Odznaka AK przyznawana za udział w "Akcji Burza"
Akcja "Burza" – akcja wojskowa zorganizowana i podjęta przez oddziały
Armii Krajowej
przeciw
wojskom niemieckim
, w końcowej fazie okupacji niemieckiej, bezpośrednio przed wkroczeniem
Armii Czerwonej
, prowadzona w granicach
II Rzeczypospolitej
. Trwała od
4 stycznia
1944
, kiedy wojska radzieckie przekroczyły na
Wołyniu
granicę polsko-radziecką z 1939, do stycznia
1945
.
Rozkaz do jej rozpoczęcia wydał w listopadzie
1943
Komendant Główny
AK
, gen.
Tadeusz Komorowski
.
26 października
1944
jego następca, gen.
Leopold Okulicki
, wydał rozkaz zakończenia akcji.
Do Akcji Burza zmobilizowano łącznie ok. 100 000[1] żołnierzy i
oficerów
AK
.
Formy
W konsekwencji wykrycia
grobów polskich oficerów w Katyniu
(w kwietniu
1943
) zostały zerwane stosunki dyplomatyczne między
Polską
a
ZSRR
(przywrócone uprzednio w lipcu
1941
układem Sikorski-Majski
).
Rząd w Londynie
w instrukcji z 27 października 1943, w przypadku nie nawiązania oficjalnych stosunków polsko-sowieckich, zakazywał współpracę z Sowietami i pozostawanie władz podziemnych w kraju i AK w konspiracji a w przypadku represji i ewentualnych aresztowań – przejście do samoobrony. Polecał także wzmożenie akcji sabotażowych i dywersyjnych przeciw Niemcom ale wyłącznie o charakterze demonstracji i ochrony, co stało w sprzeczności z zasadami konspiracji. Odmiennego zdania w kwestii pozostawania w konspiracji byli
Delegat Rządu na Kraj
Jankowski
i gen. Bór-Komorowski. Uważali oni, że brak czynnika reprezentującego legalną władzę Rzeczpospolitej na terenach operowania wojsk sowieckich stworzy możliwość do zajęcia jego miejsca przez uległe Sowietom organizacje i w raporcie z 14 lipca 1943 gen. Bór-Komorowski meldował, że bezczynność AK na terenach zajmowanych przez wojska sowieckie byłaby szkodliwa, ponieważ „... nie byłoby wtedy przeszkody aby upozorować wolę narodu polskiego stworzenia 17 republiki sowieckiej”[2]. Po wymianie telegramów pomiędzy krajem a Londynem, rząd zgodził się ze stanowiskiem władz w kraju a w przekazanej 12 lutego 1944 depeszy gen.
Sosnkowski
napisał: „... rząd i ja sądzimy, że wola kraju stanowi czynnik, nad którym nie sposób jest przejść do porządku dziennego”[3]. W nocy z 3 na 4 stycznia 1944 wojska sowieckie przekroczyły przedwojenną polską granicę w rejonie miasta
Sarny
.
Akcja "Burza" miała być prowadzona przez Armię Krajową niezależnie od
Armii Czerwonej
. Rozkaz KG AK przewidywał natomiast współdziałanie z Armią Czerwoną na szczeblu taktycznym i występowanie w roli sojusznika, połączone z ujawnieniem dowództw AK wobec dowództw Armii Czerwonej. Jednocześnie wobec nieuznawania przez Rząd RP na uchodźstwie nielegalnych w świetle prawa międzynarodowego
aneksji
dokonanych po
1 września
1939
na terytorium
II Rzeczypospolitej
oddziały Wojska Polskiego i reprezentanci administracji cywilnej
Polskiego Państwa Podziemnego
występować miały wobec władz sowieckich jako przedstawiciele legalnych władz Rzeczypospolitej na jej traktatowym terytorium.
Formy akcji były uzależnione od stanu i położenia oddziałów niemieckich i obejmowały:
- powstanie zbrojne (po zaistnieniu odpowiednich warunków wojskowych i politycznych)
- wzmożoną akcję
dywersyjną
na tyłach armii niemieckiej
Miejsce
Terytorium Państwa Polskiego w granicach sprzed
1939
w miarę wycofywania się Niemców przed wojskami ZSRR. Początkowo wyłączono z akcji duże miasta w celu oszczędzenia ich mieszkańców i zabudowy, jednak od lipca
1944
dowódca AK gen.
Tadeusz Bór-Komorowski
rozkazał żołnierzom AK zajmowanie również dużych miast. Na odprawie dowódców okręgów AK Wilno i Nowogródek w Warszawie w dniu
12 czerwca
1944 stwierdzono iż zajmowanie większych miast jest niezbędne, jeżeli
Polskie Państwo Podziemne
ma występować w roli gospodarza w stosunku do wkraczających oddziałów Armii Czerwonej. Stwierdzono iż w sporze terytorialnym z
ZSRR
, który nie chciał uznać praw
Polski
do jej przedwojennych terenów wschodnich, liczy się polityka faktów dokonanych, której elementem było przejmowanie kontroli nad kluczowymi ośrodkami miejskimi na wschodzie Polski.
Cele
- Uświadomienie władzom radzieckim, że na wyzwolonych z okupacji niemieckiej terenach Polski w granicach sprzed 1939 gospodarzami są Polacy uznający władzę Rządu Emigracyjnego, który był jedynym legalnym kontynuatorem struktur władzy państwa polskiego sprzed 1939;
- Zanegowanie alianckiego podziału na strefy operacyjne, w myśl którego Polska znajdowała się w radzieckiej strefie operacyjnej i wojska aliantów zachodnich ani oddziały im podporządkowane tu nie operowały.
Warszawa w planie "Burza" nie była przewidywana jako teren działań wojskowych z powodu bezpieczeństwa ludności i zgromadzonych dóbr kultury narodowej. Oddziały AK miały jedynie ochraniać ludność cywilną podczas ewentualnej ewakuacji. Ostatecznie główne cele wojskowe akcji "Burza" zostały osiągnięte. Odtworzenie struktur polskiej armii w kształcie przedwojennym podkreślało ciągłość Polskich Sił Zbrojnych i stawiało Armię Krajową jako uczestnika działań wojennych występującego w charakterze
alianta
. Ustalenie te uległy zmianie w obliczu ofensywy radzieckiej, działań służb bezpieczeństwa ZSRR wymierzonych w Armię Krajową, co w istotnym stopniu przyczyniło się do politycznego niepowodzenia planu "Burza" na Kresach Wschodnich. Sytuację skomplikowało również powołanie zależnego od ZSRR, marionetkowego rządu
PKWN
.
Działania służb bezpieczeństwa ZSRR
Duży wpływ na nieosiągnięcie celów akcji "Burza" miały działania sowieckich służb bezpieczeństwa (głównie
NKWD
i kontrwywiadu wojskowego
Smiersz
), wkraczających na ziemie polskie wraz z oddziałami Armii Czerwonej. Dochodziło do aresztowań, rozbrajania i rozstrzeliwań mniejszych oddziałów Armii Krajowej przez NKWD, które dokonało egzekucji żołnierzy AK m.in. w Rozryszczu, Przebrażu, Łozowie i Antonówce. Aresztowanych żołnierzy przymusowo wcielano do
Armii Berlinga
, a oficerów wywożono w głąb Rosji. Łamano także postanowienia lokalnych porozumień pomiędzy Armią Krajową i partyzantką sowiecką lub Armią Czerwoną.
Po zdobyciu
Wilna
w dniu
13 lipca
1944, przy dużym udziale sił AK okręgu wileńskiego i nowogródzkiego (ok. 5500 ludzi), dowódcy polscy zostali zwabieni podstępem na "negocjacje", aresztowani i wywiezieni w głąb ZSRR. W wielkiej obławie pochwycono następnie żołnierzy AK i zgromadzono ich w obozie w
Miednikach
, ponieważ odmówili oni wstąpienia do armii Berlinga, zostali wszyscy wywiezieni do obozów w głąb ZSRR, głównie do
Kaługi
. Podobne wydarzenia miały miejsce wobec żołnierzy okręgu
lwowskiego
AK, gdzie NKWD aresztowało, w ostatnich dniach lipca 1944, całą delegację oficerów Armii Krajowej, w tym Okręgowego
Delegata Rządu
we Lwowie,
Adama Ostrowskiego
.
W okręgu
lubelskim
AK doszło do podstępnego rozbrojenia trzech dywizji Armii Krajowej – w czasie wspólnej ofensywy w stronę
Warszawy
z Armią Czerwoną, zostały one otoczone przez wojska sowieckie, zatrzymanych żołnierzy polskich wysłano transportami na wschód, a 2700 z nich do obozu koncentracyjnego na
Majdanku
, a następnie większość z tej liczby w głąb
Rosji
.
Konsekwencje
Tablica pamiątkowa ku czci gen.
Aleksandra Krzyżanowskiego
"Wilka" oraz jego podkomendnych z Okręgu Wilno AK (bazylika św. Elżbiety we Wrocławiu).
Pod względem militarnym akcja "Burza" osiągnęła główne cele, poza działaniami w terenie, Armia Krajowa zdobyła kilka dużych miast np.
Wilno
czy
Lwów
, przed faktycznym wkroczeniem do nich oddziałów Armii Czerwonej. Odtworzenie części dywizji i pułków walczących w 1939 podkreśliło nieprzerwaną ciągłość Polskich Sił Zbrojnych, co posiadało nie tylko znaczenie symboliczne, ale także wyraziło się, w sierpniu 1944, oficjalnym uznaniem Armii Krajowej za wojska sprzymierzone. Z politycznego punktu widzenia nie osiągnięto jednak pozytywnych rezultatów. Alianci zachodni, informowani przez wywiad AK o przeprowadzanych przez NKWD masowych aresztowaniach żołnierzy podziemia, dowódców AK i przedstawicieli Delegatury Rządu na Kraj, nie zareagowali w stopniu umożliwiającym zmianę polityki sowieckiej wobec Polski i jej obywateli. Stalin nadal przekonywał sojuszników zachodnich, wbrew oczywistym faktom ujawnionych w trakcie akcji "Burza", iż Armia Krajowa jest słaba i niezdolna do jakichkolwiek działań wojskowych oraz iż nie ma wpływu w społeczeństwie, a jedyną siłą polityczną z którą Polacy wiążą nadzieje na odrodzenie niepodległego państwa polskiego, miała być rzekomo polska lewica i komuniści. Twierdzenia te rozpowszechniano także w kraju za pomocą podległego ZSRR aparatu propagandowego, który przygotowywał się do tych działań od wielu miesięcy przed wybuchem akcji "Burza".
Ogółem, na skutek działań sowieckich służb bezpieczeństwa, głównie NKWD, w więzieniach i obozach zamknięto 50 000 żołnierzy AK uczestniczących w akcji "Burza", głównie za odmowę wstąpienia do kontrolowanej przez ZSRR
armii Berlinga
. Konsekwencją działań NKWD był terror wobec Polaków zamieszkujących tereny wschodnie, od listopada 1944 nasiliły się sowieckie pacyfikacje na
Kresach
, np. zamordowano 9800 Polaków tylko w powiecie
lidzkim
, w
szczuczyńskim
kolejne 8000, a w
oszmiańskim
6000. Najbardziej ucierpiały w czasie tych akcji miasta
Ejszyszki
i
Bieniakonie
. Regularnie urządzano obławy na członków Armii Krajowej – np. na Lubelszczyźnie jesienią 1944, oraz na przełomie 1944 i 1945 na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie. Z samego Wilna deportowano 35 000 Polaków, wymuszając oświadczenia iż wyjeżdżają oni z własnej woli – w miejsce wywiezionych osiedlano Rosjan. ZSRR dokonał także grabieży polskich dóbr kulturalnych, m.in. wywieziono całe archiwa Towarzystwa Przyjaciół Nauk i
Uniwersytetu Stefana Batorego
w Wilnie.
Ppor.
Jerzy Bokłażec
został publicznie powieszony w Lidzie w lutym 1945.
Przebieg operacji
1944
-
Akcja Burza na Wołyniu
–
15 stycznia
–
18 marca
–
21 kwietnia
–
21 maja
- Akcja Burza na Podolu –
7 marca
– kwiecień
-
Akcja Burza w Okręgach Wilno i Nowogródek AK
–
1 lipca
–
13 lipca
-
Akcja Burza w Wilnie (Operacja Ostra Brama
) –
7 lipca
–
13 lipca
-
Akcja Burza w Okręgu Białystok AK
–
14 lipca
–
20 sierpnia
-
Akcja Burza w Okręgu Polesie AK
–
15 lipca
–
30 lipca
- Akcja Burza w Podokręgach Tarnopol, Stanisławów i Lwów AK –
16 lipca
–
26 lipca
-
Akcja Burza we Lwowie
–
22 lipca
–
27 lipca
-
Akcja Burza w Okręgu Lublin AK
–
20 lipca
–
29 lipca
-
Akcja Burza w Okręgu Kraków AK
–
23 lipca
–
30 sierpnia
-
Akcja Burza w Obszarze Warszawskim AK
–
26 lipca
–
2 października
-
Powstanie warszawskie
–
1 sierpnia
–
2 października
-
Akcja Burza w Okręgu Radom-Kielce AK
–
1 sierpnia
–
6 października
-
Akcja Burza w Okręgu Łódź AK
–
14 sierpnia
–
26 listopada
-
Akcja Burza w Okręgu Kraków AK
–
21 września
–
21 listopada
W ramach akcji Burza przeprowadzona została również akcja o kryptonimie "Jula", polegająca na równoczesnej dywersji na kilku liniach kolejowych. Na akcję wyraził zgodę Naczelny Wódz gen.
Sosnkowski
. 3 kwietnia 1944 nadszedł z Londynu sygnał do podjęcia działań a już 6 kwietnia przerwano komunikację w następujących miejscach:
- na linii
Przeworsk
–
Rozwadów
wysadzono przęsło mostu na
Wisłoku
– przerwa w ruchu pociągów trwała 48 godzin;
- na linii kolejowej Przeworsk–Rzeszów pod
Rogóżnem
wysadzono przepust pod przejeżdżającym pociągiem – przerwa w ruchu 34 godziny;
- na linii kolejowej
Jasło
–
Sanok
, w okolicy
Nowosielec
, wysadzono przepust w chwili przejazdu pociągu – przerwa w ruchu 33 godziny.
Akcja "Jula" osiągnęła pożądany cel, wykazała sprawność oddziałów AK a
brytyjski minister
hrabia Selborne w liście do gen. Sosnkowskiego z 13 maja 1944 wyraził podziw i uznanie za skuteczne i sprawne jej przeprowadzenie[4].
Działania na mniejszą skalę prowadzone w październiku i listopadzie określono kryptonimem "Deszcz". Zakończyła je demobilizacja oddziałów leśnych.
1945
W styczniu 1945 pewne elementy działań zbrojnych prowadzone były przez okręgi: krakowski, śląski, kielecki i poznański, a także na Mazowszu i w okręgu pomorskim.
Odtwarzanie Sił Zbrojnych w ramach Akcji "Burza"
Przypisy
- ↑ Andrzej Poleski, Jakub Basista, Tadeusz Czekalski, Krzysztof Stopka: Dzieje Polski. Kalendarium. Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2000, s. 715. .
- ↑ Stefan Korboński:Polskie Państwo Podziemne, Wydawnictwo Nasza Przyszłość, Bydgoszcz str. 156
- ↑ Stefan Korboński:Polskie Państwo Podziemne, Wydawnictwo Nasza Przyszłość, Bydgoszcz str. 158
- ↑ Stefan Korboński Polskie Państwo Podziemne Wydawnictwo Nasza Przyszłość str. 169-170
Bibliografia
- Marek Ney-Krwawicz, Armia Krajowa. Szkic Historyczny, Wydawnictwo Ars Print Production, Warszawa, 1999,
- Wojciech Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1914-1945, Świat Książki, Warszawa, 2003,
Linki zewnętrzne