Tabu – w najogólniejszym sensie terminu głęboki i fundamentalny zakaz kulturowy, którego złamanie powoduje spontaniczną i niejednokrotnie gwałtowną reakcję ze strony ogółu przedstawicieli tej kultury, gdyż jest przez nich odbierane jako zamach na całą strukturę tej
kultury
i jej integralność, a więc jako zagrożenie dla dalszego istnienia danego społeczeństwa. Tabu może obejmować czynności, miejsca, przedmioty lub osoby. W najczystszym i najpierwotniejszym znaczeniu terminu czynności te, miejsca, osoby i przedmioty są zarazem zakazane i
święte
.
W nieco węższym, tylko do niektórych społeczeństw odnoszącym się i bardziej potocznym sensie, są to sprawy, działania, zagadnienie, co do których istnieje rodzaj "zmowy milczenia". Funkcjonujące w danej społeczności tabu jest wówczas rodzajem
autocenzury
, zwykle głęboko wpajanej w trakcie procesu
wychowawczego
.
Tabu zabrania głośno mówić, pisać, a nawet myśleć i zauważać sprawy nim objęte.
Funkcja tabu
Tabu istnieje w każdej kulturze. Jego funkcją jest podtrzymanie jej istnienia przez zakazanie pewnych czynów –
kazirodztwa
,
przemocy
,
zabijania
,
pedofilii
itd.
Funkcja tabu jest jasna: gwarantowanie ciągłości i integralności
kultury
, a tym samym
biologicznego
trwania grupy. Dlatego do najbardziej pierwotnych i najpowszechniejszych w różnych kulturach tabu należą tabu
kazirodztwa
i
zabijania
innych ludzi, jako że ich popełnianie jest najzwyczajniej zagrożeniem dla dalszego istnienia społeczności. Jeżeli w jakiejś kulturze zabijanie jest w pewien sposób zalegalizowane, to zwykle dzieje się to w okresie lub na obszarze zawieszenia obowiązywania norm (np. okres
wojny
, pole bitwy, jakiś szczególny
rytuał
). Nie oznacza więc, że tabu zabijania innych ludzi tam nie istnieje. Zdarza się też, że dana
kultura
w ogóle nie uznaje Obcych za ludzi. W takiej sytuacji tabu zabijania ludzi istnieje, a Obcych się zabija, bo nie uważa się, że też są ludźmi.
Niektóre tabu mają mniej oczywistą funkcję do spełnienia. Tabu spożywania pewnych pokarmów (np.
wieprzowiny
) mogło się np. wiązać z tym, że w pewnym
klimacie
przechowywanie danego pokarmu jest ryzykowne i łatwo się nim
zatruć
. Bywa jednak, że powstaje w jakiejś kulturze nieuzasadnione obiektywnie przekonanie o szkodliwości spożywania jakiegoś pokarmu. Ale zakazy takie są silniejsze i trwalsze niż jest to konieczne ze
zdrowotnego
punktu widzenia, bo tak naprawdę chodzi w nich o coś innego: niektóre kultury odgradzają się w ten sposób, utrudniając swym przedstawicielom mieszanie się z innymi kulturami, gdyż takie mieszanie
kultury
może odbierać jako zagrożenie rozpłynięcia się w innych kulturach i tym samym końca swego istnienia. Wspólne spożywanie posiłków jest jednym z najsilniejszych czynników
integracyjnych
, zaś takie zakazy utrudniają spożywanie posiłków z przedstawicielami innych kultur.
Niektóre tabu pociągają za sobą złożone problemy społeczne (np. tabu występowania publicznie przeciwko własnej
rodzinie
, publicznego "prania brudów", utrudnia rozwiązanie problemów związanych z różnego rodzaju
przemocą
w rodzinie). Dlatego w istocie nie są one wtedy w ogóle konstruktywne, a nawet niejednokrotnie są destruktywne. Jednak w daną kulturę, wskutek różnych uwarunkowań
społecznych
i
historycznych
, wpisane jest założenie, że naruszenie tego zakazu będzie stanowić zamach na istnienie tej kultury, i dlatego właśnie dany problem jest tak trudny do rozwiązania. Np. pociągnięcie do odpowiedzialności
cesarza
Hirohito
za udział jego kraju w
II wojnie światowej
było niemożliwe ze względu na tabu jego nietykalności (wynikające z
sakralnego
charakteru jego osoby w kulturze
Japonii
); japońska kultura odebrałaby to jako zamach na nią samą, choć mogłoby to rozwiązać wiele faktycznych problemów.
Pochodzenie tabu
Tabu zostało po raz pierwszy dostrzeżone przez
antropologów
badających pierwotne ludy
Australii
, gdzie zjawisko to występuje jawnie – jako religijny nakaz wykonywania niektórych czynności fizjologicznych w całkowitej tajemnicy przed współplemieńcami. Słowa tego, pochodzącego z
języka tonga
, po raz pierwszy w
języku angielskim
(ang. taboo) użył
James Cook
w
1777
. W różnej postaci występuje jednak także w społeczeństwach bardzo rozwiniętych i złożonych z punktu widzenia
gospodarczego
,
technologicznego
czy
społecznego
.
Co do pochodzenia samego zjawiska, istnieć może kilka wyjaśnień.
Zygmunt Freud
był zdania, że u źródeł
religii
stał zbiorowy mord dokonany przez grupę synów zbuntowanych przeciwko dysponującemu
autorytarną
władzą ojcu. Figura tego ojca uległa następnie
deifikacji
, a czyny popełnione w stosunku do niego, jak również zapewne niektóre jego czyny popełniane w stosunku do dzieci, stają się pierwszymi tabu. Podobne zdanie ma np.
René Girard
, który twierdzi, że tabu stają się czyny dokonane przez osobę zabitego
kozła ofiarnego
, które sprowadziły na niego krwawy gniew grupy w początkach jej kultury. Tabu staje się wtedy również sama
przemoc
dokonana na owym
koźle ofiarnym
. Pierwotnie czynności objęte tabu są zarazem zakazane i święte. Dalsza
ewolucja
danej
kultury
powoduje zmiany konfiguracji, przeniesienia akcentów i komplikacje.
Tabu
kazirodztwa
również wynika z wymienionych wyżej przesłanek, mianowicie współżycie seksualne ze spokrewnionymi kobietami było także domeną ojca i po jego zabiciu zostało objęte zakazem tabu, co przez Freuda, a także np. Claude'a Lévi-Straussa jest uważane w ogóle za początek
kultury
.
Kanalizacja napięć związanych z tabu
W kulturach przednowoczesnych problem tabu usiłował znaleźć jakieś konstruktywne rozwiązania (przynajmniej z punktu widzenia napięć zachodzących w społeczeństwie i z punktu widzenia
psychoanalitycznej
teorii kultury). Kultury takie usiłują zwykle kanalizować napięcia wynikające z istnienia tabu.
Rytuał
W
rytuale
mamy do czynienia z zawieszeniem obowiązywania norm (czasem także zawieszeniem obowiązywania normalnego, codziennego
czasu
). By rozładować powstające wskutek istnienia tabu napięcia,
kultura
dopuszcza dokonywanie pewnych czynów nim objętych w czasie i przestrzeni wyznaczonej dla
rytuału
, którym może być np. brutalny
sport
,
ofiary
ze
zwierząt
, a nawet – niekiedy – z ludzi, choć to już przykład najbardziej skrajny, ponieważ kultury pierwotne znajdują wiele mniej drastycznych sposobów, by kanalizować te napięcia.
Szczególnie ciekawym przykładem jest
judaistyczny
zakaz wypowiadania imienia
Boga
.
Imię
to jest zakazane, ponieważ jest
święte
. Żeby rozładować wynikające z tego zakazu napięcia wewnątrzkulturowe,
judaizm
przewidywał specjalny
rytuał
: raz w roku
Arcykapłan
wkraczał do Świętego Świętych (najświętszej części
Świątyni Jerozolimskiej
, która to część także była objęta tabu i nie można było tam wchodzić, ponieważ w niej znajdowała się
Arka Przymierza
) i wypowiadał w nim to imię.
W
średniowieczu
taką funkcję pełnił
karnawał
– ówczesne
społeczeństwo
było osaczone różnego rodzaju zakazami religijnymi, w tym dotyczącymi osób, zwłaszcza przedstawicieli
władzy
świeckiej i
religijnej
;
karnawał
stawiał cały porządek społeczny na głowie i pozwalał to odreagować, gdyż w tym okresie wolno było kpić ze wszystkiego, zwłaszcza z
Kościoła
i
władzy
, a nawet z
symboli
religijnych
.
Dzisiaj w społeczeństwach
Zachodu
funkcję taką pełnią przede wszystkim pewne
sporty
(jako rytualizacja
przemocy
, poza przestrzenią i czasem sportowej rozgrywki objętej tabu).
Społeczeństwa wysokorozwinięte
Tabu w formie niejawnej występuje często także w społecznościach współczesnych, nawet w krajach wysokorozwiniętych i wydaje się stałym składnikiem
ludzkiej
kultury. Nie ma ono zwykle takiego charakteru absolutnego jak tabu jawne, powoduje jednak bardzo często całkowite zaślepienie danej społeczności uniemożliwiające skuteczne rozwiązanie danego, bolesnego problemu. Tabu niejawne ma często tak silny charakter, że osoby poddane poprzez wychowanie jego działaniu nie mają w ogóle świadomości jego istnienia i poddają się jego działaniu całkowicie bezwiednie. Tak wychowani akceptują obyczaje całym swym jestestwem.
Nowożytna
cywilizacja Zachodu
usunęła wiele pierwotnych form rytualnego rozładowywania napięć, marginalizując wszelkie czynności sakralne. Pozostawiła niektóre dyscypliny
sportowe
. Zaczęła za to mnożyć różnego rodzaju niejawne tabu. Bardzo często taka sytuacja prowadzi do wypierania problemu ze społecznej świadomości i uniemożliwienia jego rozwiązania, a w konsekwencji prowadzić może do jego eskalacji. Tak np. mnogość tabu
seksualnych
w
epoce wiktoriańskiej
współistniała z ogromną skalą
prostytucji
.
Wielu
antropologów
uważa, że we współczesnych społeczeństwach
Zachodu
rolę
rytuału
w kanalizowaniu i rozładowywaniu napięć wynikających z istnienia tabu przejęła
sztuka
, stąd jej przedmiotem są obecnie tak często tematy określane jako tabu – zarówno w przypadku
sztuki popularnej
jak i
elitarnej
.
Bibliografia
-
James George Frazer
, The Golden Bough: A Study in Magic and Religion, Londyn 1890 (
Złota gałąź: Studia z magii i religii
, PIW, Warszawa 1969)
-
Zygmunt Freud
, Totem und Tabu. Einige Übereinstimmungen im Seelenleben der Wilden und der Neurotiker, 1912-1913 (Totem i tabu. Kilka zgodności w życiu psychicznym dzikich i neurotyków, Wydawnictwo KR, Warszawa 1993)
- Słownik etnologiczny:terminy ogólne, PWN, Poznań, 1987.
Zobacz też