Obszar, na którym używana jest cyrylica
Cyrylica –
pismo
alfabetyczne
służące do zapisu
języków wschodniosłowiańskich
, większości
południowosłowiańskich
i innych. Nazwa nawiązuje do apostoła Słowian –
św. Cyryla
, który wspólnie ze
św. Metodym
, prowadząc misję wielkomorawską wśród
Słowian
zapisał i wprowadził do
liturgii
język słowiański
. Do zapisu tego języka zostały stworzone dwa alfabety –
głagolica
i później cyrylica (pismo uproszczone na bazie dużego alfabetu greckiego –
majuskuły
oraz
głagolicy
, z której zostały przeniesione niektóre litery).
Historia
Za twórcę cyrylicy uznaje się któregoś z uczniów
Cyryla
i
Metodego
, przy czym najczęściej przywołuje się tu imiona
Klimenta Ochrydzkiego
bądź
Konstantyna Presławskiego
. Pierwsze ślady użycia cyrylicy pochodzą z terenów wschodniej
Bułgarii
. Za najstarszy datowany zabytek cyrylicki uważany jest
dobrudżańska
inskrypcja
cara Piotra
, datowana na
943
rok. W ciągu
X
-
XII
w. cyrylica rozprzestrzeniła się z
Bułgarii
na tereny
Serbii
oraz
Rusi Kijowskiej
.
Cyrylica używana współcześnie dla zapisu rozmaitych języków jest alfabetem częściowo zreformowanym i unowocześnionym w stosunku do wersji pierwotnej i nosi nazwę
grażdanki
(ros. skrót od grażdanskij szrift, tj. pismo obywatelskie, świeckie). Reformy cyrylicy dokonano w Rosji na początku
XVIII wieku
za sprawą
Piotra Wielkiego
. Projekt reformy z osobistymi uwagami cara pochodzi z roku
1709
. Początkowo zreformowanego pisma używano wyłącznie w kancelarii carskiej dla zapisu oficjalnych dokumentów państwowych, później jej użycie rozszerzyło się także na inne sfery piśmiennictwa, najpierw rosyjskiego, a następnie także południowosłowiańskiego. Przy pierwotnej wersji cyrylicy pozostała cerkiew prawosławna, wykorzystująca zapisane tym alfabetem księgi liturgiczne w języku
cerkiewnosłowiańskim
.
W
Serbii
reformy pisma dokonał w pierwszej połowie
XIX
w.
Vuk Karadžić
. Usunął on m.in. znaki
ъ
,
ь
pisane na końcu wyrazów, wprowadził znaki
љ
,
њ
,
џ
dla miękkiego l', miękkiego n' oraz dla dż, ujednolicił także pisownię joty, wprowadzając łaciński znak j w miejsce dotychczasowych rozmaicie zapisywanych liter.
W Rosji po
rewolucji lutowej
przygotowano kolejny projekt reformy pisma, zatwierdzony przez Akademię Nauk
5 lipca
1917
roku. Reforma zmierzała do uproszczenia pisowni i
ortografii
. Zmiany polegały na ujednoliceniu zapisu dźwięków "je" i "i", zarzuceniu pisania
twardego znaku
na końcu wyrazów kończących się
spółgłoską
oraz wykreśleniu z alfabetu
jaci (ѣ)
. Reforma uzyskała moc obowiązującą w
1918
roku, już pod rządami
bolszewików
. Reformy nie zaakceptowała część emigracji rosyjskiej oraz duchowieństwo, wiele publikacji emigracyjnych drukowano według dawnych zasad.
Reforma
grażdanki
bułgarskiej dokonana została na wzór rosyjski w
1944
roku.
Cyrylica przyjęta została przez większość języków z terenu byłego
ZSRR
(wyjątkami są:
estoński
,
litewski
,
łotewski
, od 1992 r.
azerski
i od 2000 r.
uzbecki
używające
alfabetu łacińskiego
oraz
gruziński
i
ormiański
, które mają własne alfabety), a także w językach:
serbsko-chorwackim
(w wariancie serbskim),
bułgarskim
,
macedońskim
i
mongolskim
(tylko w
Mongolii
). Cyrylicy używa się także dla zapisywania wielu małych języków na terenie
Federacji Rosyjskiej
, takich jak np.
abchaski
, czy
osetyjski
. Jednak w wielu państwach, które wyzwoliły się spod wpływów
rosyjskich
, pojawiają się idee powrotu do wcześniejszych alfabetów, jeżeli takie istniały, np. w
Mongolii
,
Azerbejdżanie
,
Turkmenistanie
,
Uzbekistanie
itp.
Opis
W cyrylicy wyróżnia się wielkie i małe litery, jednak w przeciwieństwie do alfabetu łacińskiego różnią się one głównie wielkością, nie kształtem. Czasem znacznie różni się za to od pisma prostego
kursywa
(zwłaszcza małe litery), np. Гг Гг, Дд Дд, Ии Ии, Цц Цц, Џџ Џџ, Шш Шш. Istnieją także niewielkie różnice w postaci kursywy w różnych językach.
Cyrylica |
---|
Аа
A (a) |
Бб
Be (b) |
Вв
We (v) |
Гг
Gie lub Hie (g) | Ѓѓ Gie miękkie (ǵ) | Ґґ Ge (g̀) |
Дд
De (d) | Ђђ Dzie (đ) |
Ее
Je (ê) | Єє Je ukraiń. (ê) | Ѐ E grave |
Ёё
Jo (ë) |
Жж
Że (ž) |
Ѕs Dz (ẑ) |
Зз
Ze (z) |
Ии
I (i) | Іі I ukraiń. (í) | Її Ji (ï) |
Йй
J (I krótkie) (j) | Ѝ I grave | Јј Ji (ĵ) |
Кк
Ka | Ќќ Kje (ḱ) |
Лл
El (l) | Љљ Lje (l̂) |
Мм
Em (m) |
Нн
En (n) | Њњ Nje (n̂) |
Оо
O (o) |
Пп
Pe (p) |
Рр
Er (r) |
Сс
Es (s) |
Тт
Te (t) | Ћћ Cie (ć) | Ѹ U |
Уу
U (u) | Ўў U krótkie (ŭ) |
Фф
Ef (f) |
Хх
Cha (h) |
Ѡ Omega |
Цц
Ce (c) |
Чч
Cze (č) | Џџ Dże (ẑ) |
Шш
Sza (š) |
Щщ
Szcza (ŝ) |
Ъъ
Jor (twardy znak) (") |
Ыы
Jery (y) |
Ьь
Jer (miękki znak) (') | Ѣ Jać |
Ээ
E (è) |
Юю
Ju (û) |
Яя
Ja (â) |
ɾa Aj | Ѥ Je | Ѧ Jes | Ѫ Jus | Ѩ Ję | Ѭ Ją | Ѯ Ksi | Ѱ Psi | Ѳ Fita | Ѵ Iżyca | Ѷ Iżyca okowy | Ѿ Ot | |
Wersje cyrylicy współcześnie używane do zapisywania poszczególnych języków nieco różnią się od siebie nawzajem.
Cyrylica w kroju podstawowym i kursywie:
А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
А а | Б б | В в | Г г | Д д | Е е | Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Л л | М м | Н н | О о | П п | Р р | С с | Т т | У у | Ф ф | Х х | Ц ц | Ч ч | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы | Ь ь | Э э | Ю ю | Я я |
Cyrylica w piśmie odręcznym w zasadzie identyczna jest, jak w kursywie, a te z liter, których wygląd w piśmie odręcznym jest wyraźnie odmienny, niż w druku lub może budzić wątpliwości pokazane są w zestawieniu poniżej.
Różnice w postaciach liter w kroju prostym i w kursywie w języku rosyjskim (w środku), serbskim i macedońskim (po prawej)
Cyrylica używana w różnych krajach
Wczesna cyrylica
Cyrylica została utworzona dla
języka staro-cerkiewno-słowiańskiego
. Zastąpiła wcześniej używaną
głagolicę
. Pierwotnie zawierała kilka dziś nieużywanych liter.
Współczesna cyrylica rosyjska
Zobacz:
język rosyjski
Litera | Kursywa | Transliteracja[2] | Transkrypcja[3] |
---|
А а | А а | A a | a |
Б б | Б б | B b | b |
В в | В в | V v | w |
Г г | Г г | G g | g |
Д д | Д д | D d | d |
Е е | Е е | E e | je, ie, e |
Ё ё | Ё ё | Ë ë | jo, io, o |
Ж ж | Ж ж | Ž ž | ż |
З з | З з | Z z | z |
И и | И и | I i | i, ji, y |
Й й | Й й | J j | j |
К к | К к | K k | k |
Л л | Л л | L l | ł, l |
М м | М м | M m | m |
Н н | Н н | N n | n |
О о | О о | O o | o |
П п | П п | P p | p |
Р р | Р р | R r | r |
С с | С с | S s | s |
Т т | Т т | T t | t |
У у | У у | U u | u |
Ф ф | Ф ф | F f | f |
Х х | Х х | H h | ch |
Ц ц | Ц ц | C c | c |
Ч ч | Ч ч | Č č | cz |
Ш ш | Ш ш | Š š | sz |
Щ щ | Щ щ | Ŝ ŝ | szcz |
Ъ ъ | Ъ ъ | ″ | znak twardy |
Ы ы | Ы ы | Y y | y |
Ь ь | Ь ь | ' | ́ (znak zmiękczenia) lub pomija się 1) |
Э э | Э э | È è | e |
Ю ю | Ю ю | Û û | ju, iu, u |
Я я | Я я | Â â | ja, ia, a |
Zalecenia typograficzne
W standardzie
Unicode
do transliteracji znaku miękkiego (Ь ь) i znaku twardego (Ъ ъ) przewidziano następujące znaki pisarskie alfabetu łacińskiego:
- znak miękki: modyfikator prim (U+02B9) MODIFIER LETTER PRIME
- znak twardy: modyfikator bis (U+02BA) MODIFIER LETTER DOUBLE PRIME
W przypadku braku tych znaków można użyć;
- dla znaku miękkiego: (') apostrof ascii U+0027, (') prim U+2032, (´) akut U+00B4;
- dla znaku twardego: (") cudzysłów ascii U+0022, (″) bis U+2033
Nie należy używać apostrofu typograficznego (’) U+2019, ani górnego cudzysłowu zamykającego (”) U+201D.
Współczesna cyrylica serbska
Zobacz też:
język serbski
Litera | Kursywa | Transliteracja[2] | Transkrypcja |
---|
А а | А а | A a | a |
Б б | Б б | B b | b |
В в | В в | V v | w |
Г г | Г г | G g | g |
Д д | Д д | D d | d |
Ђ ђ
| Ђ ђ | Đ đ, Dj dj | dź, dzi |
Е е | Е е | E e | e |
Ж ж | Ж ж | Ž ž | ż |
З з | З з | Z z | z |
И и | И и | I i | i |
Ј ј | Ј ј | J̌ ǰ, J j | j |
К к | К к | K k | k |
Л л | Л л | L l | ł |
Љ љ
| Љ љ | L̂ l̂, Lj lj | l |
М м | М м | M m | m |
Н н | Н н | N n | n |
Њ њ
| Њ њ | N̂ n̂, Nj nj | ń, ni |
О о | О о | O o | o |
П п | П п | P p | p |
Р р | Р р | R r | r |
С с | С с | S s | s |
Т т | Т т | T t | t |
Ћ ћ
| Ћ ћ | Ć ć | ć, ci |
У у | У у | U u | u |
Ф ф | Ф ф | F f | f |
Х х | Х х | H h | h |
Ц ц | Ц ц | C c | c |
Ч ч | Ч ч | Č č | cz |
Џ џ
| Џ џ | D̂ d̂, Dž dž | dż |
Ш ш | Ш ш | Š š | sz |
Współczesna cyrylica bułgarska
Cyrylica służąca do zapisu
języka bułgarskiego
jest bardzo podobna do rosyjskiej i różni się od niej kilkoma tylko niewielkimi zmianami, takimi jak nieobecność liter 'э' oraz 'ы'. Poza tym pewne litery w bułgarskim wymawiane są inaczej niż w rosyjskim, a więc odpowiednio 'e' to 'e' (nie 'je'), 'щ' to 'szt' zaś 'ъ' to samogłoska między 'a' oraz 'y' (
szwa
).
Litera | Transliteracja[2] | Transkrypcja |
---|
А а | A a | a |
Б б | B b | b |
В в | V v | w |
Г г | G g | g |
Д д | D d | d |
Е е | E e | e |
Ж ж | Ž ž | ż |
З з | Z z | z |
И и | I i | i |
Й й | J j | j |
К к | K k | k |
Л л | L l | l, ł |
М м | M m | m |
Н н | N n | n |
О о | O o | o |
П п | P p | p |
Р р | R r | r |
С с | S s | s |
Т т | T t | t |
У у | U u | u |
Ф ф | F f | f |
Х х | H h | ch |
Ц ц | C c | c |
Ч ч | Č č | cz |
Ш ш | Š š | sz |
Щ щ | Ŝ ŝ | szt |
Ъ ъ | ", Ă ă | y |
Ю ю | Û û | ju |
Я я | Â â | ja |
Współczesna cyrylica macedońska
Język macedoński
posługuje się cyrylicą zbliżoną do serbskiej, jednak z kilkoma drobnymi zmianami, dostosowującymi alfabet do dźwięków tego języka, takimi jak 'dz' (s), miękkie g' i miękkie k'.
| Transliteracja[2] | Transkrypcja |
---|
Cyrylica | Łacinka | Unikod | Łacinka | Unikod |
---|
А а | A a | | a | |
Б б | B b | | b | |
В в | V v | | w | |
Г г | G g | | g | |
Д д | D d | | d | |
Ѓ ѓ | Ǵ ǵ | (U+01F4); (U+01F5) | ǵ | (U+01F5) |
Е е | E e | | e | |
Ж ж | Ž ž | (U+017D); (U+017E) | ż | |
З з | Z z | | z | |
S s | Ẑ ẑ | (U+1E90); (U+1E91) | dz | |
И и | I i | | i | |
J j | J̌ ǰ | (U+004A)+(U+030C); (U+01F0) | j | |
К к | K k | | k | |
Л л | L l | | ł | |
Љ љ | L̂ l̂ | | l | |
М м | M m | | m | |
Н н | N n | | n | |
Њ њ | N̂ n̂ | | ń, ni | |
О о | O o | | o | |
П п | P p | | p | |
Р р | R r | | r | |
С с | S s | | s | |
Т т | T t | | t | |
Ќ ќ | Ḱ ḱ | (U+1E30); (U+1E31) | ḱ | (U+1E31) |
У у | U u | | u | |
Ф ф | F f | | f | |
Х х | H h | | h | |
Ц ц | C c | | c | |
Ч ч | Č č | (U+010C); (U+010D) | cz | |
Џ џ | D̂ d̂ | | dż | |
Ш ш | Š š | (U+0160); (U+0161) | sz | |
Współczesna cyrylica białoruska
Zobacz:
język białoruski
Litera | Transliteracja[2] | Transkrypcja |
---|
А а | A a | a |
Б б | B b | b |
В в | V v | w |
Г г | G g | h |
Д д | D d | d |
Е е | E e | je, ie, e |
Ё ё | Ё ё | jo, io, e |
Ж ж | Ž ž | ż |
З з | Z z | z |
І і | Ì ì | i |
Й й | J j | j |
К к | K k | k |
Л л | L l | l, ł |
М м | M m | m |
Н н | N n | n |
О о | O o | o |
П п | P p | p |
Р р | R r | r |
С с | S s | s |
Т т | T t | t |
У у | U u | u |
Ў ў | Ŭ ŭ | u |
Ф ф | F f | f |
Х х | H h | ch |
Ц ц | C c | c |
Ч ч | Č č | cz |
Ш ш | Š š | sz |
Ы ы | Y y | y |
Ь ь | ' | ́ (znak zmiękczenia) lub pomija się 1) |
Э э | È è | e |
Ю ю | Û û | ju, iu, u |
Я я | Â â | ja, ia, a |
1) Transkrypcja niektórych liter w połączeniu ze znakiem zmiękczenia:
зь – ź, ль – l, нь – ń, сь – ś, ць – ć
Dwuznaki:
дз (transkrypcja: dz)
дзь (transkrypcja: dź)
дж (transkrypcja: dż )
Współczesna cyrylica ukraińska
Zobacz:
język ukraiński
Litera | Transliteracja[2] | Transkrypcja |
---|
А а | A a | a |
Б б | B b | b |
В в | V v | w |
Г г | G g | h |
Ґ ґ | G̀ g̀ | g |
Д д | D d | d |
Е е | E e | e |
Є є | Ê ê | je, ie, e |
Ж ж | Ž ž | ż |
З з | Z z | z |
И и 2) | I i | y |
I i | Ì ì | i |
Ї ї | Ї ї | ji, i |
Й й | J j | j |
К к | K k | k |
Л л | L l | l 1), ł |
М м | M m | m |
Н н | N n | n |
О о | O o | o |
П п | P p | p |
Р р | R r | r |
С с | S s | s |
Т т | T t | t |
У у | U u | u |
Ф ф | F f | f |
Х х | H h | ch |
Ц ц | C c | c |
Ч ч | Č č | cz |
Ш ш | Š š | sz |
Щ щ | Ŝ ŝ | szcz |
Ь ь | ' | ́ (znak zmiękczenia) lub pomija się1) |
Ю ю | Û û | ju, iu, u |
Я я | Â â | ja, ia, a |
1)Transkrypcja niektórych liter w połączeniu ze znakiem zmiękczenia:
зь – ź, zi; ль – l; сь – ś, si; ць – ć, ci
Polska cyrylica
Cesarz Rosji
Mikołaj I Romanow
planował od roku
1852
wprowadzenie cyrylicy, dostosowanej do zapisu
języka polskiego
w celu
rusyfikacji
Królestwa Polskiego
.
Próby te natrafiły jednak na wielkie trudności natury
lingwistycznej
i politycznej. Niemało przyczynił się do tego upór samego cara, który uważał się za specjalistę w tej dziedzinie[4] (i w innych; osobiście cenzurował
Puszkina
).
Przykład Fragmenty Powrotu Taty[5]:
Повротъ Таты
пр̌езъ А. Мицкевича
Пойдзьце о дзятки, пойдзьце вшистке разэм
За място, подъ слупъ на взгорэкъ,
Тамъ пр̌едъ цудовнымъ клęкнийце образэмъ,
Побожне змовце пацёрэкъ.
Тато не враца ранки и вечоры
Вэ лзах го чекамъ и трводзэ;
Розлялы р̌еки, пэлнэ звер̌а боры,
И пэлно збойцовъ на дродзэ;-
Слышąцъ то дзятки бегнą вшистке разэмъ
За място подъ слупъ на взгорэкъ,
Тамъ пр̌едъ цудовнымъ клęкая̨ образемъ,
И зачиная̨ пацёрэкъ.
Цалуя̨ земę, потэмъ въ Имę Ойца,
Сына и Духа свęтэго,
Бąдзь похвалёна пр̌енайсьвęтша Тройца
Тэразъ и часу вшелькего.
(...)
Komentarze:
-
Znaki diakrytyczne
są nietypowe dla cyrylicy.
-
Twarde znaki
na końcu wyrazu: разэмъ Слышąцъ – to cecha cyrylicy przed reformą.
- Пóйдзьце – oznaczenie ć, dź użyte później w
białoruskim
- „Spółgłoski niezmiękczalne”: пр̌езъ вшистке – to właściwość pisowni
rosyjskiej
Unikodowy zapis cyrylicy
W standardzie
Unicode
, cyrylica jest zaadresowana w dwóch blokach: podstawowym: Cyrillic i uzupełniającym Cyrillic Supplement obejmujących adresy od U+0400 do U+052F. Znaki o adresach od U+0400 do U+045F znane z wcześniejszego standardu
ISO 8859-5
zostały przeniesione do góry o 864 pozycje. Znaki zaadresowane od U+0460 do U+0489 to litery historyczne obecnie nie stosowane w cyrylicy. Znaki zaadresowane od U+048A do U+052F to litery dodatkowe dla różnych języków, które stosują cyrylicę.
Unikod
nie obejmuje cyrylickich znaków akcentowych, ale litery z akcentami można tworzyć dodając po akcentowanej samogłosce (np. ы́ э́ ю́ я́) dostawny znaki diakrytyczny tzw. akut dostawny (U+0301). W tablicy znaków można także zastosować symboli „użytku prywatnego” (ы э ю я ; ы э ю я).
W standardzie Unicode 5.1, wydanym
4 kwietnia
2008
, wprowadzono znaczące zmiany w blokach znaków cyrylickich. Zmodyfikowano bloki Cyrillic oraz Cyrillic Supplement, dodano bloki: Cyrillic Extended A (2DE0...2DFF) oraz Cyrillic Extended B (A640...A69F), które znacząco poprawiły wsparcie dla alfabetów w językach:
staro-cerkiewno-słowiańskim
,
abchaskim
,
aleuckim
, chuvash,
kurdyjskim
i
mołdawskim
[6].
Znaki interpunkcyjne w cyrylicy są podobne do znaków interpunkcyjnych w
łacince
.
� zarezerwowany, █ pusty
Cyrylica na klawiaturze
Przypisy
- ↑
Transliteracja
według
Polskiej Normy
PN-
ISO 9
:2000, obowiązującej od
1 lutego
2000
r., za Słownikiem ortograficznym języka polskiego
PWN
, por.
[1]
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Transliteracja międzynarodowa na podst. normy
ISO
9
- ↑
Transkrypcja
zgodna z uchwałami Komitetu Językoznawstwa Polskiej Akademii Nauk z 20 stycznia 1956 r., za Słownikiem ortograficznym języka polskiego
PWN
- ↑ I. Lewin:
Matieriały k politikie carizma w obłasti pis'miennosti inorodcew
, Kultura i pis'miennost' Wostoka, ks. 6, Baku, 1930, str. 5-7.
- ↑ Źródło: Historia 2. Czasy nowożytne. Zakres podstawowy, Bogumiła Burda i inni, OPERON, 2003, zdjęcie na str. 337.
- ↑
n3194r-cyrillic