Państwo Seleucydów (kolor żółty) po bitwie pod Ipsos ( 301 p.n.e. )

Seleucydzi lub też Seleukidzi – dynastia hellenistyczna wywodząca się od jednego z dowódców Aleksandra Wielkiego , Seleukosa , który w wyniku wojen diadochów został władcą (w 312 p.n.e. ) wielonarodowego, ogromnego imperium rozciągającego się od Azji Mniejszej na zachodzie do granic Indii na wschodzie. Już w III wieku p.n.e. w państwie pojawiły się tendencje separatystyczne, które skutkowały stopniowym zmniejszaniem się terytorium. Imperium Seleucydów przetrwało do roku 63 p.n.e. , kiedy Pompejusz przyłączył jego resztki (obejmujące już tylko Syrię i Cylicję ) do Rzymu (tereny wschodnie opanowali Partowie w II wieku p.n.e. ).

Historia

Wojny diadochów, powstanie państwa Seleucydów (323-281 p.n.e.)

Śmierć Aleksandra Wielkiego pozostawiła ogromne imperium bez wyraźnego następcy. Tzw. diadochowie , czyli dowódcy w królewskiej armii, a potem ich synowie, przez prawie pół wieku toczyli między sobą walki, które doprowadziły do ukształtowania się nowych państw.

W pierwszej fazie walk Perdikkas (z pomocą Eumenesa ) dążył do władzy nad całym imperium, oficjalnie w imieniu pogrobowca Aleksandra - Aleksandra IV . Przeciwko sobie miał m.in. Ptolemeusza , Antypatra i Antygona Jednookiego . W 320 p.n.e. po bitwie nad Nilem Perdikkas zginął z rąk własnych dowódców (w tej grupie był Seleukos), a jego przeciwnicy dokonali podziału władzy w imperium, w wyniku którego Seleukos otrzymał Babilonię . Jednak w 315 p.n.e. został z niej wypędzony przez Antygona (dążącego do opanowania całego imperium Aleksandra) i znalazł schronienie u Ptolemeusza. Wzrost potęgi Antygona doprowadził do zawiązania się koalicji pozostałych diadochów i nowej wojny. Po bitwie pod Gazą Seleukos na czele oddziału konnych powrócił do Babilonu w 312 p.n.e. (wydarzenie to wyznacza początek tzw. ery seleucydów) odzyskując swoją satrapię. Kolejne lata poświęcił na poszerzanie granic swego państwa na wschodzie, zajmując Medię , Suzjanę, Persję i Baktrię . W 305 p.n.e. naśladując Antygona, koronował się na króla (gr. basileus) w Seleucji nad Tygrysem . Walcząc później na wschodzie z indyjskim władcą Ćandraguptą zawarł porozumienie w wyniku, którego otrzymał 500 słoni bojowych .

W 301 p.n.e. , walcząc razem z synem Demetriosem przeciwko koalicji Selukosa, Lizymacha i Kassandra, Antygon poniósł śmierć w wielkiej bitwie pod Ipsos . Demetrios zbiegł do Grecji, Lizymach zajął większość Azji Mniejszej, a Seleukos wschodnią Anatolię i północną Syrię . W 281 p.n.e. Seleukos pokonał Lizymacha, opanowując jego azjatyckie posiadłości, jednak w tym samym roku został zamordowany przez Ptolemeusza Keraunosa , a władzę w rozległym imperium przejął Antioch I .

Niestabilne imperium (281-223 p.n.e.)

Moneta przedstawiająca Diodotosa I, który oderwał Baktrię od pańswa Seleucydów

Antioch I (o przydomku Soter) już za życia ojca nadzorował sprawy Wschodu, rezydując w Seleucji nad Tygrysem . Przejmując władzę musiał stawić czoło kryzysowi wewnętrznemu (być może buntowi, na terenach przede wszystkim Syrii). Problemem stali się także Galatowie ( Celtowie przybyli do Azji Mniejszej w 277 p.n.e. , którzy osiedlili się w centrum półwyspu) oraz uniezależniony od Seleucydów Pergamon . W 274 p.n.e. wybuchła I wojna syryjska z Ptolemeuszami , zakończona w 271 / 270 p.n.e. utrzymaniem statusu quo. W 263 p.n.e. rozgorzał z kolei konflikt z Pergamonem, którego finałem była przegrana przez Seleucydów bitwa pod Sardes w 261 p.n.e. ^[1] Antioch I zmarł w tym samym roku, na tronie zastąpił go syn - Antioch II (zwany Theos) (od 266 p.n.e. współrządzący z ojcem). Pierwsze lata jego panowania to kolejna wojna z Egiptem, który zdobył niektóre posiadłości Seleucydów w Azji Mniejszej. Antiochowi II część z nich udało się odzyskać, a osiągnięty stan zatwierdził pokój ( 255 lub 253 p.n.e. ). Mniej więcej w tym czasie satrapa Diototos rozpoczął proces uniezależniania Baktrii od imperium Seleucydów. Antioch zmarł w 246 p.n.e. , jego następcą został syn z pierwszego małżeństwa (z Laodike ) Seleukos II . W obronie interesów Berenike , drugiej żony Antiocha, a swojej siostry, wystąpił Ptolemeusz III Euergetes – wybuchła III wojna syryjska . Wojska egipskie zajęły Syrię, wkraczając nawet do Antiochii , lecz musiały się wycofać z powodu niepokojów nad Nilem (Ptolemeusz zachował jednak kontrolę m.in. nad Seleucją Pierią, a na wschodzie udało się uniezależnić satrapie Partii – Andragorasowi ). W 242 p.n.e. młodszy brat Seleukosa - Antioch Hieraks wzniecił rewoltę i przejął kontrolę nad Azją Mniejszą, skutecznie odpierając późniejsze próby brata odzyskania tych terenów. W latach 237 - 227 p.n.e. król prowadził kampanię przeciwko Partom (którzy zajęli satrapię Andragorasa), odniósł pewne sukcesy ale nie osiągnął trwałych efektów. Antioch Hieraks zginął w 226 p.n.e. , Seleukos II zmarł mniej więcej w tym samym czasie. Kolejny władca z dynastii Seleucydów Seleukos III Keraunos panował tylko trzy lata - zginął w niejasnych okolicznościach podczas wyprawy przeciwko Pergamonowi. Władzę przejął jego młodszy brat Antioch III , nazwany później Wielkim.

Krótkotrwałe odrodzenie (223-187 p.n.e.)

Antioch III Wielki

Antioch III obejmując tron miał 19-20 lat – ze względu na wiek jego pozycja w państwie nie była silna. W Azji Mniejszej rządy sprawował Achajos , satrapiami wschodnimi zarządzał Molon, a w samej Syrii sprawami kierował Hermiasz – szef administracji. W 222 p.n.e. Molon się zbuntował, odpierał ataki dowódców lojalnych wobec Seleucydów i dopiero osobista wyprawa Antiocha położyła kres jego rebelii. Wykorzystując sukces młody król pozbył się Hermiasza przejmując pełnię rządów w Syrii, lecz utracił wszelką zwierzchność nad terenami Azji Mniejszej, kiedy Achajos ogłosił się królem. Antioch III od pierwszych lat panowania zaangażował się w konflikt z Egiptem ( IV wojna syryjska ) - w 219 p.n.e. zajął Seleucję Pierię, lecz w 217 p.n.e. poniósł klęskę pod Rafią . Po zawarciu pokoju z Egiptem, skierował swoją uwagę na Azję Mniejszą – zawarłszy sojusz z Pergamonem pokonał Achajosa (215 p.n.e.) i odzyskał panowanie w tym rejonie. Niekorzystna sytuacja finansowa, oraz chęć odzyskania kontroli nad dawnymi satrapiami zaowocowała wyprawą Antiocha na Wschód. W 212 p.n.e. Seleucyda podporządkował sobie Armenię , w 209 p.n.e. najechał i pokonał (ale nie zlikwidował) państwo Partów, później skutecznie walczył przeciwko rządzącemu w Baktrii Eutydemosowi , lecz w końcu uznał jego niezależność zadowalając się otrzymaniem słoni bojowych i zaopatrzenia armii. W 206 p.n.e. wkroczył do Pendżabu , wymuszając na tutejszym władcy okup, słonie bojowe i żywność, po czym przez Persję i Babilonię wrócił do Syrii. W 202 p.n.e. wykorzystując kryzys w Egipcie Antioch (w porozumieniu z władcą Macedonii Filipem V ) rozpoczął V wojnę syryjską . W 200 p.n.e. zwyciężył pod Panion i zajał Celesyrię , Fenicję oraz Palestynę . Następnie skierował swoją uwagę na Azję Mniejszą, próbując zająć tamtejsze posiadłości Ptolemeuszy. W 196 p.n.e. zdobył przyczółki w Tracji wywołując protesty (na razie tylko dyplomatyczne) Rzymu. W 192 p.n.e. Antioch zaangażował się w konflikty w Grecji, zostając sprzymierzeńcem prowadzącego antyrzymską politykę Związku Etolskiego . Jednak jego niewielski korpus ekspedycyjny (oraz siły etolskie) został pokonane przez Rzymian w 191 p.n.e. pod Termopilami i Antioch zmuszony był wycofać się do Azji. Tutaj w 190 p.n.e. został pokonany przez rzymskie siły i ich pergamońskiego sojusznika Eumenesa II w bitwie pod Magnezją . Zawarty potem w 188 p.n.e. w Apamei pokój zmuszał Antiocha do rezygnacji z terenów na zachód od gór Taurus , zapłaty ogromnej kontrybucji i likwidacji swoich słoni bojowych. Był to koniec zachodnich ambicji Seleucydów. Rok później Antioch zginął podczas zamieszek wywołanych jego próbą złupienia świątyni Bela w Elymaidzie.

Utrata mocarstwowej pozycji (187-129 p.n.e.)

Władcą został syn Antiocha Seleukos IV o przydomku Filopator. Na jego panowanie przypadł okres spłaty kontrybucji dla Rzymu. Próbował prowadzić politykę antypergamońską, ale spotkał się z oporem senatu rzymskiego (musiał wysłać nad Tybr swojego syna Demetriusza jako zakładnika). Zginął w 175 p.n.e. zamordowany w wyniku spisku. Tron objął jego młodszy brat Antioch IV nazwany Epifanes, który starał się unikać zadrażnień z Rzymem. Przeprowadził reformy finansowe, administracyjne i militarne w państwie, zakładał nowe poleis na wschodzie. W 169 p.n.e. wybuchła wojna z Egiptem ( V wojna syryjska ), w której Antioch szybko odniósł zwycięstwa militarne - zajął Cypr i obległ Aleksandrię . Dyplomatyczna interwencja Rzymu (który zdążył już rozprawić się z Macedonią) zmusiła go jednak do wycofania się z zajętych terenów. Antioch powrócił do Syrii w 166 p.n.e. i zorganizował w stolicy wielką paradę. Na okres jego panowania przypada początek konfliktu z Żydami z Palestyny - Antioch podczas wojny z Egiptem złupił świątynię w Jerozolimie, lecz na wieść o jego dyplomatycznej porażce nad Nilem w mieście wybuchły zamieszki. Seleucyda odpowiedział zburzeniem murów świątyni i próbą narzucenie Żydom kultu pogańskiego, co tylko pogorszyło sytuację - konflikt przekształcił się w otwartą wojnę ( powstanie Machabeuszów ). W 165 p.n.e. Antioch rozpoczął kampanię na wschodzie, próbując odzyskać utraconą na rzecz wzmocnionych Partów Persydę, jednak rok później zginął przy próbie rabunku bogactw świątynnych. Jego śmierć wyznacza początek okresu poważnych niepokojów wewnętrznych.

Moneta przedstawiająca Demetriusza II Nikatora

Sytuację wykorzystał Demetriusz, syn Seleukosa IV, który powrócił z Rzymu, przejął władzę i nakazał zamordowanie małoletniego syna Antiocha IV. Senat rzymski po okresie wahania, uznał nowego władcę. Demetriusz jednak szybko tracił początkowe poparcie na skutek nieudanych działań wewnętrznych (próba zażegnania konfliktu w Judei) i zewnętrznych (interwencja w Kapadocji , próba kupienia Cypru). W Cylicji pojawił się uzurpator - Aleksander Balas popierany przez Pergamon, Egipt i Żydów. Demetriusz zginął w walce z nim w 150 p.n.e. . W 147 p.n.e. w Cylicji wylądował z kolei 14-letni syn Demetriusza - Demetriusz II , dotąd zakładnik rzymski. Zyskał poparcie ludności, pokonał i zabił Balasa (w 145 p.n.e. ), a popierająca dotąd Aleksandra armia egipska opowiedziała się po jego stronie. Młody król musiał stawić czoło buntom wewnętrznym (m.in. Tryfona w Apamei) oraz rosnącej pod rządami Mitrydatesa I potędze Partów, którzy w 148 p.n.e. zajęli Medię , a w 141 p.n.e. Babilonię, zadając poważny cios monarchii Seleucydów. Demetriusz ruszył na wschód lecz po początkowych sukcesach dostał się w 139 p.n.e. do partyjskiej niewoli. Królem został jego brat Antioch VII Sidetes , który powrócił z Azji Mniejszej, przejął władzę i rozprawił się z Tryfonem. W 130 p.n.e. ruszył na Wschód odzyskując Babilonię i zachodni Iran. Władca Partów Fraates II odesłał do Syrii Demetriusza licząc na niepokoje wewnętrzne i wezwał na pomoc koczowniczych Saków . Jednak w 129 p.n.e. Antioch zginął na polu walki - był to kres wszelkich prób odzyskania przez Seleucydów terenów wschodnich.

Upadek państwa (129-63 p.n.e.)

Imperium Tigranesa

Uwolniony Demetriusz II przejął władzę w okrojonym państwie (na zwycięstwie Partów skorzystali także Żydzi powiększając obszar swojego państwa). Seleucyda zaangażował się w konflikt dynastyczny w Egipcie, jednak poniósł klęskę. Dodatkowo zwycięski nad Nilem Ptolemeusz VIII poparł uzurpatora Aleksandra Zabinasa , który pokonał i zabił Demetriusza w 124 p.n.e. . Nowy władca szybko jednak stracił poparcie Egiptu i w 123 p.n.e. na tron wyniesiono Antiocha VIII , którego ożeniono z córką Ptolemeusza (faktyczną władzę sprawowała matka młodego władcy – Kleopatra Thea ). W następnych latach państwo pogrążyło się w zaciętych walkach dynastycznych. Zanik silnej władzy doprowadził do wzrostu niezależności miast, wzmógł się nacisk ze strony Partów, także Arabów , którzy zaczęli tworzyć własne państwa. W 83 p.n.e. Antiochia poprosiła o przejęcie władzy króla Armenii – Tigranesa , znajdującego się u szczytu potęgi. Tigranes zajął Syrię i na pewien czas uspokoił sytuację. Jednak w 66 p.n.e. musiał się wycofać w wyniku klęski w wojnie z Rzymem. Władzę na krótko przejął Antioch XIII , ale rzymski dowódca Pompejusz usunął go w 64 p.n.e. w ramach przeprowadzanej reorganizacji porządków panujących na Wschodzie. Syria stała się rzymską prowincją w 63 p.n.e.

Dynastia Seleucydów

Bóstwem opiekuńczym dynastii Seleukidów był Apollo – uważany za boga słońca, piękna, prawdy, patrona poezji i sztuki. Kolejni władcy państwa bili podobiznę Apollina na rewersie swoich monet. Gdy ruchy odśrodkowe w państwie się nasiliły, widomym ich znakiem było zastępowanie Apollina wizerunkami innych bóstw dynastycznych.

Najczęściej powtarzającymi się imionami władców z dynastii Seleukidów były: Seleukos (imię założyciela dynastii) i Antioch (ojciec Seleukosa). Od nich nazwy swe wzięły kolejne stolice państwa:

• Seleucja nad Tygrysem
• Antiochia nad Orontesem .

Władcy państwa Seleucydów

(spis obejmuje wszystkich władców państwa, także spoza dynastii)

• Seleukos I Nikator 312 p.n.e. - 281 p.n.e.
• Antioch I Soter 281 p.n.e. - 261 p.n.e. (współwładca od 291 p.n.e. )
• Antioch II Theos 261 p.n.e. - 246 p.n.e.
• Seleukos II Kallinikos 246 p.n.e. - 226 p.n.e.
• Seleukos III Keraunos 226 p.n.e. - 223 p.n.e.
• Antioch III Wielki 223 p.n.e. - 187 p.n.e.
• Achajos 222 p.n.e. - 214 p.n.e. (w Azji Mniejszej)
• Seleukos IV Filopator 187 p.n.e. - 175 p.n.e.
• Antioch IV Epifanes 175 p.n.e. - 164 p.n.e.
• Antioch V Eupator 164 p.n.e. - 162 p.n.e.
• Demetriusz I Soter 162 p.n.e. - 150 p.n.e.
• Aleksander I Balas 154 p.n.e. - 145 p.n.e.
• Demetriusz II Nikator 145 p.n.e. - 139 p.n.e. - pierwsze panowanie
• Antioch VI Epifanes Dionizos 142 p.n.e. - 138 p.n.e.
• Diodotus Tryphon 138 p.n.e.
• Antioch VII Euergetes 138 p.n.e. - 129 p.n.e.
• Demetriusz II Nikator 129 p.n.e. - 125 p.n.e. - drugie panowanie
• Aleksander II Zabinas 125 p.n.e. - 123 p.n.e.
• Kleopatra Thea 126 p.n.e. - 121 p.n.e.
• Seleukos V Filometor 126 p.n.e.
• Antioch VIII Grypos 126 p.n.e. - 96 p.n.e.
• Antioch IX Kyzikenos 114 p.n.e. - 95 p.n.e.
• Seleukos VI Epifanes 96 p.n.e. - 95 p.n.e.
• Antioch X Eusebes 95 p.n.e. - 83 p.n.e.
• Demetriusz III Filopator 95 p.n.e. - 88 p.n.e.
• Antioch XI Epifanes Filadelfos 95 p.n.e.
• Filip I Filadelfos 95 p.n.e. - 83 p.n.e.
• Antioch XII Dionizos 87 p.n.e. - 84 p.n.e.
• ( Tigranes II - król Armenii ) 83 p.n.e. - 69 p.n.e.
• Seleukos VII Kybiosaktes 70 p.n.e. ? - 60 p.n.e. ?
• Antioch XIII 69 p.n.e. - 64 p.n.e.
• Filip II Philoromaeus 65 p.n.e. - 63 p.n.e.

Przypisy

Bibliografia

• B. Bravo, E. Wipszycka, Historia starożytnych Greków, t. III (Okres hellenistyczny), Warszawa 1992.
• A. Świderkówna, Hellada królów, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1967.
• A. Świderkówna, Hellenika. Wizerunek epoki od Aleksandra Wielkiego do Augusta, PIW, Warszawa 1974.
• J. Wolski, Dzieje i upadek imperium Seleucydów, The Enigma Press, Kraków 1999,
• J. Wolski, Historia powszechna. Starożytność, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 2002,

Zobacz też

• Epoka hellenistyczna
• Diadochowie
• Wojny diadochów