Leninizm, czasem określany jako marksizm-leninizm (
ros.
Mарксизм-ленинизм), to
doktryna
polityczna, religijna i ekonomiczna, powstała na bazie wcześniej istniejącego
marksizmu
, którego filozoficznym źródłem był
materializm dialektyczny
opracowany przez
Karola Marksa
i
Fryderyka Engelsa
. Wielu marksistów, wśród nich m.in. główny teoretyk
II Międzynarodówki
,
Karl Kautsky
, uważało leninizm za odstępstwo od marksizmu, wskazując, że próba budowy
socjalizmu
w kraju niedorozwiniętym ekonomicznie musi zakończyć się
fiaskiem
. Wielu teoretyków marksistowskich, m.in.
Róża Luksemburg
, krytykowało leninizm za jego antydemokratyczną,
dyktatorską
koncepcję partii i sprawowania władzy.
Leninizm stanowił oficjalną ideologię państwową w
ZSRR
od dnia jego powstania, aż po jego rozwiązanie. Było on też oficjalną
ideologią
we wszystkich krajach
Układu Warszawskiego
.
Pierwotna wersja Leninizmu została rozwinięta i wprowadzona w życie przez
bolszewickiego
przywódcę
Włodzimierza Lenina
, skąd pochodzi jej nazwa. Jednak, już za życia Lenina doktryna ta ewoluowała na skutek zderzenia teoretycznych założeń z praktyką rewolucyjną. Po jego śmierci była ona nadal modyfikowana, m.in. przez
Józefa Stalina
(tzw. "marksizm-leninizm-stalinizm"), a następnie przez jego następców na stanowisku I sekretarza
KPZR
, z których niemal każdy głosił program "powrotu do wartości leninowskich".
Zarys ideologii
W swojej książce pt.
Co robić?
(
1903
), Lenin stwierdził iż
proletariat
może osiągnąć rewolucyjną samoświadomość tylko za sprawą działania partii komunistycznych, w skład których wchodzić muszą profesjonalni, etatowi rewolucjoniści. Wskazywał także na to, iż taka partia może osiągnąć swe cele za pomocą zdyscyplinowanej formy organizacyjnej nazywanej
centralizmem demokratycznym
. Oficjele partii komunistycznej mieliby być zgodnie z tym wybierani w sposób
demokratyczny
i w każdej chwili odwołani, ale jeśli już zostaną wybrani, wszyscy pozostali członkowie partii muszą wykonywać ich polecenia bez sprzeciwów.
Leninizm twierdził iż
kapitalizm
może zostać obalony tylko w drodze rewolucyjnej; każdy inny sposób zmiany (np. ewolucyjny jak w
fabianizmie
czy
socjalizmie
demokratycznym
) jest skazany na niepowodzenie. Głównym celem partii leninowskiej powinno być więc zatem obalenie istniejącego rządu i zastąpienie go własnym, sprawowanym w imieniu proletariatu, następnie zaś wprowadzenie tzw.
dyktatury proletariatu
. Partia musi także wykorzystać własną władzę w celu edukowania proletariatu, w celu usunięcia fałszywej świadomości, stworzonej przez
burżuazję
w celu łatwiejszego panowania nad masami pracującymi i dalszego ich ekonomicznego wyzysku. Formami takiej świadomości fałszywej były m.in.
religia
czy
nacjonalizm
.
Dyktatura proletariatu teoretycznie posiadałaby formę zdecentralizowanego systemu demokracji bezpośredniej, w której robotnicy dzierżyliby władzę za sprawą lokalnych rad (ros. sowiety). Rady takie faktycznie powstawały w czasie
rewolucji październikowej
. Jednak niezwykle trudna sytuacja wewnętrzna Rosji, ogarniętej wojną domową, nie pozwoliła temu systemowi na dłuższe funkcjonowanie.
Imperializm
Jedną z centralnych koncepcji leninizmu był pogląd, iż
imperializm
jest najwyższym stadium kapitalistycznego systemu ekonomicznego. Lenin twierdził, iż państwa najbardziej zaawansowane przemysłowo,
eksportują
kapitał
w celu zdobycia
kolonii
. Kiedy im się to uda,
eksploatują
je w celu pozyskania surowców naturalnych lub też nowych przestrzeni inwestycyjnych. Supereksploatacja biedniejszych krajów umożliwia zaawansowanym kapitalistom utrzymywanie przynajmniej części pracujących na nich robotników w stanie umiarkowanego zadowolenia, poprzez zapewnianie im nieznacznie lepszych warunków bytowych niż pozostałej części proletariatu.
Z powyższych powodów, Lenin twierdził, iż rewolucja proletariacka nie może mieć miejsca w wysoko rozwiniętych krajach tak długo, jak funkcjonuje globalny system imperialistyczny. A więc, jak wskazywał, mniej rozwinięte kraje powinny stać się arenami pierwszych rewolucji proletariackich. Jego zdaniem takim krajem była niewątpliwie
Rosja
, którą postrzegał jako najsłabsze ogniwo ówczesnego globalnego kapitalizmu. W tym czasie jej gospodarka była w przeważającej części
agrarna
(poza największymi miastami, takimi jak
Sankt Petersburg
i
Moskwa
), wciąż opierająca się na pracy chłopów i zwierząt, bardzo odmienna od tej z
Europy Zachodniej
i
Północnej Ameryki
.
Jednakże, jeżeli rewolucja może wydarzyć się tylko w biednym, niedorozwiniętym gospodarczo kraju, oznaczało to pewien problem: Marks twierdził bowiem, iż w takim otoczeniu nie może rozwinąć się system
socjalistyczny
, gdyż nie ma ku temu odpowiedniej bazy ekonomicznej (w teorii marksowskiej, socjalizm jest etapem rozwoju, który przyjdzie po kapitalizmie, ale przed
komunizmem
), ponieważ kapitalizm nie rozwinął się tam w pełni, a dodatkowo zagraniczne siły będą chciały skruszyć ruch za wszelką cenę. Aby rozwiązać tę sprzeczność, Lenin zaproponował dwa rozwiązania:
- po pierwsze – rewolucję należy rozszerzyć także na kapitalistyczne kraje rozwinięte. Dzięki temu zapanuje w nich socjalizm, a następnie pomogą one krajom biednym w uczynieniu tego samego. Lenin miał nadzieję, iż rewolucja w Rosji rozszerzy się na
Niemcy
. Tak rzeczywiście się stało, ale tam rozruchy udało się szybko opanować.
- po drugie – wzniecenie rewolucji w wielu krajach mało rozwiniętych na raz. Kraje te mogłyby połączyć się w efekcie tego w jedną federację, która byłaby w stanie podjąć walkę z wielkimi kapitalistycznymi siłami i ustanowić socjalizm. Idea ta była jedną z podstaw utworzenia
Związku Radzieckiego
. W rzeczywistości jednak ZSRR stał się szybko narzędziem panowania Rosjan nad innymi narodami. Bolszewicy zwalczali elity nierosyjskich narodów ZSRR jako "reakcjonistów" i ograniczali ich autonomię kulturalną (np.
alfabet arabski
używany do zapisu
języków tureckich
zastąpiono cyrylicą).
Kontynuatorzy
W związku z powyższych, socjalizm nie może przetrwać w jednym, zacofanym przemysłowo kraju. Z tego też powodu Lenin wzywał do wielkiej, wszechświatowej rewolucji.
Po śmierci Lenina, w Związku Radzieckim rozpoczęła się walka o władzę. Dwoma głównymi kandydatami na jego miejsce byli
Józef Stalin
i
Lew Trocki
. Stalin zwyciężył, a Trocki został wygnany z kraju. Z tego powodu w końcu lat 20.
XX wieku
, ZSRR rozpoczęło odchodzić od założeń myśli Lenina w kierunku ideologii nazywanej
stalinizmem
, której jednym z głównych założeń było stwierdzenie, iż Związek Radziecki był wystarczająco silny aby zbudować socjalizm samemu. Inną znamienną cechą stalinizmu był ekstremalna
centralizacja
władzy i ekspansja jej uprawnień, która doprowadziła do powstania bezwzględnego stalinowskiego
totalitaryzmu
.
Znajdując się za granicą, Trocki w swoich pismach prezentował własną interpretację leninizmu, którą nazwano później
trockizmem
. Oskarżał on Stalina o zdradę rewolucji. Trocki, jak również niemal wszyscy byli rewolucyjni towarzysze Lenina, nazywani "Starymi Bolszewikami", zostali systematycznie wymordowani z rozkazu Stalina.
W
Chińskiej Republice Ludowej
, stalinowska struktura organizacyjna została wykorzystana przy tworzeniu
Komunistycznej Partii Chin
; później chińscy komuniści utworzyli teorię
maoizmu
, która obecnie popularna jest pośród wielu rewolucyjnych ruchów
Trzeciego Świata
. Główną różnicą pomiędzy pomysłami Lenina a
maoizmem
było to, iż w leninizmie (nawet w niedorozwiniętych przemysłowo krajach), głównym motorem rewolucji miał być miejski proletariat, Mao postawił natomiast na chłopstwo.
Dzisiejsi leniniści postrzegają
globalizację
jako kontynuację imperializmu, w której kapitaliści zamieszkujący rozwinięte kraje przemysłowe eksploatują klasę pracującą w krajach rozwijających się. Dzięki obniżaniu kosztów produkcji (przez niskie płace, cięższą pracę i dłuższy jej czas), kapitaliści osiągają wyższe dochody.
Linki zewnętrzne
Prace Lenina (wszystkie w języku angielskim z serwisu Marxist.org):
Inne: