Pochodzenie (dziecka, osoby) – w
prawie
i
genealogii
stwierdzenie, że dane
dziecko
(dana
osoba
) zostało
urodzone
przez określoną
kobietę
(
matkę
) w wyniku poczęcia z określonym
mężczyzną
(
ojcem
). Pochodzenie może być jednocześnie faktem prawnym i genetycznym, możliwe jest też, że pochodzenie prawne nie pokrywa się z pochodzeniem genetycznym. W niektórych przypadkach zachodzić może sytuacja, że nie można ustalić bądź z różnych przyczyn nie ustalono pochodzenia dziecka od jakiegokolwiek mężczyzny, a jeszcze rzadziej – że nie da się ustalić pochodzenia nawet od matki.
Pochodzenie prawe i naturalne
W
prawie kanonicznym
rozróżnia się (
Kan.
1137 i nn.
KPK
), a w dawnym
prawie cywilnym
i
rodzinnym
rozróżniało się[1] — pochodzenie dziecka z prawego łoża (pochodzenie/dziecko prawe, legalne;
łac.
'legitimi thori'), tj. ze
związku
będącego małżeństwem, od pochodzenia z nieprawego łoża (pochodzenie/dziecko nieprawe, naturalne,
nieślubne
, pozamałżeńskie; łac. 'illegitimi thori').
Tzw. legalizacji pochodzenia dziecka dokonuje się poprzez późniejsze zawarcie związku małżeńskiego, ważne lub mniemane, albo przez
reskrypt
Stolicy Apostolskiej. W doktrynie prawa kanonicznego podnosi się, że kategoria potomstwa nieślubnego nie ma na celu dyskryminacji takich dzieci, lecz powinna działać prewencyjnie na rzecz dobra samego dziecka oraz
odpowiedzialności
i
moralności
rodziców[1].
Dziecko z nieprawego łoża zwane jest
nieślubnym dzieckiem
.
Dowód pochodzenia dziecka
W genealogii pochodzenie jest niezbędnym elementem
filiacji
i może być ustalone za pomocą różnych
źródeł danych
, o ile są wiarygodne.
W prawie pochodzenie może być stwierdzone wyłącznie w
akcie stanu cywilnego
, jakim jest
akt urodzenia
. W tym celu wykorzystywane są szczególne domniemania związane z pochodzeniem dziecka, zwłaszcza od męża matki. Ponadto pochodzenie może być ustalone bądź prawnie zmienione w wyniku:
a wyjątkowo także:
Domniemanie ojcostwa męża matki
Według
Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego
(art. 62 § 1), domniemanie, że ojcem dziecka jest mąż matki, zachodzi wówczas, gdy dziecko urodziło się w okresie od zawarcia związku małżeńskiego do 300 dni po jego ustaniu (wskutek zgonu małżonka, separacji lub rozwodu). Mąż może się jednak bronić przed tym domniemaniem (powództwo o zaprzeczenie ojcostwa), przy czym skuteczność obrony zależy od czasu, w którym nastąpiło poczęcie dziecka.
Jeżeli dziecko poczęto przed 180. dniem od chwili zawarcia małżeństwa, wystarczy samo oświadczenie męża, że nie jest ojcem (art. 68). Po upływie 180 dni musi natomiast wykazać niepodobieństwo[2] bycia ojcem, tzn. musi udowodnić, że nie jest ojcem. Może to zrobić np. poprzez:
-
badanie DNA
— obecnie jest to metoda referencyjna,
- badanie antygenów grupowych krwi i determinant
HLA
,
- ekspertyzę antropologiczną (np. porównanie kształtu czaszki czy małżowiny usznej) — jest to obecnie metoda w praktyce zarzucona.
Powództwa w zakresie macierzyństwa
Zgodnie z mater semper certa est, matka zawsze pozostaje pewna. Jednakże zdarzają się sytuacje losowe, w wyniku których nie można jednoznacznie ustalić również matki (porzucenie dziecka przez nigdy nie odnalezioną matkę, podmiana noworodka,
surogatka
). Wówczas możliwe jest ustalenie macierzyństwa lub nawet jego zaprzeczenie w drodze powództwa o ustalenie istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego (art. 189
KPC
).
Rodzice fikcyjni
Gdy nie można ustalić ojcostwa ani macierzyństwa, według Prawa o
aktach stanu cywilnego
sąd zarządza wpisanie do
aktu urodzenia
dziecka nieznanego pochodzenia wskazanych imion i nazwisk w rubrykach ojciec i matka z odpowiednią wzmianką dodatkową.
Matka zastępcza
Pochodzenie dziecka od
matki zastępczej
może być prawnie zastąpione pochodzeniem od nowych rodziców w wyniku niektórych rodzajów
przysposobienia
, a wyjątkowo także poprzez zaprzeczenie macierzyństwa.
Pokrewieństwo prawne a faktyczne
Co do zasady w
linii prostej
pokrewieństwo
prawne
(legalne,
urzędowe
,
cywilne
,
metrykalne
,
kościelne
,
kanoniczne
,
księgowe
itd.) pokrywa się z pochodzeniem biologicznym (
genetycznym
, naturalnym,
faktycznym
,
prawdziwym
itd.), tzn. dziecko zostało
poczęte
przez parę
osobników
będących jednocześnie w świetle
prawa
jego
rodzicami
. Istnieje jednak szereg sytuacji, w których dziecko prawnie pochodzi od jednego człowieka (lub pary), a faktycznie od innego:
-
adopcja (przysposobienie)
(zwłaszcza adoptio plus plena) – w zakresie niektórych
skutków prawnych
,
- uznanie ojcostwa cudzego dziecka, które nie zostało zaprzeczone (do chwili śmierci dziecka),
- nie-zaprzeczenie ojcostwa cudzego dziecka, wobec którego zachodziło jedno z domniemań ojcostwa (
nieślubne dziecko
),
- różne sytuacje związane z
zapłodnieniem in vitro
(w tym
surogatki
), gdzie ojciec nie jest ojcem prawnym, albo też, surogatka zachowała genetycznie obce dziecko,
- podmiana dziecka (np. w szpitalu) i inne podobne sytuacje, aczkolwiek prawnie niewyjaśnione,
- wpisanie do akt metrykalnych rodziców fikcyjnych, jeżeli prawdziwi są nieznani.
Dowodem rozbieżności genetycznego i prawnego pochodzenia mogą być tzw.
testy DNA
.
Nie stanowi natomiast rozdźwięku z rzeczywistością pochodzenie prawne w następujących sytuacjach:
W
prawie
pochodzenie faktyczne co do istoty nie daje żadnych skutków prawnych prócz przesłanki różnych czynności ustalających bądź zaprzeczających pochodzenia dziecka. W różnych sytuacjach
uznaniowo
na zasadzie wyjątku może być źródłem uprawnień procesowych, socjalnych i innych (np. prawo odmowy zeznań).
W
genealogii
pochodzenie prawne, w zakresie w jakim nie jest zgodne z pochodzeniem genetycznym, stanowi pewien problem do każdorazowego rozstrzygnięcia przez
genealoga
. Podobnymi problemami są wychowywanie dziecka faktycznie cudzego, a także posiadanie dzieci przybranych (zob.
zakres wykorzystywanych faktów genealogicznych
).
Przypisy