Sudety
Sudety Środkowe : Wzgórza Włodzickie , Góry Bardzkie , Góry Sowie
Megaregion	Pozaalpejska Europa Środkowa
Prowincja	Masyw Czeski
Podprowincja	Sudety z Przedgórzem Sudeckim
Zajmowane jednostki administracyjne	Polska : woj. dolnośląskie woj. opolskie Czechy : kraj ustecki kraj liberecki kraj hradecki kraj ołomuniecki kraj morawsko-śląski Niemcy : Saksonia

Zniszczony sudecki las na szczycie Wielkiej Sowy (Góry Sowie)

Sudety ( 332 ) – łańcuch górski na obszarze południowo-zachodniej Polski i północnych Czech , stosunkowo niewielki skrawek znajduje się w Niemczech ; najwyższy szczyt Śnieżka , 1602 m n.p.m. ; są najwyższą częścią Masywu Czeskiego oraz najwyższymi górami Czech . Ciągną się od Doliny Łaby po Bramę Morawską . Od północnego wschodu obcięte są wyraźnym uskokiem - uskokiem sudeckim brzeżnym od Przedgórza Sudeckiego . Północna granica z Niziną Śląsko-Łużycką na linii Złotoryja - Bolesławiec - Zgorzelec jest umowna. Również południowa granica na obszarze Czech i Moraw jest dość zawikłana.

Nazwa

Nazwa Sudety pochodzi z II w . n.e. . Po raz pierwszy użył jej grecki geograf i astronom Klaudiusz Ptolemeusz , autor Wstępu do geografii, umieszczając na mapie Germanii Wielkiej i Sarmacji . Zachodnią część tych gór nazwał Sudeti Montes ["Suditi montes; sub quibus est Cabrita silva, inter quos in Sarmaticos monteis est saltus Hercynius "]. W czasach późniejszych używana była nazwa Góry Czeskie.

Na temat pochodzenia nazwy "Sudety"^[1] nie ma wśród naukowców jednoznacznej opinii, większość opowiada się jednak za celtyckim jej pochodzeniem. Wyraz "Sudéta" posiada rdzeń "sud" oznaczający dzika oraz przyrostek "-éta" oznaczający las . Pierwotne znaczenie mogło więc brzmieć jako las dzików lub las dzikich świń.

Niektóre opracowania podają również źródła literackie nazwy. Po raz pierwszy nazwa Sudetów pojawiła się w 150 (lub 130) roku n.e. Geograf Klaudiusz Ptolemeusz na swojej mapie Europy środkowej zaznaczył "Sudéta óre" dla określenia rejonu Rudaw Janowickich i przyległych masywów górskich. Ten sam autor w swoim dziele Geographica Hyptegensis stosował nazwę "Sudéta Montés". Ponieważ osadnictwo celtyckie (tzw. oppida ) rozwijało się tu w II i I wieku p.n.e. , można przyjąć, że nazwa Sudetów przetrwała do czasów Ptolemeusza wśród mieszkańców tych terenów.

Czesi określali ten region do 1979 r. jako Sudecki system (cz. Sudetská soustava), a od tamtego czasu jako Karkonosko-jesionicką subprowincję (cz. Krkonošsko-jesenická subprovincie) lub Karkonosko-jesionicki system (dawniej (przed 1979 r.) słowo "system" / cz. "soustava"). Nazwa "Sudety" jest również używana, choć rzadko; przy tym posiada nieco negatywne konotacje ( Kraj Sudetów ). Pojęcie "System Sudecki" w czasach współczesnych pojawiło się w podziale orograficznym Czechosłowacji z 1945 r. opracowanym przez prof. Hromádko oraz w publikacjach V. Häuflera, J. Korčáka i V. Krála z 1960 r. Po 1989 r. określa się ten region jako Karkonosko-jesionicka subprowincja, Sudecka subprowincja, subprowincja Sudety albo Sudety.

Podstawowy podział Sudetów

Sudety dzielą się na:

• najwyższe Sudety Zachodnie - najwyższy szczyt Śnieżka (cz. Sněžka, niem. Schneekoppe) 1602 m n.p.m. w Karkonoszach ,
• Sudety Środkowe - najwyższy szczyt Velká Deštná 1115 m n.p.m. w Górach Orlickich , a po polskiej stronie Orlica (cz. Vrchmezí) 1084 m n.p.m. również w Górach Orlickich ,
• Sudety Wschodnie - najwyższy szczyt Pradziad (cz. Praděd) 1492 m n.p.m. w Jesionikach , a po polskiej stronie Śnieżnik (cz. Králický Sněžník, niem. Glatzer Schneeberg) 1425 m n.p.m. w Masywie Śnieżnika .

dodatkowo:

• Przedgórze Sudeckie przez niektórych autorów jest włączane w skład Sudetów, albo jako osobna jednostka, albo jako część Sudetów Środkowych.

Dokładniejszy podział znajduje się na końcu artykułu.

Geologia

Budowa mozaikowa

Geolodzy dzielą cały masyw na Sudety Zachodnie i Sudety Wschodnie . Ich granica nie pokrywa się jednak z podziałem geograficznym, lecz przebiega na obszarze Republiki Czeskiej, na wschód od Ziemi Kłodzkiej . Różnorodne skały ( magmowe , metamorficzne i osadowe ) różnego wieku, od prekambru do kenozoiku , budują niewielkie jednostki tektoniczne, pooddzielane uskokami , tworzące tzw. mozaikową budowę geologiczną. Typowe góry zrębowe .

Obszar Przedgórza Sudeckiego należy do bloku przedsudeckiego , a w opracowaniach geotektonicznych jest włączany w obręb Sudetów.

Jednostki tektoniczne

W obrębie Sudetów można wyróżnić następujące jednostki geologiczne: blok karkonosko-izerski , nieckę północnosudecką , metamorfik kaczawski , nieckę śródsudecką , depresję Świebodzic , blok sowiogórski , strukturę bardzką , masyw gabrowo-diabazowy Nowej Rudy , metamorfik kłodzki , metamorfik bystrzycko-orlicki , masyw kudowski , Rów Górnej Nysy , masyw kłodzko-złotostocki , metamorfik Lądka i Śnieżnika , strefę Starego Miasta. Na obszarze Czech występują: niecka podkarkonoska, kopuła Keprnika, kopuła Desny, masyw Żulowej, masyw Jesenika, masyw Sobotina, kulm wschodniosudecki (strefa morawsko-śląska). Większa część Sudetów zbudowana jest ze skał metamorficznych , w mniejszej ilości występują skały magmowe - głębinowe i wulkaniczne oraz skały osadowe .

Przedgórze Sudeckie i część Niziny Śląskiej obejmuje blok przedsudecki . Niektóre jednostki sudeckie obcięte uskokiem sudeckim brzeżnym przechodzą na obszar bloku przedsudeckiego. Są to: metamorfik kaczawski (strefa kaczawska), blok sowiogórski, kopuła Keprnika, Kopuła Desny, masyw Żulowej, kulm wschodniosudecki. Inne jednostki bloku przedsudeckiego, to: metamorfik środkowej Odry, metamorfik Płaskich Wzgórz, masyw granitowy Strzegom-Sobótka, masyw serpentynitowy Gogołów-Jordanów, masyw gabrowy Ślęży, masyw serpentynitowy Sobótki, masyw serpentynitowy Szklar, masyw serpentynitowy Braszowic, masyw gabrowy Brzeźnicy, lineament Niemczy (strefa Niemczy), metamorfik Wzgórz Niemczańskich, metamorfik Doboszowic, metamorfik Wzgórz Strzelińskich.

Rozwój

Sudety zostały wypiętrzone podczas orogenezy kaledońskiej oraz orogenezy hercyńskiej . Wtedy nastąpiła metamorfoza wcześniej powstałych skał osadowych i wulkanicznych oraz intruzje skał magmowych , przede wszystkim granitów . Następnie, przez około 200 mln lat, Sudety były niszczone przez czynniki zewnętrzne. W wyniku ich działania Sudety zostały niemal całkowicie zrównane, a następnie pokryte dość grubą warstwą osadów, zarówno lądowych jak i morskich, głównie piaskowców . Gdyby nie kolejna orogeneza – alpejska – Sudetów w sensie orograficznym by nie było. Sztywne i grube warstwy skorupy ziemskiej nie zostały jednak sfałdowane , lecz potrzaskane na kilkanaście części, z których każda została wyniesiona na inną wysokość. Tak powstały góry zrębowe, natomiast obszar bloku przedsudeckiego nie został wydźwignięty i tworzy Przedgórze Sudeckie i Nizinę Śląską. W trzeciorzędzie doszło też do licznych erupcji wulkanicznych na obszarze Sudetów i bloku przedsudeckiego.

Surowce mineralne

Liczne surowce mineralne: węgiel kamienny , antracyt i węgiel brunatny , surowce skalne ( granity , granodioryty , sjenity , gabra , diabazy , bazalty , porfiry , melafiry , marmury , marmury dolomityczne , wapienie , piaskowce , gnejsy , łupki łyszczykowe , amfibolity , zieleńce , kruszywa naturalne ), baryt , fluoryt , rudy metali , uran , kamienie półszlachetne itp.

Rzeźba terenu

Uwarunkowana zróżnicowaną budową i długą przeszłością geologiczną oraz zmiennymi warunkami klimatycznymi w czasie geologicznym. Występują różne typy krajobrazów i form terenu (rozległe masywy górskie - wydłużone albo o kształcie rozrogu, góry płytowe, kopulaste wzniesienia, stożki, strome ściany skalne, urwiska, skałki , rozległe kotliny śródgórskie). Większość pasm sudeckich ma rozciągłość północny zachód - południowy wschód. Doliny rzeczne o zmiennym przebiegu, miejscami szerokie, o płaskim dnie, w innych miejscach wąskie, o stromych zboczach, przełomowe.

Przedgórze Sudeckie oddzielone od Sudetów i Pogórza Zachodniosudeckiego wyraźną krawędzią sudecką - sudecki uskok brzeżny . Jest to teren łagodnie pofalowany, z różnej wysokości pagórkami, zajęty pod uprawy rolne i z rzadka porośnięty drzewami i krzewami.

Gleby

W Sudetach przeważają gleby górskie, brunatne i bielice . Na Przedgórzu – czarnoziemy , brunatne i płowe . W Sudetach występują głównie gleby brunatnoziemne ( brunatne właściwe i wyługowane oraz w mniejszych ilościach płowe), w dość znacznym stopniu wzdłuż granicy polsko-czeskiej występują gleby inicjalne i słabo wykształcone (skaliste i kwarcowo-krzemieniowe) oraz gleby napływowe, czyli mady rzeczne wzdłuż: Nysy Łużyckiej , Nysy Kłodzkiej , Odry , Kwisy , Kaczawy oraz Bobru . Na znacznym obszarze w kotlinach Sudetów występują również lessy i utwory lessopodobne (lessopochodne).

Wody

Zlewiska

Rzeki Sudetów są małe i należą do zlewisk trzech mórz. Są to: zlewisko Morza Bałtyckiego - dorzecze Odry , Północnego - dorzecze Łaby i Czarnego - dorzecze Dunaju . W związku z tym przez Sudety biegnie europejski dział wód, a w Masywie Śnieżnika - na Trójmorskim Wierchu (cz. Klepáč, niem. Klappersteine) znajduje się miejsce zbiegu trzech zlewisk.

Główne rzeki

Najważniejsze rzeki wypływające z Sudetów: Łaba , Odra i Morawa . Sudeckimi dopływami Łaby są Izera , Úpa , Metuje , Orlica (cz. Orlice). Dopływami Odry - Opava z Opavicą, Osobłoga , Nysa Kłodzka ze Ścinawką , Białą Lądecką , dwoma Bystrzycami ( Dusznicką i Łomnicką ) i Białą Głuchołaską , Bystrzyca , Kaczawa z Nysą Szaloną , Bóbr z Kwisą , Kamienną i Łomnicą , Nysa Łużycka . Dopływy Morawy, to Moravská Sázava , Mírovka , Třebůvka , Valová, Haná , Dyje, Krupá, Branná, Desná, Oskava .

Zmienne stany wód w ciągu roku.

Wodospady

W miejscach stykania się skał o różnej odporności powstały wodospady. Do najbardziej znanych należą: Wodospad Kamieńczyka , Wodospad Szklarki , Wodospad Podgórnej i Wodospad Łomniczki w Karkonoszach, Wodospad Wilczki w Masywie Śnieżnika, a po stronie czeskiej wodospady Łaby, Panczavy, Mumlavski vodopad w Karkonoszach, Nyznerovske vodopady w Górach Złotych, wodospady Bile Opavy i Białej w Hrubým Jeseniku.

Jeziora

Naturalne zbiorniki wód stojących są bardzo nieliczne, występują jedynie w Karkonoszach. Nieliczne są sztuczne zbiorniki zaporowe . Na ziemiach polskich są to: Jezioro Witka na Witce , Jezioro Złotnickie i Jezioro Leśniańskie na Kwisie , Jezioro Bukowskie , Jezioro Modre , Jezioro Wrzeszczyńskie i Jezioro Pilchowickie na Bobrze , Zbiornik Sosnówka (gromadzi wody potoków Sośniak i Czerwonka) oraz Jezioro Lubachowskie (Jezioro Bystrzyckie) na Bystrzycy . Są to głównie zbiorniki retencyjne oraz służące do produkcji energii elektrycznej. Dla celów ochrony przeciwpowodziowej wybudowano kilka suchych zbiorników: na Kaczawie między Kaczorowem a Wojcieszowem , na Wilczce poniżej Międzygórza i na Morawce powyżej Stronia Śląskiego .

Wody podziemne

Do zaopatrzenia ludności wykorzystuje się wody podziemne z osadów czwartorzędowych , rzadziej wody szczelinowe ze skał starszych. W wielu miejscach występują źródła mineralne o różnym składzie, rzadziej słabo termalne . Ważniejsze to: Czerniawa-Zdrój , Świeradów-Zdrój , Cieplice-Zdrój , Wojcieszów , Szczawno-Zdrój , Jedlina-Zdrój , Kudowa-Zdrój , Duszniki-Zdrój , Polanica-Zdrój , Gorzanów , Długopole-Zdrój , Lądek-Zdrój oraz niewykorzystane w Bolkowie i Jerzmanicach-Zdroju .

Roślinność

Występuje typowa piętrowość roślinna ( regiel dolny i górny , kosodrzewina (na stanowiskach naturalnych występuje wyłącznie w najwyższych częściach Karkonoszy) i hale ). Stosunkowo często występują torfowiska (Góry Izerskie, Karkonosze, Góry Stołowe, Góry Orlickie, Góry Bystrzyckie, Jesioniki). Obecnie są tu przeważnie sztuczne zbiorowiska roślinne . Duże powierzchnie zajmują lasy świerkowe . W wielu miejscach zachowały się reliktowe dolnoreglowe lasy bukowe .

Klimat

Klimat Sudetów kształtowany jest przez morskie masy powietrza, w samych górach jest typowo górski – chłodny i wilgotny, natomiast na pogórzu – ciepły i wilgotny. Występują tu typowe piętra klimatyczne.

Przemysł

Silnie rozwinięty i zróżnicowany. Dominuje przemysł wydobywczy węgla brunatnego oraz surowców skalnych, energetyka, przemysł przetwórczy, hutniczy, szklarski, włókienniczy, odzieżowy oraz środków transportu i chemiczny. Dawniej górnictwo węgla kamiennego , barytu , fluorytu , uranu , miedzi , a w czasach historycznych złota , srebra , żelaza , arsenu i in. W związku z tym w wielu miejscach napotkać można czynne, a jeszcze częściej opuszczone kamieniołomy , hałdy oraz pozostałości sztolni , szybów .

Turystyka

Silnie rozwinięta (ale mniej, niż przed 1945 - z działających wówczas kilkuset schronisk pozostało do dzisiaj około 15%^[2]) ze względu na korzystne walory przyrodnicze i kulturowe oraz dobrze rozwiniętą bazę turystyczną. Główne regiony: Karkonosze, ziemia kłodzka , Hrubý Jesenik. W tych trzech rejonach koncentruje się większość bazy noclegowej, są też głównymi centrami sportów zimowych. Pojedyncze schroniska , wyciągi narciarskie, a po czeskiej stronie liczne wieże widokowe rozrzucone są również w innych pasmach. Sieć szlaków turystycznych jest dobrze rozwinięta, najwięcej szlaków jest w trzech ww. rejonach. W ostatnich latach powstało sporo szlaków rowerowych oraz nieliczne trasy do narciarstwa biegowego.

Widok na Sudety oraz przedgórze sudeckie z okolic miasta Brzeg Dolny (około 40 kilometrów na północ od pasma). Na zdjęciu widoczne są odpowiednio od lewej strony: Masyw Ślęży (1), Góry Sowie (2), Góry Wałbrzyskie (3), Góry Kamienne (4) i Karkonosze (5)

Widok na Sudety oraz przedgórze sudeckie z okolic miasta Brzeg Dolny (około 40 kilometrów na północ od pasma). Na zdjęciu widoczne są odpowiednio od lewej strony: Masyw Ślęży (1) , Góry Sowie (2) , Góry Wałbrzyskie (3) , Góry Kamienne (4) i Karkonosze (5)

Podział Sudetów (łącznie z przedgórzem)

Podział fizycznogeograficzny polskiej części Sudetów wg. Kondrackiego

Tradycyjny podział Sudetów

• Przedgórze Sudeckie (cz. Krkonošsko-jesenické podhůří, Sudetské podhůří) (332.1)
  • Wzgórza Strzegomskie (332.11)
  • Równina Świdnicka (332.12)
  • Masyw Ślęży (332.13)
  • Wzgórza Niemczańsko-Strzelińskie (332.14)
  • Obniżenie Podsudeckie (332.15)
  • Obniżenie Otmuchowskie (cz. Vidnavská nížina) (332.16)
  • Przedgórze Paczkowskie (cz. Žulovská pahorkatina) (332.17)
• Pogórze Zachodniosudeckie (332.2)
  • Pogórze Zachodniołużyckie (niem. Westlausitzer Vorberge, w Niemczech)
  • Płaskowyż Budziszyński (niem. Lausitzer Gefilde, w Niemczech)
  • Pogórze Wschodniołużyckie (niem. Ostlausitzer Vorberge, w Niemczech)
  • Góry Łużyckie (cz. Lužické hory, niem. Lausitzer Bergland, Lausitzer Gebirge, Zittauer Gebirge, w Niemczech)
  • Obniżenie Żytawsko-Zgorzeleckie (cz. Žitavská pánev) (332.25)
  • Pogórze Izerskie (cz. Frýdlantská pahorkatina) (332.26)
  • Pogórze Kaczawskie (332.27)
  • Pogórze Wałbrzyskie (niem. Waldenburger Bergland) (332.28)
• Sudety Zachodnie (cz. Krkonošská oblast, Západní Sudety, Západosudetská oblast) (332.3)
  • Góry Żytawskie (niem. Zittauer Gebirge, cz. Lužické hory, na pograniczu czesko-niemieckim)
  • Grzbiet Jesztiedzki (cz. Ještědsko-kozákovský hřbet, w Czechach)
  • Kotlina Liberecka (cz. Liberecká kotlina, Žitavská pánev, w Czechach)
  • Góry Izerskie (cz. Jizerské hory, niem. Isergebirge) (332.34)
  • Góry Kaczawskie (niem. Bober-Katzbach-Gebirge) (332.35)
  • Kotlina Jeleniogórska (niem. Hirschberger Kessel) (332.36)
  • Karkonosze (cz. Krkonoše, niem. Riesengebirge) 332.37)
  • Rudawy Janowickie (niem. Landeshuter Kamm) (332.38)
  • Podgórze Karkonoskie (cz. Krkonošské podhůří, w Czechach) (332.39)
• Sudety Środkowe (cz. Orlická oblast, Střední Sudety, Středosudetská oblast) (332.4)
  • Brama Lubawska (332.41)
  • Góry Wałbrzyskie (niem. Waldenburger Bergland) (332.42)
  • Góry Kamienne (cz. Vraní hory, Javoří hory - części Gór Kamiennych, niem. Waldenburger Bergland) (332.43)
  • Góry Sowie (niem. Eulengebirge) (332.44)
  • Góry Bardzkie (niem. Warthagebirge) (332.45)
  • Obniżenie Nowej Rudy (332.46)
  • Obniżenie Ścinawki (332.47)
  • Góry Stołowe (cz. Broumovská vrchovina, niem. Heuscheuergebirge) (332.48)
  • Pogórze Orlickie (cz. Podorlická pahorkatina) (332.51)
  • Góry Orlickie (cz. Orlické hory, niem. Adlergebirge) (332.52)
  • Góry Bystrzyckie (cz. Bystřické hory, niem. Habelschwerdter Gebirge) (332.53)
  • Kotlina Kłodzka (332.54) (cz. Kladská kotlina, niem. Glatzer Kessel)
• Sudety Wschodnie (cz. Jesenická oblast, Východní Sudety, Východosudetská oblast) (332.6)
  • Góry Złote (332.61) (cz. Rychlebské hory, niem. Reichensteine Gebirge)
  • Góry Bialskie (wchodzące w skład jednostki 332.61 Góry Złote) (cze. Bělské vrchy, niem. Bielengebirge)
  • Masyw Śnieżnika (332.62) (cz. Králický Sněžník, niem. Schneegebirge)
  • Góry Opawskie (332.63) (cz. Zlatohorská vrchovina, niem. Oppagebirge)
  • Wysoki Jesionik (cz. Hrubý Jesenik, w Czechach, niem. Altvatergebirge albo Hohes Gesenke)
  • Niski Jesionik (cz. Nízký Jesenik, w Czechach, niem. Gesenke albo Niederes Gesenke; jego częścią są Góry Odrzańskie (cz. Oderské vrchy), traktowane czasami jako odrębny mezoregion).

Zobacz też

• Kraj Sudetów, Kraj Sudecki

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Prawie wszystko o Sudetach
• Pasma Sudetów
• Historia turystyki w Sudetach