Sułtanat Rum (
tur.
Rüm), albo Ar-Rum, nazywany także Sułtanatem Ikonion (tak w wersji
greckiej
, w
zlatynizowanej
Ikonium) od nazwy swej stolicy, dzisiejszej
Konyi
w
Azji Mniejszej
(stąd czasem nazywany również Sułtanatem Konyi) – państwo
Turków Seldżuckich
istniejące w Anatolii w latach
1077
-
1307
.
Nazwa państwa pochodzi od
arabskiego
określenia
Bizantyjczyków
(przejętego przez Turków), którzy nazywali siebie Ρωμαίοι (Rhomaioi), to jest
Rzymianami
, a wiąże się z tym, że
sułtanat
Rum powstał na terytorium należącym uprzednio do Cesarstwa i w pewnej mierze pretendował do jego dziedzictwa.
W jego historii można wyróżnić trzy okresy. Początkiem pierwszego jest
bitwa pod Manzikertem
w roku
1071
zakończona klęską Bizancjum. W jej rezultacie Turcy Seldżuccy zajęli właściwie całą
Azję Mniejszą
i wkrótce zorganizowali się w Sułtanat Rum. Później musieli oni stawiċ czoło zarówno odrodzonemu Bizancjum, jak i rywalizującemu z sułtanatem państwu
Daniszmendydów
, z których to zmagań wyszli zwycięsko, czego ostatecznym potwierdzeniem była klęska zadana cesarzowi
Manuelowi I
w
bitwie pod Myriokefalon
w roku
1176
. Drugi okres, lata
1176
-
1243
, to czas rozkwitu państwa, które poszerzyło swoje terytorium. Dzięki zdobyciu ważnych portów włączyło się w przynoszący bogactwo nurt międzynarodowego handlu. Został on jednak brutalnie zakończony przez
Mongołów
, którzy w roku
1243
zadali armii sułtanatu druzgocącą klęskę pod
Köse Dağ
i zamienili go w swój protektorat. Dalsza historia Rumu to powolna agonia, zakończona śmiercią ostatniego sułtana w roku
1307
.
Narodziny i walka o przetrwanie
Cesarstwo Bizantyjskie w roku 1025, w przeddzień najazdu normańskiego i seldżuckiego
Od lat pięćdziesiątych
XI wieku
luźne bandy Turków Seldżuckich wyprawiały się w głąb bizantyjskiej Anatolii w poszukiwaniu łupów, czemu nie była w stanie przeciwdziałać nieruchliwa armia cesarstwa. Ta wojna podjazdowa przybrała postać otwartego starcia, kiedy w roku
1071
cesarz
Roman Diogenes
w celu zabezpieczenia granicy zdecydował się zająć fortece wokół
jeziora Wan
, a na swej drodze spotkał zdecydowaną mu w tym przeszkodziċ armię samego sułtana
Wielkich Seldżuków
,
Alp Arslana
. W ten sposób doszło do bitwy pod Manzikertem, w której armia Bizancjum poniosła druzgocącą klęskę, a jego cesarz dostał się do niewoli. Bezpośrednie skutki klęski nie były zbyt znaczące - Alp Arslan, dla którego głównym wrogiem byli
Fatymidzi
, wypuścił cesarza z niewoli po zagwarantowaniu sobie niewielkich cesji terytorium i odszedł na południe. Trzy czynniki zdecydowały o tym, że po bitwie pod Manzikertem Bizantyjczycy w przeciągu 10 lat utracili kontrolę nad niemal całą Anatolią. Pierwszym był charakter tureckich najeźdźców, którym w przeciwieństwie do tradycyjnych przeciwników cesarstwa, Arabów, bardzo odpowiadały surowe, zimowe warunki anatolijskiego płaskowyżu, przypominające ich rodzimą
Azję Centralną
. O ile zatem Arabowie najeżdżali Anatolię, a potem się z niej wycofywali, o tyle Turcy starali się uczynić z niej stały teren swojego koczowniczego życia.
Europa z sułtanatem seldżuckim po zdobyciu Anatolii po bitwie pod Manzikertem
Zapewne jednak by się to im nie udało, gdyby nie drugi czynnik, którym były wojny domowe trapiące cesarstwo w latach
1071
-
1081
, w wyniku których zamiast walczyć z Turkami kolejni pretendenci do tronu dosłownie oddawali im kolejne terytoria w zamian za ich wojskowe usługi, a rząd centralny wycofywał kolejne oddziały do
Konstantynopola
w celu jego obrony. Po trzecie, kiedy Bizancjum skonsolidowało się wreszcie wokół
Aleksego I Komnena
w roku
1081
, to aż do roku
1094
musiało prowadzić ciężkie walki na zachodzie przeciwko kolejno
Normanom
,
Pieczyngom
i
Kumanom
, tak że do roku
1097
nie podjęło żadnej inicjatywy w celu odzyskania Azji Mniejszej. Na skutek tego w jej wnętrzu wyrosło całe pokolenie, które w swoim życiu nigdy nie zaznało władzy cesarza bizantyńskiego i w znacznej mierze było już sturkizowane.
Człowiekiem, który postanowił wykorzystaċ ten stan rzeczy był Sulajman, syn
Kutulmisza
- wuja Alp Arslana, który niegdyś zbuntował się przeciw niemu, kwestionując jego prawo do władzy, co przypłacił życiem. Sulajman był wysłannikiem
Malikszaha
, następcy Alp Arslana, który wysłał go do Anatolii w celu zapanowania nad jej niekontrolowanym podbojem w imieniu Wielkich Seldżuków. Zaczął on organizować anatolijskich Turków wokół siebie, i po zajęciu
Nicei
w roku
1077
samozwańczo ogłosił się sułtanem, kwestionując tym samym zwierzchność Malikszaha. Nicea, przez Turków nazwana Iznikiem, stała się pierwszą stolicą nowego państwa. Po zdobyciu
Antiochii
w roku
1084
Sulajman poczuł się na tyle pewnie, że w roku
1086
wyruszył przeciwko
Aleppo
, co doprowadziło go do starcia z bratem Malikszaha, namiestnikiem
Syrii
Tutuszem
, co przypłacił życiem w
bitwie pod murami miasta
. Jego syn,
Kilidż Arslan
, stał się zakładnikiem na dworze Wielkich Seldżuków, i powrócił do Anatolii by dokonać restauracji sułtanatu dopiero po śmierci Malikszaha w roku 1092.
Tymczasem w trakcie sześcioletniego bezkrólewia dominującą siłą w Anatolii stało się inne tureckie państwo,
Daniszmendydzi
, które zajmowało jej północną i południową część, podczas gdy Rum zajmował część południową i zachodnią. Na razie jednak ci naturalni rywale sprzymierzyli się przeciwko
pierwszej wyprawie krzyżowej
, co nie zapobiegło ich klęsce w
bitwie pod Doryleum
w roku
1097
, i utracie przez sułtanat swojej stolicy oraz szeregu terytoriów wzdłuż wybrzeży
Morza Egejskiego
i
Czarnego
na rzecz Bizancjum. Wtedy to z konieczności Kilidż Arslan przeniósł stolicę sułtanatu do Konii (greckie Ikonion), gdzie miała pozostać już do końca jego dziejów. Późniejsza ekspansja Kilidż Arslana na wschód, kosztem Daniszmendydów, doprowadziła go ostatecznie tak samo jak dziada i ojca do konfliktu z Wielkimi Seldżukami. Zginął walcząc z nimi w roku
1107
w bitwie nad rzeką
Chabur
, dopływem
Eufratu
w północnej
Mezopotamii
.
Bizancjum (fiolet) i Sułtanat Rum (zieleń) około roku 1170
Daniszmendydzi stali się teraz największą potęgą w Anatolii, a sułtanat został zredukowany do niewielkiego okręgu wokół Konyi, znajdującego się pod ich protektoratem. Na szczęście dla Rumu musieli oni także walczyċ z Bizancjum, które przeszło do ofensywy po okresie wojen z Krzyżowcami. Ponadto po śmierci w roku
1134
właściwego założyciela ich państwa, Kumusztakina, Daniszmendydzi stopniowo zaczęli pogrążaċ się w coraz głębszej anarchii. Ostatnie kilkanaście lat panowania Masuda, który doszedł do władzy dzięki pomocy Daniszmendydów w roku
1116
, to ciągła ekspansja ich kosztem. Tę politykę kontynuował po dojściu do władzy w roku
1155
także jego syn, Kilidż Arslan II, który w celu uzyskania spokoju ze strony Bizancjum w roku
1162
uznał się jego lennikiem i zobowiązał do oddania części terytorium - do czego jednak nigdy nie doszło.
Poniewczasie cesarz
Manuel I
, którego polityka do tej pory była zorientowana raczej na Zachód, zorientował się, że korzyści z tego układu ma jedynie sułtanat, i w roku
1176
zdecydował się uderzyć z wielką armią na Konię. Na przełęczy w pobliżu
Myriokefalon
wpadł jednak w zasadzkę, i poniósł ciężkie straty, tracąc m.in. cały sprzęt oblężniczy. Sam Manuel w liście porównywał znaczenie tej bitwy do klęski pod Manzikertem, chociaż należy uznać, że było w tym nieco retorycznej przesady. W każdym razie po Myriokefalon dla wszystkich stało się jasne, że Bizancjum nigdy nie odzyska centralnej Anatolii. Sułtanat był bezpieczny.
Zamek w Alanii
zawdzięczajacy swoja obecną formę sułtanowi Kajkubadowi I
Rozkwit
Kilidż Arslan II w roku
1178
zaanektował resztki państwa Daniszmendydów, i swoim testamentem podzielił państwo pomiędzy dziewięciu synów, co jak łatwo przewidzieć doprowadziło do wojny domowej po jego śmierci w roku
1192
. Trwała ona cztery lata, po niej zaś nastąpił około czterdziestoletni okres szczytowej pomyślności państwa. W roku
1207
sułtan Kaj Chusrau I zdobył port
Antalya
na południowym wybrzeżu Anatolii, zaś jego syn Kajkawus w roku
1214
port
Synopa
nad Morzem Czarnym. Dodatkowo kolejny sułtan, Kajkubad, założył
Alanję
nad Morzem Śródziemnym (na miejscu zdobytego przez siebie bizantyjskiego miasta Kalonoros). Porty te pozwoliły państwu włączyċ się w główny nurt rozwijającego się ówcześnie międzynarodowego handlu, co przyniosło mu ekonomiczny rozkwit. Budowa Alanyi przez Kajkubada była tylko częścią jego rozległego programu budownictwa - m.in. otoczył on Konyę murami, zbudował publiczne łaźnie i nowy pałac. Śmierć Kaj Chusrau I w walce z pierwszym
cesarzem Nicei
Teodorem Laskarysem
w roku
1214
była jedynym tragicznym wydarzeniem, które zakłócało ten sielankowy obraz. Nie miała ona jednak żadnych poważniejszych konsekwencji, a w następnych latach stosunki pomiędzy obu państwami układały się na ogół przyjaźnie.
Sułtanat Rum i państwa sąsiednie około roku 1210
Spokój sułtanatu zakłóciła inwazja
Mongołów
. Jej odpryski dotarły do niego już w roku
1230
, kiedy jego wschodnie rubieże zaatakował
Dżalal ad-Din
, szach
Chorezmu
zmuszony do porzucenia swojego państwa przez
Czyngis-chana
. Sułtan zawarł wówczas przymierze z
Ajjubidami
i z ich pomocą pokonał armię Dżalal ad-Dina pod miejscowością Jasiczemen w pobliżu Erzindżanu. Dżalal ad-Din zginął w następnym roku. Tymczasem do Anatolii zaczęła przybywaċ nowa fala tureckich imigrantów, uchodzących przed Mongołami. Niełatwo przystosowywali się oni do miejscowych warunków i w roku
1240
sułtan Kaj Chusrau II musiał krwawo stłumiċ ich rewoltę. To było jednak zaledwie preludium do mongolskiego najazdu, który nastąpił w roku
1243
. Kaj Chusrau w celu przeciwstawienia się Mongołom starał się zebrać jak największą armię, domagając się kontyngentów od wszystkich swych lenników, w tym chrześcijańskich władców
Trebizondy
, a także przyjmując pod swoje sztandary
gruzińską
szlachtę. W rezultacie jednak stworzył niezborny, 80-tysięczny konglomerat różnorodnych oddziałów, który
26 czerwca
1243
roku pod
Köse Dağ
został pokonany przez 30-tysięczną armię mongolskiego wodza
Bajdżu
.
Agonia
Ruiny Seldżuckiego meczetu w
Ani
, na granicy tureckiej Armenii i Anatolii, zgodnie z tradycją najstarszego seldżuckiego meczetu w Azji Mniejszej.
Po bitwie pod Köse Dağ sułtanat stał się lennem Mongołów. Kiedy Kaj Chusrau II zmarł w roku
1246
, pozostawiając po sobie trzech małoletnich synów, pomiędzy tureckim wielmożami popierającymi swych książęcych kandydatów wybuchły walki. Nie chodziło przy tym jedynie o władzę, ale także o wybór właściwej opcji w polityce międzynarodowej. Jedni uważali, że należy podporządkować się Mongołom, drudzy, że należy walczyċ o niezależność. Początkowo zwyciężyła ta druga partia, której nominalnym przywódcą był książę Izz ad-Din Kajkawus, syn Greczynki i wychowanek greckiego wyzwoleńca, który sądził, że należy zawrzeć sojusz z cesarstwem Nicei i przeciwstawić się Mongołom. Ta polityka doprowadziła do wojny z nimi. W roku
1256
w bitwie pod Akseraj w środkowej Anatolii, Kajkawus wraz ze swymi greckimi sprzymierzeńcami został pokonany przez Bajdżu, który powtórzył swój sukces sprzed trzynastu lat.
Na czoło państwa wysunął się teraz Mu'in ad-Din Sulajman, zręczny polityk, który zdobył przychylność Bajdżu i został obdarzony wysokim tytułem szambelana (hadżib) i strażnika pieczęci (parwana). Zwano go odtąd często Sulajmanem Parwaną. Na mocy układu z
1257
roku sułtanat uległ podziałowi pomiędzy Kajkawusa i jego brata Kilidż Arslana, co jednak okazało się rozwiązaniem tymczasowym, ponieważ po klęsce Mongołów pod
Ajn Dżalut
zmusili oni nielojalnego wobec nich Kajkawusa do ucieczki do Konstantynopola. Stamtąd intrygował on przeciwko nim, próbując zachęcić potężnego zwycięzce spod Ajn Dżalut
Bajbarsa
do inwazji na Anatolię i przywrócenia mu tronu. Tymczasem sułtanatem rządził Parwana, który w roku
1265
złożył nawet z tronu swojego nominalnego suzerena, wprowadzając na to miejsce jego nieletniego syna, bezwolną marionetkę w jego ręku. W roku
1272
Parwana nawiązał kontakt z Bajbarsem, co doprowadziło do tego, że w roku
1277
sułtan
Mameluków
po
pokonaniu
Mongołów pod
Elbistanem
pojawił się w Anatolii. Miejscowi Turcy nie poparli go jednak - Parwana ostatecznie wysłał tylko list. Bajbars wycofał się, a Mongołowie skazali Parwanę na śmierć.
Odtąd Anatolia właściwie podlegała bezpośredniemu zwierzchnictwu Mongołów, a tytuł sułtana miał już charakter tylko prestiżowy. W latach
1282
-
1303
walczyli o niego ze zmiennym szczęściem Kajkubad III i Masud II, a ostatnim człowiekiem noszącym tytuł sułtana Rum był syn tego ostatniego, Masud III, zamordowany w roku
1307
, wkrótce po tym jak podobny los spotkał jego ojca. W tym momencie jednak już od trzydziestu lat tytuł ten był tylko nazwą, mająca znaczenie jedynie dla anatolijskich Turków, wśród których ciągle żywa jeszcze była pamięć państwa, które niegdyś ich jednoczyło.
Władcy
Bibliografia
-
Michael Angold
, Cesarstwo Bizantyńskie 1025-1204. Historia polityczna, Zakład Narodowy im. Ossolińskich - Wydawnictwo, Wrocław, 1993,
-
Jerzy Hauziński
, Burzliwe dzieje Kalifatu Bagdadzkiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa - Kraków, 1993,
-
Peter M. Holt
, Bliski Wschód od wypraw krzyżowych do 1517 roku, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa, 1993,
-
Bogdan Składanek
, Historia Persji. Tom II, Wydawnictwo Akademickie Dialog, Warszawa 2003,
Linki zewnętrzne