Abbasydzi - jedna z dwóch największych (licząca 37 kalifów)
sunnickich
dynastii imperium muzułmańskiego, rządząca
Kalifatem
Bagdadu
. Przejęła władzę w
750
, po pokonaniu poprzednio rządzących
Umajjadów
; przeżywała rozkwit przez dwa następne stulecia, potem z kolei znalazła się w cieniu politycznej dominacji
Bujidów
, a następnie
Seldżuków
, aż w końcu upadła po zajęciu i zburzeniu
Bagdadu
przez
Mongołów
. W
1258
wódz mongolski
Hulagu-chan
zdobył
Bagdad
i był to faktyczny koniec znaczenia politycznego dynastii, chociaż
Mamelucy
utrzymywali jej potomków jeszcze do
1517
.
Kalifowie abbasydzcy rościli prawa do tytułu kalifa na podstawie pochodzenia od
Abbasa ibn Abd al-Muttaliba
(ok.
565
-ok.
653
), jednego z najmłodszych wujów proroka
Mahometa
. Na tej podstawie negowali prawa Umajjadów, którzy byli potomkami Umajji i należeli do innego klanu, niż Mahomet w strukturze plemienia
Kurajszytów
.
Abbasydzi zarzucali Umajjadom etykę materialistyczną, wytykali im wady moralności, oraz - ogólnie - złe rządzenie państwem. Popierali niearabskich muzułmanów, zwanych mawali (arab. 'klienci'), którzy w imperium Umajjadów odgrywali rolę mieszkańców drugiej kategorii, o uprawnieniach mniejszych w stosunku do ludności rdzennie arabskiej. Przypominali statusem klientów w starożytnym Rzymie: nabywali pewne uprawnienia w państwie na podstawie adopcji przez któreś z plemion arabskich. Muhammad Ibn Ali, prawnuk Abbasa, rozpoczął opozycyjną kampanię, której celem było przywrócenie władzy rodzinie Proroka.
W czasie
rządów
Marwana II ruch ten osiągnął punkt kulminacyjny w postaci rewolty imama Ibrahima, potomka Abbasa w czwartym pokoleniu, który, przy wsparciu ludności prowincji
Chorasan
osiągnął znaczące powodzenie, ale został schwytany w
747
i zmarł w więzieniu (według niektórych podań, został zamordowany). Jego brat, Abu al-Abbas Abd Allah, znany jako
As-Saffah
(ar. 'rozlewca krwi'), przejął zwierzchnictwo nad rebeliantami i po ogromnym zwycięstwie nad rzeką Większy Zab (
750
) ostatecznie pokonał Umajjadów i ogłosił się kalifem.
Zjednoczenie i schizma
Abbasydzi, w procesie obalania Umajjadów, polegali w znacznym stopniu na pomocy
Iranu
. Następca Abu al-Abbasa,
Al-Mansur
, przeniósł w
762
stolicę z
Damaszku
do
Bagdadu
i powitał niearabskich muzułmanów na swoim dworze. Pomogło to w integrowaniu arabskich i perskich kultur, jednak zraziło wielu arabskich zwolenników, szczególnie z prowincji
Chorasan
, którzy pomagali Abbasydom podczas wielu bitew przeciwko Umajjadom.
Te nieporozumienia poprowadziły do poważnych problemów. Umajjadzi, chwilowo bez potęgi, nie zostali zniszczeni. Odbudowali swój kraj w Hiszpanii w
756
, ogłosili się
kalifami
, a na dodatek przyjęli kulturę
mauretańską
, która była radykalne odmienna od tej, która powstała ze złączenia arabskiej i perskiej pod rządami Abbasydów.
Abbasydzi znaleźli się również w konflikcie z
szyitami
, którzy wspierali ich w trakcie wojny z Umajjadami, mając na względzie pokrewieństwo Abbasydów z Mahometem. Gdy tylko potomkowie Abbasa znaleźli się przy władzy, zaczęli otwarcie popierać islam sunnicki i wypierać szyicki. Prowadziło to do wielu sporów, zwieńczonych powstaniem w
Mekce
w
786
. Po krwawych walkach szyici zbiegli do
Maghrebu
i założyli tam
państwo Idrysydów
, a krótko później berberscy Kharici powołali niepodległe państwo w północnej Afryce w
801
.
W tym samym czasie Abbasydom przyszło się mierzyć z problemami znacznie bliżej rodzimych terenów.
Cesarstwo Bizantyjskie
walczyło z nimi o władze nad
Syrią
i
Anatolią
, a
Harun ar-Raszid
(
786
-
809
) do tych problemów dodał konflikt z Barmakidami, rodem perskich wezyrów dostarczającym wcześniej kalifatowi fachowych administratorów.
Pod dominacją nie-Arabów
Mając do czynienia z takimi przeszkodami, Abbasydzi zdecydowali się na stworzenie armii lojalnej tylko kalifatowi, powołanej głównie z niewolników pochodzenia tureckiego i irańskiego, zwanych potocznie Turkami lub ghilmanami. Te wojska, ustanowione za rządów
Al-Mamuna
(
813
-
833
) i jego brata
Al-Mutasima
(
833
-
842
) przejęły faktyczną kontrolę nad kalifatem abbasydzkim.
Co najmniej od połowy IX w. dochodzi w państwie abasydzkim do tendencji odśrodkowych: zaczynają się kolejno, jedna po drugiej, uniezależniać od Bagdadu poszczególne prowincje. Z drugiej strony rząd centralny zaczyna przejmować element obcy, w rękach którego Abbasydzi stają się władcami marionetkowymi. Zaczęło się w pierwszej połowie wieku od gwardii tureckiej w nowej stolicy kalifatu abbasydzkiego, Samarze za Al-Mutasima (
833
-
842
). Następnym krokiem było powierzenie przez kalifa Ar-Radiego (
934
-
941
) tytułu "najwyższego rozkazodawcy", "emira emirów" (arab. amir al-umara) Turkowi Ibn Raikowi. Odtąd "amir al-umara" stał się niejako świeckim ramieniem władzy kalifa. Temu ostatniemu pozostały funkcje reprezentacyjne. W
945
szyiccy
Bujidzi
zdobyli władzę w Bagdadzie i środkowym Iraku na ponad sto lat. Ich miejsce zajęli w
1055
Turków Seldżuckich
, wyznawcy islamu
sunnickiego
. W tym samym okresie rodzina
Hamdanidów
, dynastia
szyicka
, zawładnęła północnym Irakiem. Seldżuków wyparła z Iraku pod koniec XII w. dynastia chorezmszachów. Abbasydzi na krótko zdobyli pewną samodzielność na przełomie XII/XIII w., za panowania kalifa
An-Nasira
(
1180
-
1225
), korzystając z tego, że chorezmszachowie, dzięki którym się pozbyli zwierzchności Seldżuków, byli uwikłani w konflikt z Mongołami. Ci ostatni ostatecznie podbili i Chorezm (
1219
), i Irak w
1258
.
Edukacja
Rządy Haruna ar-Raszida (
786
-
809
) i jego następców odznaczyły się jako lata ogromnego dorobku intelektualnego. Wielu średniowiecznych myślicieli i filozofów żyjących pod rządami muzułmanów, narażając się ogółowi na opinię ateistów lub heretyków, odgrywało znaczącą rolę w przekazywaniu greckich, hinduskich oraz innych, przedmuzułmańskich źródeł wiedzy światu islamu, a za jego pośrednictwem - chrześcijańskiemu zachodowi (m.in. myśli
Arystotelesa
). Aleksandryjska matematyka, geometria i astrologia, nad którą pracowali swojego czasu jednostki jak
Euklides
lub
Ptolemeusz
, były ulepszane i rozszerzane przez uczonych muzułmańskich, takich jak matematyk
Al-Chuwarizmi
, od którego swoją nazwę wzięła algebra, filozof
Al-Farabi
, czy lekarz
Al-Razi
.
Koniec kalifatu
Hulagu-chan
zdobył
Bagdad
10 lutego
1258
, mordując znaczną część mieszkańców. Al-Mustasim, ostatni kalif z dynastii Abbasydów rządzący w Bagdadzie został stracony 10 dni później. Abbasydzi nadal starali się kierować sprawami religijnymi sunnitów, pozostając w Egipcie pod rządami Mameluków. Ostatni z tych marionetkowych kalifów abbasydzkich, Mutawakkil III, po zdobyciu Egiptu przez Turków Osmańskich w styczniu
1517
został zaproszony na dwór sułtański do Konstantynopola. Selim I obiecał wprawdzie kalifowi, że przywróci go do Bagdadu, kiedy odbierze to miasto irańskim Saffawidom, ale tak się nie stało. W
1534
Sulejman Wspaniały
(
1520
-
1566
) wprawdzie odbił Bagdad Persom, ale Abbasydy tam nie przywrócił. Pozwolił mu wrócić do Kairu, gdzie ten ostatni zmarł w
1543
. Roszczenia do tytułu kalifa w późniejszych wiekach zgłaszali zarówno sułtanowie osmańscy, jak i władcy z dynastii Wielkich Mogołów z Indii, co najmniej od czasów
Akbara
(
1556
-
1605
), a po nich timurydzcy władcy z Delhi do Szaha Alama II (
1759
-
1806
). Na przełomie XVII i XVIII w. o tytuł kalifa upomnieli się pretendenci z
Jemenu
. Tytuł "kalifa, księcia wiernych", określający stosunek zwierzchności sułtana tureckiego wobec chana
Tatarów krymskich
, został uznany 'de iure' w traktacie pokojowym w
Küçük Kainarcι
w
1774
.
3 marca
1924
tureckie Wielkie Zgromadzenie Narodowe podjęło uchwałę znoszącą kalifat.
Abbasydzi w Bagdadzie
750
-
1258
Przejęli władzę po wymordowanej dynastii
Umajjadów
. Pierwszy z rodu
Haszymidów
, który został wybrany
kalifem
8 listopada
749
roku i utworzył nową dynastię był
Al-Abbas
.
Abbasydzi w Kairze
1261
-
1517
Bibliografia
- Hauziński J., Burzliwe dzieje kalifatu bagdadzkiego, Warszawa-Kraków 1993,
- Hitti Ph. K., Dzieje Arabów, PWN Warszawa 1969
- Lewis B., Muzułmański Bliski Wschód, Gdańsk 2003,