Pieczęć miejska z herbem Łodzi z 1577 r.

Herb Gdańska

Herb Gorzowa Wlkp.

Herb Bełchatowa

Herb Chojnowa

Herb Bielska-Białej – jeden z nielicznych herbów podwójnych

Zwieńczony koroną królewską herb Poznania

Herb miejski – charakterystyczny znak miejskiej wspólnoty samorządowej skonstruowany na wzór znaku terytorialnego według określonych reguł heraldycznych ^[1]. W Polsce herby miast mogą być tworzone zgodnie z ustawą z dn. 21 grudnia 1978 r. o odznakach i mundurach, a sposoby ich wykorzystania zastrzega statut miejski. Herby miast mogą być również herbami gmin i innych jednostek terytorialnych.

Historia

Herb miejski zaczęły kształtować się wraz z prawem miejskim w II połowie XIII w. Ich wizerunki umieszczano, początkowo bez tarcz herbowych , na pieczęciach miejskich, dopiero później stopniowo niektóre z nich stawały się prawdziwymi, w pełni ukształtowanymi herbami .

O wyborze herbu decydował zazwyczaj wójt lub rada miasta , sporadycznie robił to król . Często zdarzało się w przypadku miast prywatnych, że w momencie zmiany pana, zmieniało się również godło herbowe takiego miasta, lub dodawano symbole związane z nowym rodem, tak działo się w herbie Szydłowca , gdzie obok krzywaśni Radziwiłłowie dodali mitrę książęcą.

Po upadku Rzeczypospolitej zaborcy usuwali herby, zastępując je godłem państwowym. W okresie międzywojennym herbami miejskimi zajęło się Ministerstwo Spraw Wewnętrznych wraz z Ministerstwem Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Do 1939 r. zatwierdzono 104 herby miast. Po II wojnie herbami nikt się prawnie nie zajmował. Dopiero w 1978 r. uchwalono ustawę o odznakach i mundurach, która zezwalała na ustanawianie herbów miejskich i wojewódzkich. Ustawa o samorządzie terytorialnym z 1990 r. zezwoliła także gminom na ustalenie herbu. Zabrakło w niej jednak jakichkolwiek przepisów wykonawczych, dlatego w heraldyce terytorialnej panuje całkowita dowolność.

Herby tworzone dla jednostek samorządowych często łamią wiele podstawowych zasad heraldyki, często są także przeładowane nadmierną symboliką i źle zakomponowane plastycznie. Poprawę przyjętego wzoru herbu utrudnia fakt, że podstawą urzędowego herbu jest nie poprawny heraldycznie opis (jak np we Francji ) ale wzór graficzny, często wykonywany przez plastyka – amatora lub osobę nie znającą zasad heraldyki. Środowiska heraldyków, zwłaszcza Polskie Towarzystwo Heraldyczne wyrażały wielokrotnie zaniepokojenie panującym w dziedzinie herbów miast i gmin chaosem.

20 stycznia 2000 r. została powołana rozporządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji Komisja Heraldyczna , mająca za zadanie opiniować i konsultować projekty nowych herbów. Fachową pomocą władzom samorządowym w projektowaniu poprawnych heraldycznie i plastycznie herbów, mających właściwe odniesienie do historii i tradycji miejscowości służą także niektóre komercyjne firmy i instytucje heraldyczne.

Heraldyka miejska

Najstarszym motywem w heraldyce miejskiej były podobizny lub atrybuty świętych patronów , wzorowane na symbolice różnych instytucji kościelnych. Z czasem jednak galeria symboli używanych w herbach miast znacznie się powiększyła. Godła te w swej symbolice nawiązywały bardzo często do prawnej odrębności miast – ich samorządności. Stąd wzięły się mury miejskie z basztami i bramami nawet w herbach takich miast, które nigdy w swych dziejach takich murów nie posiadały. Ten element występuje w godle herbowym wielu miast z obszaru nowego województwa łódzkiego , m.in.: Brzezin , Zgierza , Aleksandrowa Łódzkiego , Rawy Mazowieckiej , Radomska , Przedborza , Pajęczna , Sieradza , Warty i Łęczycy . Orzeł Biały , zazwyczaj, choć nie zawsze ukoronowany, występujący w herbie danego miasta świadczył o tym, że było ono niegdyś własnością królewską. Pozbawienie orła korony (jak w przypadku Piotrkowa) to przykład tzw. uszczerbienia herbu dla odróżnienia go od godła nadawcy (króla). Można tu wskazać herby: Tuszyna , Zgierza , Piotrkowa Trybunalskiego , Sieradza , Tyszowiec i Warty.

Jeszcze częściej w herbach miast prywatnych umieszczano znaki ich właścicieli dla podkreślenia ich uprawnień zwierzchnich w stosunku do samorządu miejskiego. Mogły to być herby instytucji kościelnych, np. w przypadku Pabianic (kapituły krakowskiej) czy Skierniewic (arcybiskupstwa gnieźnieńskiego). Nagminnie w okresie przedrozbiorowym umieszczano w herbie miast godła szlacheckich właścicieli. Do zwyczaju tego powracano i później – w XIX i XX w., przy czym często przypominano w herbie miast znaki rodowe ich prawdziwych, albo domniemanych założycieli. Ten typ reprezentują godła: Strykowa, Ozorkowa, Konstantynowa, Białej Rawskiej, Tomaszowa Mazowieckiego, Opoczna, Wieruszowa, Łasku, Zduńskiej Woli i inne. Herbem pojawiającym się dość często w godłach miast polskich i czeskich jest Odrowąż ( Szydłowiec , Bílovec , Opoczno ). Także i w tej kategorii herbów stosowano uszczerbianie godeł.

Herby niektórych miast nawiązują do charakterystycznych elementów architektonicznych , wież pobliskiego klasztoru , dawnego zamku właścicieli czy miejskiego ratusza – np. Sulejowa, Wielunia, Wieruszowa i Żychlina, inne do scen biblijnych, kultu świętych albo starych podań – np. Bełchatowa, Głowna czy Łowicza.

Dla twórczości heraldycznej ostatnich dwu stuleci charakterystyczne są herby z motywami " przemysłowymi " nawiązującymi do roli gospodarczej danego ośrodka. Dla przykładu można tu wymienić herby Ozorkowa i Koluszek. Specyficzny typ herbów stanowią tzw. "herby mówiące". Godło herbowe stanowiące ich treść oddaje swym znaczeniem nazwę danej miejscowości. Czasem znak herbowy wskazuje na rzeczywistą etymologię nazwy danego miasta (np. Poddębice – to rzeczywiście miasto powstałe pod dębami ). Kiedy indziej w tarczy herbowej umieszczano przedmiot, którego nazwa przypadkiem pokrywała się, z brzmieniem nazwy tej miejscowości. Herby tworzono w ten sposób już w epoce staropolskiej – klasycznym przykładem jest tu Łódka w herbie Łodzi ), znana niemal od początków istnienia miasta (pierwsza pieczęć z tym herbem – 1535 r.). Można jeszcze wymienić godło Głowna (głowa na misie; jego geneza jest jednak dyskusyjna). Spośród herbów zaprojektowanych w XIX w. ten rodzaj reprezentuje jeszcze symbol Aleksandrowa (miasto Aleksandra).

Niektóre z funkcjonujących obecnie herbów miast województwa łódzkiego czerpią swą inspirację z dawnych wizerunków na pieczęciach miast, używanych do pieczętowania najważniejszych aktów w XIV-XVIII w. Genezę XIV-wieczną mają godła: Rawy Mazowieckiej, Piotrkowa Trybunalskiego, Pajęczna, Wielunia, Łęczycy i Żychlina, z XV w. znane są herby: Sulejowa, Przedborza, Sieradza, Kutna. Najwięcej pieczęci z używanymi do chwili obecnej herbami pochodzi z XVI w.: herby Łodzi , Brzezin , Tuszyna, Głowna , Pabianic , Łowicza, Skierniewic, Wieruszowa, Warty, Łasku; z XVIII w. znamy obecną wersję herbu Radomska i Zgierza. Z kolei projekty późniejsze, XIX-wieczne to herby: Strykowa , Aleksandrowa Łódzkiego , Białej Rawskiej, Tomaszowa Mazowieckiego , Bełchatowa i Poddębic. Zostały one wymyślone do "Albumu Heroldii Królestwa Polskiego" w połowie minionego stulecia (ok. 1849 r.). Pomysły XX-wieczne stanowią z kolei herby Ozorkowa , Konstantynowa, Zduńskiej Woli i Koluszek .

Bardzo rzadko zdarza się stosowanie w heraldyce miejskiej herbów podwójnych. Jest to dopuszczone wyjątkowo tylko wówczas, gdy dane miasto powstało z połączenia dwóch oddzielnych miast o utrwalonych w tradycji, odrębnych herbach (np. miasto Bielsko-Biała powstałe z połączenia dwóch sąsiadujących miast: Bielska i Białej ma prawidłowy herb podwójny , niezgodny z zasadami jest natomiast herb Zduńskiej Woli ).

corona muralis

Tarcze herbowe miast mają prawo być zwieńczane koroną w kształcie murów miejskich, nazywaną po łacinie corona muralis . Rangę miasta określa ilość baszt w koronie, zwykle od trzech do pięciu widocznych. Herby niektórych miast mogą być ozdabiane koroną królewską. W heraldyce polskiej odnosi się to głównie do obecnej i byłych stolic państwa lub dawnych jednostek terytorialnych. Herby miast portowych może wieńczyć corona navalis – korona ozdobiona dziobami żaglowców. Stosowane jest to głównie w heraldyce zachodnioeuropejskiej, głównie brytyjskiej.

Zobacz też

• herb
• flaga miejska
• corona muralis
• corona navalis
• herby miast w heraldyce napoleońskiej

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Strona heraldyczna Adama Kromera – najstarsza i wiarygodna polska strona heraldyczna m.in. o herbach miast
• Strona heraldyczna Andrzeja Kupskiego – herby miast gmin i powiatów województwa łódzkiego
• Heraldyczny Informator Samorządowy
• ALBUM POLSKI – Interaktywny Album Heraldyczny RP – Herby Miast Polskich