda Szewardnadze
.
Dopiero w 1984 roku złagodzenie represji władz wobec artysty umożliwiło mu realizację filmu. Legenda o Twierdzy Suramskiej powstała w Gruzja-Film oparta była na tekście XIX-wiecznego gruzińskiego pisarza Daniela Czonkadze. Obraz zyskał międzynarodowe uznanie. Równolegle Paradżanow pisał scenariusze, a w 1985 roku w Tbilisi miała miejsce pierwsza wystawa prac plastycznych artysty. W 1986 roku światło dzienne ujrzał krótkometrażowy dokument Arabeski na temat Pirosmaniego opowiadający o Niko Pirosmaniszwiliju, gruzińskim malarzu
prymitywiście
. Zajmuje się również losami innego artysty,
Michaiła Wrubla
, tworzy projekt filmu o nim, zrealizowany w 1989 przez Leonida Osykę pt. Etiudy na temat Wrubla. Tworzy również scenariusze, m.in. oparty na
Słowie o wyprawie Igora
przedstawiony wytwórni w Kijowie. Drugi pt. Męczeństwo Szuszanik oparty był na losach męczennicy Szuszanik spisanych przez
Jakuba z Curtaweli
. Spośród tych projektów realizacji w 1988 doczekał się jedynie oparty na
azerbejdżańskich
legendach i opowiadaniu
Lermontowa
Aszik Kerib. Paradżanow zadedykował ten film przyjacielowi,
Andriejowi Tarkowskiemu
. W czerwcu 1989 roku rozpoczęły się zdjęcia do opus magnum reżysera, przerwane chorobą artysty. Siergiej Paradżanow zmarł w Erewaniu 20 lipca 1990 roku na
raka płuc
. Film, którego nie zdążył ukończyć, Spowiedź, dokończony został przez przyjaciela reżysera Michaiła Wartanowa w formie dokumentu, Paradżanow: The Last Spring (1992).
Filmografia
Jako asystent reżysera
- 1948 Trzeci szturm reż. Igor Sawczenko
- 1951 Taras Szewczenko reż. Igor Sawczenko
- 1952 Maksimka reż. Władymir Braun
Jako reżyser
- 1952 Mołdawska bajka
- 1955 Andrijesz wspólnie wraz z Jakowem Bazelianem
- 1956 Pierwszy chłopak
- 1957 Dumka
- 1957 Natalia Użwij
- 1957 Złote ręce
- 1961 Ukraińska rapsodia
- 1962 Kwiatek na kamieniu
- 1964 Cienie zapomnianych przodków
- 1965 Kijowskie freski
- 1967 Akop Awnatanian
- 1968 Dieti Komitasu (Children to Komitas)
- 1968 Sajat Nowa; Barwy granatu – przemontowana wersja Sergiusza Jutkiewicza
- 1978 Znak wriemieni (The Sign of the Times) w filmie Aszcharums (In My World) Rubena Geworkianca
- 1984
Legenda o Twierdzy Suramskiej
formalnie współreż. Dawid Abaszydze
- 1986 Arabeski na temat Pirosmaniego
- 1988 Aszik Kerib formalnie współreż. Dawid Abaszydze
- 1989 Spowiedź (film nieukończony)
Jako scenarzysta
- 1975 Jutro reż. Jefim Lewin
- 1989 Etiudy na temat Wrubla. reż. i wspólscen. Leonid Osyka
- 1989 Liebiedine ozjoro. Zona (Swan Lake. The Zone) reż. i współscen. Jurij Iljenko
Bibliografia
- Joanna Wojnicka. Aszuch i radzieccy cenzorzy. Didaskalia nr 82 (grudzień 2007)
ISSN
1233-0477
- Jelena Bauman, Rostisław Jurieniew. Mała Encyklopedia Kina Radzieckiego. Wydawnictwo Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1987
Linki zewnętrzne