Renesans w
architekturze
stanowił odzwierciedlenie poglądów filozoficznych
odrodzenia
, poszukujących wzorców w świecie antycznym. Renesans otworzył erę nowożytną w sztuce i trwał od schyłku
średniowiecza
do początków
baroku
. Ponieważ różnice czasowe rozkwitu renesansu w różnych krajach są ogromne (np. między
Włochami
i Europą Północną), nie jest możliwe ustalenie jednolitych dat, w których panował, na ogół przyjmuje się, że rozwijał się on w danym kraju od końca epoki średniowiecznej.
Nazwa
Określenie wywodzi się z
fr.
renaissance - odrodzenie - i nawiązuje do ponownego wprowadzenia elementów starożytnej sztuki budowlanej. Zostało wprowadzone prawdopodobnie przez francuskiego historyka Micheleta w
1855
i spopularyzowane w
1860
przez
Jacoba Burckhardta
. Początkowo tym terminem określano całość architektury nowożytnej aż po
XVIII wiek
, szybko wyodrębniono jednak
barok
, a z czasem także
manieryzm
.
Historia
Renesans: B. Ammanati (?), Palazzo Pitti we Florencji
Renesans: D. Bramante, rotunda kościoła S. Maria delle Grazie w Mediolanie
Renesans: D. Bramante, Tempietto w Rzymie
Renesans: P. Lescot, zachodnie skrzydło
Luwru
Renesans północny: L. de Key, ratusz w
Lejdzie
Architektura renesansu narodziła się we
Włoszech
, na co początkowo miało wpływ głównie narodowe odrodzenie i przywołanie dziedzictwa
cesarstwa
. Mimo upadku
XIV-wiecznej
idei politycznej prąd intelektualny odrodzenia rozwijał się, a architektura zaczęła być powszechnie uznawana jako działalność twórcza indywidualnego architekta, nie zaś usługowa, pomyślana głównie na potrzeby
Kościoła
.
O ile
sztuka
i architektura epoki
gotyku
(tak jak i średniowieczna
filozofia
) negowały świat doczesny i dążyła do wyzwolenia się od niego, poprzez wzniesienie ku niebu, tak w renesansie starano się ukazywać doskonałość świata ziemskiego. Stąd pochodziło zamiłowanie do form absolutnych i idealnych, przede wszystkim zaś
budowli centralnej
. Przywołanie starożytnych detali i elementów budynku szło w parze z ponownym odkryciem dzieła
Witruwiusza
, wedle którego posiadały one analogię do (uważanej za doskonałą) postaci ludzkiej, nie było ono jednak nigdy tak dosłowne, jak w późniejszym
klasycyzmie
. Renesansowa architektura nawiązywała do form
antycznych
nie tylko w zastosowaniu detalu i zdobień (porządek, belkowanie), przywoływała też starożytną teorię komponowania przestrzeni i trwała też w nieustannym poszukiwaniu nowych proporcji i środków wyrazu. Architekci dążyli do statycznego,
tektonicznego
i łatwo pojmowanego kształtowania konstrukcji i artykulacji.
Za twórcę, który zapoczątkował architekturę renesansu uważa się
Filippo Brunelleschiego
, zaś za pierwsze dzieło nowej sztuki - kopułę (a właściwie
sklepienie
na planie ośmioboku)
katedry we Florencji
. Realizacja skomplikowanego dzieła inżynierskiego stanowiła odrodzenie starożytnych umiejętności budowlanych i upodobań estetycznych. Poszukiwania twórcze Brunelleschiego, szczególnie widoczne w kaplicy Pazzich przy
kościele Santa Croce (św. Krzyża)
we
Florencji
, oscylowały wokół operowania modułem przestrzennym. Wkrótce inni twórcy, jak
Michelozzo
i
Leon Battista Alberti
przejęli zasady nowego stylu, stopniowo coraz bardziej świadomie nawiązując do
antyku
. Palazzo Rucellai przejmuje
wielki porządek
z
rzymskiego
Koloseum
. Jednocześnie zdawano sobie sprawę ze sprzeczności między starożytną logiką
artykulacji
a współczesną strukturą budynku.
Podczas gdy w
XV
stuleciu we Włoszech architektura renesansu szeroko się rozpowszechniła, na północ od
Alp
panował nadal
styl gotycki
. Dopiero w pierwszych latach
XVI wieku
dzięki
mecenatowi
władców takich jak
Franciszkowi I
we
Francji
i
Zygmuntowi I
w
Polsce
włoscy architekci przybyli do krajów Europy Zachodniej i Środkowej. Dzieła nowej architektury obejmowały jednak przede wszystkim detale i niewielkie budowle, orientujące się głównie na architekturę
Lombardii
i
Wenecji
.
W latach 20.
XVI wieku
we Włoszech nastąpiło odejście od harmonijnej statyczności w architekturze. Detale architektoniczne stały się bardziej plastyczne, pojawiające się na gzymsach i balustradach statuy dały stanowiły obcy wcześniejszej fazie renesansu element wertykalnie akcentujący fasady, budynki sprawiały wrażenie lżejszych. Jednocześnie pojawił się jednak przeciwny prąd - manieryzm, który kierował się raczej ku formom ciężkim i patetycznym.
Charakterystyka stylu
Wraz z szerzeniem się idei
humanizmu
i przesunięciem się ciężaru zainteresowania człowieka na to co świeckie wyraźnie wzrasta zapotrzebowanie na budownictwo świeckie. Mimo budowanej nadal znacznej liczby nowych kościołów powstaje coraz więcej budynków służących zaspokojeniu potrzeb człowieka na ziemi. Szybko wzrasta ilość budowanych
pałaców
, podmiejskich rezydencji, budynków użyteczności publicznej.
Budynki cechuje zwartość planu, prostota, czytelność i harmonia bryły wyraźnie opartej na ziemi (budynki przestają sprawiać wrażenie odrywania się i wznoszenia ku górze). To związanie budowli z ziemią podkreśla kompozycja, w której przeważają linie poziome. Rytm płaszczyźnie nadają linie
schodów
,
gzymsów
,
balustrad
, które (oglądane z większej odległości) sprawiają wrażenie lekko wygiętych łuków. Dekoracja płaszczyzn zostaje podporządkowana układom konstrukcyjnym. Powrót do detali oraz form stosowanych w
architekturze klasycznej
nie był jej ślepym naśladowaniem. Architekci korzystali także z osiągnięć swoich poprzedników jakimi byli budowniczowie
średniowiecza
. Odchodzi się od ostro zarysowanych,
gotyckich
łuków, które zastępuje się formami półkolistymi. Tak zarysowane łuki odnajdziemy w
sklepieniach
,
arkadach
,
portykach
, a nawet, w początkowej fazie renesansu w obramowaniach
okien
. Strzeliste
wieże
kościołów zastępują
kopuły
, a
mury obronne
nowy i nieco niższy rodzaj umocnień w formie nasypów ziemnych. Architekci dużo uwagi poświęcają kompozycji swoich dzieł i ich współgraniu z otoczeniem.
Budownictwo sakralne
Ulubioną formą architektów tego okresu był
kościół
na planie centralnym, chociaż oczywiście nie brakuje dzieł budowanych w układach podłużnych (na planie prostokąta z nawą poprzeczną). Wśród założeń centralnych popularne są rozwiązania opierające się o plan krzyża greckiego, kwadratu, koła lub wieloboku. Ta zamknięta, zwarta i symetryczna forma najlepiej odzwierciedla poszukiwania kształtów zbliżonych do doskonałości. Budowle kryte są zazwyczaj kopułami wspartymi na
bębnach
albo
pendentywach
lub konstruowane na planie kwadratu i ścięte po bokach ścianami, czyli
sklepienia żaglaste
i
żaglowe
. Pojawiają się rozwiązywane na planie ośmioboku sklepienia klasztorne. Nad tymi formami budowane są
latarnie
z oknami doświetlającymi wnętrza. Podobnie rozwiązywane jest przekrycie nad skrzyżowaniem naw, chociaż w tym miejscu można spotkać także
sklepienie krzyżowe
gładkie, bez widocznych żeber. Nad nawami powracają
sklepienia kolebkowe
, w których konstruuje się
lunety
pozwalające na oświetlenie pomieszczeń dużymi, prostokątnymi, zamkniętymi półkolem lub kolistymi, pozbawionymi
witraży
oknami. W połowie XV wieku,
Leon Battista Alberti
, kierując przebudową gotyckiego
kościoła Santa Maria Novella we Florencji
wprowadził w rozwiązaniu fasady dwie duże
woluty
, które pozwoliły na łagodne połączenie ściany środkowej, wyższej
nawy
ze znacznie niższymi ścianami naw bocznych. To nowe rozwiązanie, zwane "esownicami Albertiego", było często stosowane przy budowie
kościołów bazylikowych
nie tylko w okresie renesansu ale i
baroku
.
Przy kościołach budowane są
kaplice
grobowe. Często są to samodzielne budynki przylegające do bryły świątyni. Kaplice projektowane są na planach centralnych z przekryciem w postaci kopuły na bębnie. Wewnątrz umieszczano sarkofagi przyścienne zdobione rzeźbiarską dekoracją mówiącą o życiu ziemskim zmarłego, o jego dokonaniach i sławie.
Budownictwo świeckie
Już w pierwszym okresie renesansu, we Florencji, zaczyna się kształtować nowa forma budownictwa służącego najbogatszym mieszkańcom miast. Są to pałace budowane na planie prostokąta, z wewnętrznym
dziedzińcem
, o zwartej i zamkniętej bryle. Początkowo, jeszcze o wyraźnie obronnym charakterze, który podkreślają niewielkie okna umieszczane w najniższych kondygnacjach. Na wyższych kondygnacjach, oparte na linii gzymsu międzykondygnacyjnego umieszczane są nieco większe okna, zamknięte półkolistym
nadprożem
i podzielone niewielką
kolumienką
z
głowicą
wzorowaną na kapitelach
korynckich
. Twórcze przetworzenie elementów
wolut
połączonych z liśćmi
akantu
i wzbogaconych innymi motywami roślinnymi przynosi w efekcie rozwiązanie nazywane głowicą florencką. Wraz z rozwojem renesansu zmienia się wygląd typowego okna. W późniejszej fazie staje się większe i otrzymuje kształt prostokąta a nad poziomą linią nadproża o wyraźnie zaznaczonym belkowaniu umieszczane jest niewielkie zwieńczenie w formie trójkątnego lub półkolistego
tympanonu
. Boki otworu okiennego flankują dwie kolumienki lub
pilastry
. Pod oknem umieszczany jest krótki podokiennik wsparty niejednokrotnie na postumentach lub
balaskach
. Podokiennik jest niezależny od podziałów poprowadzonych pomiędzy poszczególnymi kondygnacjami gzymsami wstęgowymi. Lico elewacji zdobi
rustyka
, forma dekoracji znana już w
starożytnym Rzymie
.
Boniowanie
najsurowsze w dolnych partiach ("na dziko") wyżej przechodzi przez łagodniejszą formę diamentów lub półdiamentów do najbardziej gładkich obróbek na najwyższych kondygnacjach. Elewację wieńczył mocno rozbudowany gzyms koronujący. Wejścia do pałaców, początkowo w formie pojedynczych bram o stosunkowo niewielkich rozmiarach (łatwiejszych do obrony), z czasem uzyskują formę ozdobnych
portali
naśladujących w szczytowym okresie rozwoju renesansu architekturę
łuków triumfalnych
a wewnętrzny dziedziniec staje się dostępny z dwóch lub więcej stron. Piętrowe arkady otaczające dziedziniec zapewniają komunikację pomiędzy poszczególnymi pomieszczeniami (nie stosowano jeszcze systemów korytarzy wewnątrz budynku). Dziedzińce były miejscem, w którym koncentrowało się życie mieszkańców pałacu. Obiegające dziedziniec
loggie
były zazwyczaj otwarte i chronione płaskimi
dachami
z wyraźnie zaakcentowanym gzymsem wieńczącym. Komunikację pionową zapewniają schody, które w okresie rozkwitu renesansu otrzymują często monumentalną formę (schody wewnętrzne projektowane są zazwyczaj jako kręte lub wachlarzowe). Wnętrza pałacowe przykrywane są drewnianymi, belkowymi
stropami
. Widoczne belki są zdobione rzeźbiarsko i malarsko, często poprzez wprowadzenie dodatkowych belek otrzymują też formę
kasetonów
. Wykonywane są także konstrukcje z cienkich desek przybitych do belek, które przykrywane są warstwą
tynku
na trzcinie. W pomieszczeniach wykonywane są także
sklepienia zwierciadlane
i nieckowate (przypominające wydłużone sklepienie klasztorne).
Duże płaszczyzny sklepień i sufitów pozwalają na wprowadzenie bogatej dekoracji malarskiej wykonywanej techniką
al fresco
. Oprócz scen figuralnych wprowadzane są delikatne
ornamenty
w postaci wici roślinnej splecionej z postaciami mitologicznymi, sylwetkami zwierząt i fantazyjnych stworów.
Groteska
stała się ulubioną formą dekoracji malarskiej i rzeźbiarskiej. Oszczędnie stosowane kompozycje podkreślają konstrukcję i urozmaicają płaszczyznę. Ściany pomieszczeń pałacowych zdobią obrazy i znane już w średniowieczu
gobeliny
a ciepła dostarczają kominki i piece kaflowe.
Jeśli pozwalała na to lokalizacja, pałace łączono z ogrodem. Pomiędzy alejkami wytyczonymi wzdłuż jednej lub kilku osi symetrii umieszczano pałacie trawników o geometrycznych kształtach. Ta sama zasada porządkowania w sposób symetryczny i pełen harmonii obowiązywała w kompozycji klombów, sadzonych drzew i krzewów, które dodatkowo przycinano nadając im kształt prostych brył.
Przedstawiciele bogatszych warstw społecznych budowali dla siebie również podmiejskie
wille
. I tu obowiązywały zasady kompozycji horyzontalnej, uwzględniającej warunki otoczenia. Wille były przeważnie jednopiętrowymi budynkami zaprojektowanymi na planie centralnym lub prostokątnym, w otoczeniu ogrodów.
Nadal budowane są zamki obronne, ale ich forma zmienia się. Są to obiekty rozplanowane zazwyczaj na planie wieloboku foremnego ufortyfikowanego murami z
bastionami
i fosą. W podobnym kierunku zmierza plan idealnego miasta, który zostaje wykształcony w okresie dojrzałego renesansu. Obniżone mury obronne zostaje obsypane ziemią a wieże zastąpione bastionami. Plan miasta zostaje rozrysowany na planie wieloboku foremnego. Jego centralną częścią jest rynek, od którego, promieniście rozchodzą się ulice. Jednak niewiele tak rozrysowanych planów znalazło swoje urzeczywistnienie. Tak powstało miasto
Palmanova
w
1593
r. według projektu
Vincenzo Scamozziego
Palmanova
niedaleko Florencji, podobnie zbudowano w
Polsce
Zamość
.
Architekci zwracają uwagę na kompozycję swoich dzieł troszcząc się o ich wygląd w kontekście otaczającej je zabudowy. Istotną rolę odgrywa kompozycja placów a ich nieodłącznym elementem stają się fontanny i pomniki. W miastach, na
rynkach
, budowane są nowe lub przebudowywane średniowieczne ratusze. Zwartą bryłę ożywiają arkady, dekoracje rzeźbiarskie, boniowanie. Nad budynkiem górują wieże o smukłych proporcjach. Prototypem miejskich ratuszy był florencki
Pałac Vecchio
.
Balustrady loggii i
balkonów
urozmaicających bryłę budynków są wykonywane w postaci niewielkich słupków – tralek, w kształcie kolumienki lub dzbana, który występuje w formie pojedynczej (lalki) lub dwóch elementów złączonych na pierścieniu podstawami.
Archiwolty
arkad we wczesnym renesansie opierają się bezpośrednio na głowicach kolumn. W okresie późniejszym, wraz z wyraźnym odejściem od pewnej swobody w podejściu do kształtowania detali architektonicznych powrócono do oparcia za pośrednictwem
impost
. Ponad gzymsem koronującym budowane są wysokie, zasłaniające dach,
attyki
. Górna ich część często bywa wycinana w zróżnicowane zęby a płaszczyzna podzielona pilastrami zdobiona jest płaskorzeźbą. Popularną formą zdobienia staje się technika
sgraffito
.
Rozwiązania materiałowe
Renesans nie wprowadził nowych materiałów. Nadal używany jest kamień i
cegła
. Ściany murowane są okładane płytami kamiennymi albo tynkowane. Jako materiał konstrukcyjny przy budowie stropów stosowane są belki
drewniane
. Drewna i kamienia używa się przy konstrukcji loggii, balkonów i schodów. Nowością są sufity wyprawiane zazwyczaj
zaprawą
gipsową
.
Wybrani przedstawiciele
Przykłady budynków
Literatura
- Harald Busch, Bernd Lohse, Hans Weigert, Baukunst der Renaissance in Europa. Von Spätgotik bis zum Manierismus, Frankfurt nad Menem, 1960
- Wilfried Koch, Style w architekturze, Warszawa 1996
- Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Ossolineum, 1990 r.
- David Watkin, Historia architektury zachodniej, Wydawnictwo Arkady 2006 r.
Zobacz też