Czaszka hipopotama z widocznym uzębieniem
Zęby (
łac.
dentes) – złożone, twarde twory
anatomiczne
występujące u większości
kręgowców
, z wyjątkiem współczesnych
ptaków
i
żółwi
. Stanowią element
układu trawienia
. Znajdują się w
jamie ustnej
. Służą do chwytania i zabijania ofiary oraz rozdrabniania pożywienia, a ponadto u wielu gatunków zwierząt również do obrony, przenoszenia młodych, czyszczenia futra (usuwania pasożytów skórnych). Zęby są zróżnicowane pod względem budowy, kształtu, liczby oraz pełnionych funkcji. Nauka zajmująca się budową, rozwojem, fizjologią i patologią zębów to odontologia. Zespół wszystkich zębów występujących u jednego osobnika nazywany jest uzębieniem.
Ryby
Kręgouste
mają zęby rogowe. U
ryb chrzęstnoszkieletowych
pochodzą od
łusek plakoidalnych
. Roślinożerne nie posiadają zębów. Drapieżne mają zęby na szczękach i na podniebieniu w postaci ostrych, stożkowych, pochylonych doogonowo tworów. U
karpiokształtnych
występują
zęby gardłowe
. Jedynym
rodzajem
ryb, u których wykształciły się zęby jadowe jest
Meiacanthus
.
Płazy
Rogowe ząbki występujące u
kijanek
otaczają otwór gębowy. Służą do ścierania pokarmu roślinnego. U dorosłych zęby w postaci niewielkich, stożkowatych wyrostków przyrośnięte do
kości szczękowych
i międzyszczękowych oraz na podniebieniu do
kości lemieszowych
. Na
żuchwie
płazów brak zębów.
Ropuchy
wcale nie posiadają zębów.
Gady
Zęby gadów
|
ząb karcharodontozaura (Carcharodontosaurus saharicus) |
ząb
karcharodontozaura
(Carcharodontosaurus saharicus)
Ostre, liczne, stożkowate,
homodontyczne
. Mogą być osadzone na wszystkie trzy sposoby: akrodontyzm, pleurodontyzm,
tekodontyzm
(u
krokodyli
). Żółwie zamiast zębów mają listwy rogowe na szczęce i żuchwie. U
węży
wykształciły się specyficzne zęby jadowe.
Ptaki
Współczesne ptaki nie mają zębów. Do rozdrabniania pokarmu służy im
dziób
.
Ssaki
Po raz pierwszy ewolucyjnie
polifiodontyzm
(który wyjątkowo obserwujemy u
manatów
[1] i częściowo u
mamutów
[2]) zostaje zastąpiony przez
difiodontyzm
lub rzadziej występujący
monofiodontyzm
.
Tekodontyzm
jest powszechny. Zwykle występuje
heterodontyzm
(poza
szczerbakami
i
waleniami
). Zęby niektórych gatunków ulegają znacznym przekształceniom:
Rozmieszczenie i stosunki ilościowe zębów w uzębieniu są cechą danego
taksonu
. Do jej zapisu używa się tzw.
wzoru zębowego
.
Budowa
Histologia
Ząb ssaków zbudowany jest z kolejnych warstw tkanek:
Mocowanie zębów w zębodole odbywa się przy udziale
ozębnej
korzenia i
okostnej
wyrostka zębodołowego
.
Anatomia
Zęby ssaków zbudowane są z 3 części:
- korona zęba (corona dentis)
- szyjka zeba (cervix dentis, collum) – pokryta
dziąsłem
- korzeń zęba (radix dentis) – tkwi w
zębodole
W zoologi wyróżnia powierzchnie korony:
- powierzchnię przedsionkową (facies vestibularis)
- powierzchnię językową (facies lingualis
- powierzchnię styczną (facies contactus)
- powierzchnię zwarcia (facies occlusalis)
Zęby ssaków dzielone są na dwie grupy ze względu na tempo wzrostu i zasięg
szkliwa
:
- brachydontyczne o ograniczonym procesie wzrostu i krótkokoronowe szkliwo pokrywa tylko koronę
- hypselodontyczne stale rosnące i długokoronowe; szkliwo pokrywa tylko koronę i korzeń (między
zębiną
i cementem)
Inny jest podział ze względu na budowę szkliwa i zasięg
cementu
:
- zęby szkliwofałdowe – szkliwo pofałdowane i wtopione w strukturę zęba; u roślinożernych; cement pokrywa cały ząb (nad szkliwem)
- zęby szkliwoguzkowe – u mięsożernych i wszystkożernych; cement pokrywa korzeń i szyjkę.
ze względu na ustawione względem siebie zębów łuku górnego i dolnego wyróżnia się;
- izognatyzm (równoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia
- anizognatyzm (nierównoszczękowość) – odpowiadające sobie zęby stykają się powierzchnią zwarcia nieznacznie lub wcale.
Zęby konia
Dla
ogiera
wzór zębowy
wygląda następująco:
Wzór zębowy |
I
|
C
|
P
|
M
|
---|
40 | = | 3 | 1 | 3 | 3 |
3 | 1 | 3 | 3 |
Rejestry
na szkliwie
siekaczy
pozwalają ocenić wiek. Kły u
klaczy
nie występują (lub są szczątkowe). Ząb przedtrzonowy pierwszy przyjmuje postać zęba wilczego (dens lupinus) (mały, klinowaty, wcześnie wypada). Zęby koni maja swoje nazwy, i tak:
- Cęgi – pierwsze siekacze
-
Średniaki
– drugie siekacze
- Okrajki – trzecie siekacze
Wzór zębów mlecznych przedstawia się następująco:
Zęby ludzkie
Dokładny opis zębów człowieka przedstawiono w odrębnym artykule.
Przypisy
Bibliografia
- Halina Komosińska, Elżbieta Podsiadło: Ssaki kopytne : przewodnik. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2002. .
- Kazimierz Kowalski: Ssaki, zarys teriologii. Warszawa: PWN, 1971.
- Kazimierz Krysiak, Krzysztof Świeżyński: Anatomia zwierząt. T. 2. Warszawa: PWN, 2008. .
- Marzena Popielarska-Konieczna: Słownik szkolny : biologia. Kraków: Wydawnictwo Zielona Sowa, 2003. .
- Helena Helena Przespolewska: Podstawy anatomii zwierząt domowych. Warszawa: Wydawnictwo "Wieś Jutra", 2009. .