Legiony Wschodnie (
niem.
Ostlegionen albo Legionen der Ostvölker) – ochotnicze
kolaboracyjne
formacje zbrojne złożone z żołnierzy z narodów nierosyjskich
ZSRR
pochodzących z
Kaukazu
i
Azji Środkowej
w niemieckiej armii podczas
II wojny światowej
.
Geneza
Pierwsze próby utworzenia formacji zbrojnych u boku armii niemieckiej pojawiły się krótko po najeździe Niemców na ZSRR 22 czerwca
1941
. W październiku południowy odcinek frontu wschodniego wizytowali 2 wyżsi wojskowi tureccy: gen. Ali Fuat Erden, komendant Akademii Wojskowej w
Ankarze
i gen. Hüseyin Hüsnü Emir Erkilet, będący nieoficjalnym przedstawicielem turkiestańsko-tatarskich środowisk emigracyjnych w
Turcji
. Pod ich wpływem uformowały się w
Niemczech
polityczne przedstawicielstwa
Tatarów nadwołżańskich
i
Turkmenów
. Początkowo prowadziły one rekrutację do oddziałów miejscowej samoobrony. Podobne działania podjęli działacze emigracyjni pochodzący z Kaukazu. Kontakty z niemieckim ministerstwem spraw zagranicznych i
Abwehrą
nawiązali przedstawiciele ormiańskich dasznaków, azerskich musawatystów,
Gruzinów
i Górali Kaukaskich.
Według koncepcji głównego ideologa hitlerowskiego
Alfreda Rosenberga
Legiony Wschodnie miały się składać jedynie z ochotników spośród narodów nierosyjskich ZSRR. Decyzją
Adolfa Hitlera
ich skład narodowościowy został ograniczony do przedstawicieli narodów żyjących daleko od przewidywanej granicy Wielkiej Rzeszy. Porażka wojsk niemieckich pod
Moskwą
zimą 1941, co przekreślało plany szybkiego pobicia
Armii Czerwonej
, przyśpieszyła wprowadzenie w życie decyzji dotyczących utworzenia Legionów Wschodnich. 30 grudnia 1941 do Naczelnego Dowództwa Wehrmachtu (Oberkommando der Wehrmacht) trafiło ściśle tajne memorandum, na podstawie którego miano sformować pierwsze Ostlegiony. Odpowiedzialnym za to był Generał Formacji Wschodnich w Dowództwie Wojsk Lądowych (OKH), czyli gen.
Ernst Köstring
.
Legiony Wschodnie
Formowanie Legionów Wschodnich rozpoczęło się już wiosną
1942
. Odbywało się niemal równocześnie na obszarze
Generalnym Gubernatorstwie
(GG) i okupowanej
Ukrainy
.
Legiony Wschodnie w Generalnym Gubernatorstwie
Odznaka Legionu Azerbejdżańskiego
Odznaka Legionu Gruzińskiego
Odznaka Legionu Turkiestańskiego
11 lutego 1942 r. niemiecki dowódca wojskowy w GG (Militärbefehlshaber in Generalgouvernement) wydał rozkaz dotyczący tworzenia legionów wschodnich, który 19 lutego został potwierdzony przez Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (Oberkommando der Heeres). 18 lutego powstał sztab formowania legionów. Ich zaczątkiem była specjalna formacja Abwehry pod nazwą Abwehrunternehmen Tiger B, utworzona jesienią 1941. Składała się ona z jednej kompanii azerskiej (lub tatarskiej) i sześciu turkiestańskich.
Poprzez ich rozbudowę o b. jeńców wojennych z
Armii Czerwonej
, a następnie podział według narodowości, sformowano dowództwo Legionu Turkiestańsko-Kaukasko-Muzułmańskiego z siedzibą w
Legionowie
. Składał się z trzech batalionów. Na jego czele stanął mjr Andreas Mayer-Mader. 24 marca Legion podzielono na:
Legion Turkiestański, który pozostał w Legionowie, miał trzy bataliony (450, 452 i 453), zwiększone następnie do czternastu, zaś Legion Azerbejdżański – cztery. W międzyczasie sformowano 2 Batalion Szkolny.
Do sierpnia utworzono kolejne formacje:
Szkoliły się one w centralnej części okupowanej
Polski
– na poligonach w
Zielonce
, Wesołej, Paprotni, Kruszynie, Jedlni i Puławach.
Część żołnierzy Legionów Wschodnich po złożeniu przysięgi skierowano do szkoły policji bezpieczeństwa (
Sipo
) i służby bezpieczeństwa dla członków Ostlegionów, mieszczącej się na obszarze obozu
Jabłonna
-
Legionowo
. Szkolili się w zakresie prowadzenia działalności wywiadowczej głównie wśród własnych towarzyszy broni, a także na zapleczu frontu wschodniego. 21 czerwca dowódca wojskowy w GG przydzielił numery porządkowe dla batalionów Legionów. Bataliony Legionu Turkiestańskiego otrzymały numery 781-794, Legionu Gruzińskiego – 795-799, Legionu Północnokaukaskiego – 800-803, Legionu Azerbejdżańskiego – 804-807, zaś Legionu Armeńskiego – 808-810.
Formowanie batalionów pierwszego rzutu zakończono do grudnia 1942. W okresie od stycznia do czerwca
1943
utworzono kolejne trzydzieści batalionów, w tym 4 turkmeńskie (811, 839-841), 3 gruzińskie (822-824), 5 azerbejdżańskich (817-821), 5 armeńskich (812-816), 4 północnokaukaskie (835-838) i 10 Tatarów nadwołżańskich (825-834). Ogółem Niemcy sformowali w ramach Legionów Wschodnich 64 bataliony, w tym 21 turkmeńskich, 8 gruzińskich, 8 północnokaukaskich, 9 azerbejdżańskich, 8 armeńskich i 10 Tatarów nadwołżańskich.
Bataliony piechoty "Dowództwa Legionów Wschodnich w Polsce"[1]Legion | 1. fala (jesień 1942) | 2. fala (wiosna 1943) | 3. fala (jesień 1943) | Razem |
---|
Turkiestański | 6 | 5 | 3 | 14 |
Azerbejdżański | 2 | 4 | 2 | 8 |
Północnokaukaski | 3 | 1 | 3 | 7 |
Gruziński | 2 | 4 | 2 | 8 |
Armeński | 2 | 4 | 3 | 9 |
Tatarów Nadwołżańskich | 0 | 3 | 4 | 7 |
| 15 | 21 | 17 | 53 |
Większość batalionów została wysłanych na zaplecze frontu wschodniego, gdzie służyły do celów propagandowych oraz zwalczały partyzantów. Rola propagandowa zaznaczyła się zwłaszcza latem i jesienią 1942, kiedy wojska niemieckie zajęły część Kaukazu. Spośród legionistów wydzielono też grupę ponad 45 żołnierzy (Gruzinów,
Osetyńczyków
, Dagestańczyków), którzy pełnili funkcje przewodników górskich dla oddziałów niemieckich. Prowadzili ponadto agitację
antykomunistyczną
wśród swoich rodaków. Bataliony Ostlegionów na tyłach frontu wschodniego stanowiły poważne wzmocnienie hitlerowskich sił okupacyjnych. Brały udział w operacjach przeciwpartyzanckich i pacyfikacjach wsi, ochraniały szlaki komunikacyjne, pełniły straż w obozach jenieckich. Zastępowały również oddziały niemieckie jako bataliony dyspozycyjne komendatur polowych, a przydzielane okresowo do Sztabu Dowodzenia Kolumnami Transportowymi w Okręgu Wojskowym GG, używane były do ochrony transportów wojskowych przejeżdżających przez okupowane ziemie polskie.
25 września 1943 Naczelne Dowództwo Wojsk Lądowych (Oberkommando des Heeren) postanowiło przerzucić bataliony Legionów Wschodnich na Zachód. 10 października operacja otrzymała kryptonim "Aktion Panther". Większość batalionów przerzucono na obszar okupowanej
Francji
, resztę rozmieszczono od okupowanej
Grecji
do
Holandii
i
Danii
, z wyłączeniem terytorium Rzeszy, gdzie nie mogły stacjonować jednostki wschodnie. Bataliony – po uzupełnieniu ich stanów etatowych – włączono w skład niemieckich jednostek, jako organiczne bataliony pułków i dywizji, na miejsce oddziałów niemieckich, które zostały wysłane na front wschodni. Ogółem na Zachód trafiły 33 bataliony polowe Ostlegionów, nie licząc zapasowych i szkolnych. Na mocy rozkazu z 2 października przetransportowano tam także dowództwa i sztaby Legionów. Przy Dowódcy Wojskowym w GG pozostał jedynie sztab likwidacyjny, na czele którego stał dotychczasowy dowódca Legionu Turkiestańskiego płk Moller. Działał on do jesieni
1944
.
Dowództwo Legionów Wschodnich, stacjonujące kolejno w
Millau
,
Lyonie
i
St. Cyr
, zostało 1 lutego 1944 przekształcone w sztab
Ochotniczej Dywizji Kadrowej
(Freiwillige Stamm Division). Na bazie poszczególnych Ostlegionów sformowano dwa pułki: 1 ochotniczy pułk kadrowy (Legiony: Turkiestański, Azerbejdżański i Północnokaukaski) i 2 ochotniczy pułk kadrowy (Legiony: Gruziński, Armeński i Tatarów nadwołżańskich). Pozostałe pułki Dywizji utworzono z innych jednostek wschodnich.
Organizacja
Legion nie był samodzielną formacją taktyczną, lecz jedynie ośrodkiem szkoleniowo-organizacyjnym i uzupełniającym dla wchodzących w jego skład poszczególnych batalionów narodowych. Każdy Legion składał się z dowództwa wraz z kompanią sztabową, batalionów polowych oraz batalionu kadrowego z kadrą oficerską niemiecką i "wschodnią". Dowódcą formacji był zawsze oficer niemiecki. Oficerowie cudzoziemscy służyli w dowództwach Legionów jako kadra szkoląca żołnierzy pod względem politycznym i ideologicznym. Pełnili też funkcje tzw. "inspektorów wyszkolenia", niemających jednak żadnego wpływu na szkolenie bojowe. Niemcy honorowali w ten sposób wyższych oficerów cudzoziemskich. W niektórych przypadkach dowodzili oni co najwyżej pododdziałami w składzie kompanii lub batalionów. Legioniści przeszkoleni wojskowo tworzyli również bataliony marszowe, które uzupełniały bataliony polowe znajdujące się na zapleczu frontu.
Początkowo żołnierze Legionów Wschodnich nosili głównie mundurów Armii Czerwonej z odprutymi odznakami. W późniejszym okresie dostali mundury niemieckie Wehrmachtu z dystynkcjami i innymi odznakami wprowadzonymi w 1942. Były to specjalne odznaki stopni noszone na kołnierzu i naramiennikach. Środek dystynkcji był w kolorze czerwonym lub kolorze kołnierza. Wokół dystynkcji wprowadzono wypustkę w różnych kolorach odmiennych dla każdego Legionu: Turkmeńskiego – błękitną, Azerbejdżańskiego – jasnozieloną, Gruzińskiego – zieloną, Armeńskiego – złotożółtą i Północnokaukaskiego – brązową. Nad prawą górną kieszenią bluzy munduru nosili – zamiast standardowego orła ze
swastyką
– specjalną odznakę w formie szarego rombu ze swastyką w środku. Z obu stron rombu znajdowały się 3 poziome paski. Od 29 kwietnia 1943 r. zastąpiono ją orłem Wehrmachtu. Ponadto patki munduru legioniści (poza Turkmenami) mieli wyszywane czerwoną nicią, a nie srebrną, zaś na czapkach nosili kokardę w kształcie owalu w kolorze ciemnozielonym, przez środek którego biegła pionowa czerwona belka.
Oprócz specjalnych odznak na kołnierzach i czapkach żołnierze Ostlegionów używali zazwyczaj na prawym ramieniu munduru tarczy z barwami i nazwą kraju pochodzenia; Legionu Turkiestańskiego – błękitną z czarnym łukiem i strzałą, skierowanym do lewego górnego rogu tarczy, z napisem TURKISTAN, Legionu Tatarów nadwołżańskich – błękitną z czerwonym symbolem w kształcie litery "n" (dla
muzułmanów
i błękitną z czerwonym kwiatem maku skrzyżowanym z żółtym kłosem zbóż (dla
chrześcijan
z napisem IDEL-URAL, Legionu Gruzińskiego – brązowo-czerwoną z czarno-białą lewą górną ćwiartką tarczy z napisem GEORGIEN, Legionu Armeńskiego – z poziomymi pasami czerwonym, błękitnym i żółtym z napisem ARMENIEN, Legion Północnokaukaski – podzieloną na 2 części: większą dolną w kolorze czerwonym i górną zieloną z półksiężycem i 7 gwiazdami z napisem NORDKAUKASUS, Legionu Azerbejdżańskiego – z poziomymi pasami niebieskim, czerwonym i niebieskim, z półksiężycem i pięcioramienną gwiazdą na środkowym pasie z napisem ASERBEIDSCHAN.
Legiony Wschodnie na Ukrainie
Ostlegiony były także formowane na obszarze okupowanej Ukrainy. W maju 1942 utworzono w
Łubniach
, przeniesiony następnie do Mirgorodu, sztab
162 Turkiestańskiej Dywizji Piechoty
, na czele którego stanął prof. płk Oskar von Niedermayer. Pełnił on rolę sztabu założycielskiego dla formowania Legionów Wschodnich (Aufstellungsstab). Służyli w nim niemieccy oficerowie znający języki kaukaskie i dialekty turkmeńskie oraz
język rosyjski
. Legiony Wschodnie były formowane spośród jeńców wojennych osadzonych według narodowości w 5 obozach: Mirgorodzie (Górale Kaukascy),
Hadziaczu
(Gruzini), Łochwicy (
Ormianie
),
Romnach
(mieszkańcy Azji Środkowej) i
Pryłukach
(
Azerowie
). Do batalionów polowych wcielano tylko jeńców, którzy nie ukończyli 28 lat, osoby do 37 lat trafiały do oddziałów roboczych, zaś starszych wybierano jedynie na oficerów i podoficerów.
Jako pierwszy utworzono 14 czerwca 1942 w Hadziaczu
Legion Gruziński
, którego dowódcą został ppłk Ristow. Do końca roku sformowano jego sześć batalionów szkolnych, przekształconych następnie w bataliony polowe. W tym samym czasie powstał
Legion Północnokaukaski
pod dowództwem kpt. Wilhelma Olbrichta, grupujący m.in.
Abchazów
, Adygejów,
Czerkiesów
, Kabardyńców,
Bałkarów
,
Karaczajów
,
Czeczeńców
,
Inguszy
,
Kumyków
,
Nogajów
, Dagestańczyków,
Awarów
, północnych Osetyńczyków. 18 czerwca sformowano
Legion Turkiestański
dowodzony przez mjr. Petera Eberla, w skład którego wchodzili oprócz Turkmenów,
Uzbecy
, Karakałpakowie,
Kazachowie
,
Kirgizi
,
Tadżycy
. W obu jednostkach istniało łącznie dziewiętnaście batalionów. 16 sierpnia Legion Północnokaukaski został przemianowany na Legion Turkmeński nr 2, a jego bataliony nosiły nazwę Turkvolkische Feld Bataillonen. W składzie
Legionu Azerbejdżańskiego
pod dowództwem mjr. Hoefera wchodziło siedem batalionów.
Legion Armeński
, utworzony 24 czerwca, na czele z mjr. Walterem Engholmem, miał cztery bataliony. Ogółem powstało 37 batalionów polowych i 2-kompanijne północnokaukaskie półbataliony.
Wśród żołnierzy Legionów Wschodnich na Ukrainie szybko pojawiły się dezercje. Były one spowodowane pogarszającymi się nastrojami miejscowej ludności ukraińskiej i silną propagandą sowiecką prowadzoną w obozach szkolnych i zbiorczych. Ponadto ranni lub chorzy legioniści – po przeniesieniu do niemieckich szpitali polowych – ponownie uzyskiwali status jeńców wojennych. Niemcy podjęli stanowcze przeciwdziałanie. Poza doraźnymi krokami postanowili też przenieść Ostlegiony na inny teren i przekształcić je w jednostkę liniową. W lutym 1943 zostały one przetransportowane na poligon w
Neuhammer
na
Śląsku
. Część legionistów trafiła do Legionów Wschodnich formowanych na obszarze Generalnej Guberni. 18 kwietnia rozpoczęto tworzyć 162 Turkiestańską DP. Z 2 Legionu Turkiestańskiego i części Legionu Gruzińskiego sformowano 303 pułk piechoty, z Legionu Azerbejdżańskiego – 314 pp, zaś z 1 Legionu Turkiestańskiego – 236 pułk artylerii, 162 batalion piechoty i inne pododdziały dywizyjne.
Organizacja
Dowództwu każdego Ostlegionu podlegały – oprócz batalionów polowych – szkoła podoficerska, batalion zapasowy i kompania budowlana. Natomiast sztab 162 Turkiestańskiej DP sprawował zwierzchnictwo nad szkołą oficerską i turkmeńską kompanią sztabową. W
Zasławiu
powstała szkoła Legionów Wschodnich, kształcącą kadry dowódcze spośród b. oficerów i podoficerów Armii Czerwonej. Do 2 grudnia 1943 kształciła ona także młodszych oficerów i podoficerów. Od końca sierpnia 1942 do Ostlegionów wprowadzono
mułłów
dla żołnierzy-muzułmanów i zwolniono ich od służby w okresie świąt
islamskich
(nie obowiązywało to w strefie frontowej). Niemiecką kadrę dowódczą Legionów Wschodnich (tzw. Rahmenpersonal) stanowili oficerowie i podoficerowie wydzieleni z niemieckich dywizji, do wzmocnienia których przeznaczone były bataliony. Początkowo bataliony oznaczone były rzymskim numerem (numer kolejny batalionu w legionie) i arabskim numerem (numer dywizji). Później otrzymały one kolejne numery i oznaczenia od rodzaju ich jednostek docelowych, czyli geb. od gebirgs (górski), czy jg. od jaeger (strzelecki).
Komitety narodowe
Formowanie Legionów Wschodnich związane było z działalnością tzw. komitetów narodowych, grupujących emigracyjnych działaczy Tatarów nadwołżańskich, Gruzinów, Azerów, Ormian, Górali Kaukaskich, mieszkańców Azji Środkowej. W
1943
powstał Komitet Narodowy Północnego Kaukazu pod przewodnictwem
Vassana Gireja Cabağı
, Azerbejdżański Komitet Narodowy kierowany przez płk.
Mahomeda Nabi-ogły Israfiłowa
, a następnie mjr.
Abdurahmana Ali oglu Fatalibejli-Dudaginskiego
, Gruziński Komitet Narodowy, na czele którego stał książę Irakli Bagration-Muchraneli, a następnie książę Czawczewadze oraz
Armeński Komitet Narodowy
pod kierunkiem mjr. Vardisa Sarkisjana, a po nim Armik Dżamalian. Prowadziły one wśród żołnierzy Ostlegionów działalność propagandową w duchu pro-niemieckim i
antykomunistycznym
, oświatową (różne kursy i szkolenia), kulturalną i publikacyjną, wydając narodowe gazety i różne publikacje.
Przypisy
- ↑ Joachim Hoffmann: Die Ostlegionen 1941 - 1943 - Turkotartaren, Kaukasier, Wolgafinnen im deutschen Heer, Freiburg/ Breisgau 1976, S.37-39
Bibliografia
- Jarosław W. Gdański, Zapomniani żołnierze Hitlera, Warszawa 2005.
- Joachim Hoffmann: Die Ostlegionen 1941 - 1943 - Turkotartaren, Kaukasier, Wolgafinnen im deutschen Heer, Freiburg/ Breisgau 1976. .
- Joachim Hoffmann: Deutsche und Kalmyken 1942 - 1945, Freiburg/ Breisgau 1977. .
- Joachim Hoffmann: Kaukasien 1942/43 - Das deutsche Heer und die Orientvölker der Sowjetunion, Freiburg/ Breisgau 1991. .