Tojad mocny
Systematyka [1]
Domena :	eukarionty
Królestwo :	rośliny
Klad :	rośliny naczyniowe
Klad :	Euphyllophyta
Klad :	rośliny nasienne
Klasa :	okrytonasienne
Rząd :	jaskrowce
Rodzina :	jaskrowate
Rodzaj :	tojad
Gatunek :	tojad mocny
Nazwa systematyczna
Aconitum firmum Rchb.
Synonimy
A. napellus L. subsp. firmum (Rchb.) Gayer A. calibotryon var. firmum

Gatunek trujący

Gatunek leczniczy

Kwiatostan

Kwiat

Tojad mocny (Aconitum firmum Rchb.) – gatunek rośliny należący do rodziny jaskrowatych . Występuje w strefie klimatu umiarkowanego Europy i Azji. W Polsce występuje w Sudetach i Karpatach : w Tatrach , na Gubałówce , na Babiej Górze i w Paśmie Policy , na Pilsku , i na Baraniej Górze ^[2]. Zdziczały z uprawy występuje ( ergazjofigofit ) również na niżu^[3].

Morfologia

Łodyga

Naga, wzniesiona i zwykle nierozgałęziająca się. Jest gruba, sztywna, naga i pusta w środku. Osiąga wysokość do 150 cm.

Liście

Ulistnienie skrętoległe. Liście duże, dłoniaste, głęboko podzielone na kilka odcinków, 5-7 sieczne, głęboko ząbkowane.

Kwiaty

Kwiatostan znajdujący się na górnej części łodygi składa sie z grona lub kilku gron o fioletowo-granatowej barwie. Kwiaty grzbieciste , o opadającym okwiecie , do 5 cm dł. i do 2 cm szerokości. Górna część okwiatu hełmowata, zawiera wewnątrz dwa miodniki na długich trzonkach. Miodniki pochodzą z przekształconych płatków korony . Mieszczą się one w nieco tylko zgiętej ostrodze . Cały natomiast barwny kwiat, na który składają się 4 płatki i hełm, pochodzi z przekształconego kielicha . Charakterystyczną cechą gatunkową , po której najłatwiej rozróżnić go od innych bardzo podobnych gatunków tojadu jest jego hełm. U tojadu mocnego ma on taką samą wysokość, jak szerokość. W środku kwiatu od 3 do 5 słupków otoczonych licznymi pręcikami z ciemnymi pylnikami , na szerokich, czarno-białych nitkach.

Owoc

Mieszek zwierający liczne drobne nasiona. Mają one gładkie ściany i oskrzydlone krawędzie. Dojrzewają od września i stopniowo rozsiewają się, również przez zimę.

Korzeń

Bulwiasty, o barwie czarnobrunatnej. Długie i silne korzenie umacniają w górach osypujące się zbocza.

Biologia i ekologia

Rozwój

Bylina , hemikryptofit . Kwitnie od czerwca do sierpnia, zależnie od wysokości stanowiska n.p.m. Zapylany jest wyłącznie przez trzmiele . Na świecie zasięg tojadu mocnego pokrywa się z zasięgiem trzmiela.

Siedlisko

Góry i podgórza, na wysypiskach skalnych i nad potokami, na brzegach lasów, na halach górskich , w ziołoroślach . W Tatrach jest rośliną pospolitą i występuje od regla dolnego po piętro halne .

Fitosocjologia

Gatunek charakterystyczny dla związku (All.) Adenostylion alliariae i Ass. Aconitetum firmi^[4].

Cechy fitochemiczne

Roślina bardzo silnie trująca , jedna z najsilniej trujących roślin krajowych^[5]. Trująca jest cała roślina, a najbardziej korzenie i nasiona, za śmiertelną dawkę uważa się już 2-5 mg tej substancji (przy doustnym spożyciu)^[5]. Bydło i owce instynktownie nie jedzą jej. Akonityna początkowo działa pobudzająco, a potem paraliżująco na nerwy czuciowe i ruchowe o może spowodować śmierć wskutek paraliżu mięśni oddechowych i zatrzymania pracy serca^[5]. Może wnikać również przez skórę.

Genetyka

Liczba chromosomów 2n= 32^[3].

Zmienność

Krytyczna lista roślin naczyniowych Polski podaje następujące podgatunki^[6]:

• subsp. firmum Rchb. – tojad mocny typowy
• subsp. maninense (Skalický) Starmühl – tojad mocny kosmaty
• subsp. morawicum Skalický – tojad mocny morawski
• nothosubsp. paxi Starmühl – tojad mocny Paxa
• nothosubsp. zapalowiczi Starmühl – tojad mocny Zapałowicza

Zagrożenia i ochrona

Roślina objęta w Polsce ścisłą ochroną gatunkową . Bywa zrywana ze względu na swoje ładne kwiaty lub przesadzana do ogródków przydomowych. Jest dobrze chroniony; większość jego stanowisk znajduje się na obszarach chronionych : w tatrzańskim i babiogórskim parku narodowym oraz w rezerwatach, np. Rezerwat przyrody pod Rysianką^[2].

Zastosowanie i uprawa

• Roślina lecznicza : tojad stosowany był dawniej w lecznictwie, obecnie w Polsce nie jest używany do celów leczniczych^[7]. Surowcem zielarskim był bulwiasty korzeń (Tuber Aconiti). Zawiera m.in. alkaloidy – akonityna, benzoakonityna, neopelina, akonina, napelina, hypoakonityna, skrobia, cukry.
• Roślina ozdobna uprawiana w ogrodach na rabatach, dobrze nadaje się też do obsadzania obrzeży zbiorników wodnych^[8]. Najlepiej rośnie na żyznej glebie i na częściowo zacienionym stanowisku^[8]. Jest bardzo żywotny, lubi wilgotną glebę, rośnie równie dobrze w pełnym słońcu, jak i w półcieniu^[8]. Rozmnaża się go przez podział jesienią (po obeschnięciu liści), lub przez wysiew nasion^[8]. W uprawie znajdują się także mieszańce z innymi gatunkami tojadów oraz gatunki azjatyckie.

Ciekawostki

• W starożytności wykorzystywany był jako zabójcza trucizna, w Europie w okresie renesansu był najczęściej stosowaną trucizną^[9]. W średniowieczu używano go do zatruwania strzał i mieczy^[5].
• Ludowa nazwa tojadu nawiązująca do jego trujących właściwości to "mordownik", zaś Pliniusz Starszy , również nawiązując do jego trujących własności nazywa go "arszenikiem roślinnym"^[9].
• Inna nazwa ludowa tojadu to Pantofelki Matki Boskiej. Według porzekadła roślina ta użyczyła swoich intensywnie szafirowych płatków na pantofle dla Maryi, gdy zdarła trzewiki uciekając z Dzieciątkiem Jezus i ze św. Józefem do Egiptu.
• Tojadem otruto podobno Arystotelesa , zaś według Dioskurydesa jad tojadu jest tak silny, że zabija skorpiony ^[9].
• Według mitologii greckiej tojad powstał ze śliny strażnika Hadesu – psa Cerbera o trzech głowach.

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne