Retoryka ( gr. ῥητορική rhetorike, od wyrazu ῥήτωρ rhetor "mówca") – krasomówstwo, sztuka wymowy, umiejętność dobrego i rzetelnego przekonywania słuchaczy, czyli przekazywania treści perswazyjnych .

Teoria retoryki opierała się na obserwacji możliwości perswazyjnych ludzkiej mowy, a środki retoryczne nie były wynajdywane przez teoretyków, lecz pochodziły z przemówień sławnych oratorów . Zadaniem teoretyków było natomiast opracowywanie wskazówek przydatnych w układaniu mowy , a także klasyfikacja zabiegów retorycznych – przy czym zasady klasyfikacji, np. tropów i figur retorycznych , różniły się w zależności od autora. Według Arystotelesa , retoryka służy wynajdywaniu tego, co w mowie może mieć znaczenie przekonywujące.

Przeciwieństwem sztucznej retoryki jest parezja – wypowiedź oparta na szczerości i otwartości.

Historia retoryki

Retoryka została skatalogowana w starożytnej Grecji , prawdopodobnie w VI w. p.n.e. na Sycylii wśród uczniów filozofa Empedoklesa , gdzie uczyli jej Koraks i Tejzjasz. Udział w jej popularyzacji w Atenach V wieku p.n.e. mieli głównie sofiści , zwłaszcza Gorgiasz i Protagoras będący jednocześnie jej teoretykami, oraz mówcy z kolejnych pokoleń, tacy jak Izokrates , Demostenes , czy Ajschines . Znacznie później wykształciły się znane przez całą późniejszą starożytność style retoryczne - attycyzm i azjanizm .

Rozkwitowi sztuki wymowy sprzyjała demokracja ateńska , w której obowiązywała zasada równego prawa obywateli do przemawiania na zgromadzeniach publicznych. Ważną rolę odegrały również procesy sądowe , w trakcie których obywatele wygłaszali w swoim imieniu mowy oskarżycielskie lub obrończe. Prawno-sądowe pochodzenie retoryki wyjaśnia, dlaczego struktura mowy , teoria argumentacji oraz wiele retorycznych pojęć dostosowanych jest do idei przemówienia sądowego .

W II i I wieku p.n.e. retoryka zdobyła wpływy w kulturze politycznej Rzymu , zaczęły też powstawać łacińskie szkoły retoryki.

Uznawano, że retorycznej perswazji przyświecają dwa cele: doraźny (dotyczy przekonywania do określonej decyzji, czynu, postawy) oraz ogólny (obrona cnoty ). Retoryka była etycznie neutralna, natomiast jej narzędzia mogły, oczywiście, być wykorzystane do różnych celów, o czym przypomina rzymskie przysłowie : littera docet, littera nocet (litera uczy, litera szkodzi).

Najważniejsze starożytne podręczniki retoryki to m.in. Sztuka retoryki Arystotelesa z IV wieku p.n.e. , O mówcy Cycerona z I wieku p.n.e. , Kształcenie mówcy Kwintyliana z I wieku n.e. i anonimowy traktat Rhetorica ad Herennium z I wieku n.e. Z retoryki klasycznej wywodzi się większość środków stylistycznych stosowanych do dziś w literaturze .

Do słynnych starożytnych oratorów należeli m.in. Gorgiasz , Perykles , Demostenes i Izokrates , Cyceron , Kato Starszy , Kwintylian .

W średniowieczu wraz z gramatyką i dialektyką tworzyła trivium sztuk wyzwolonych . Tradycję retoryczną kontynuowano m.in. w komentarzach do podręcznika Rhetorica ad Herennium.

Rozkwit retoryki w renesansie przyśpieszył wynalazek druku oraz odnalezienie nieznanych dotąd pism starożytnych retorów , m.in. Cycerona i Kwintyliana . Prace te okazały się cennym źródłem terminologii, przykładów i materiału do ćwiczeń. Rozpowszechnił się styl cyceroniański, odznaczający się wyjątkowym kunsztem stylistycznym. Retoryka stała się najważniejszą częścią humanistycznej edukacji na uniwersytetach , a mowa – jednym z najpopularniejszych gatunków literackich .

W baroku retoryka została zdominowana przez azjanizm , charakteryzujący się przerostem formy nad treścią, stylem wybujałym, obfitującym w tropy i figury retoryczne . Teoria retoryki oderwała się od filozofii , szczególnie logiki , stając się sztuką “zadziwiania” odbiorcy zabiegami słownymi.

Upadek retoryki, jaki nastąpił w oświeceniu , wynikał głównie z rozwoju gramatyki uniwersalnej. Ponieważ to gramatykę uważano za sztukę logicznego mówienia, retoryka została odsunięta na dalszy plan i ograniczona do sztuki pisania.

W romantyzmie teoria retoryki uległa jeszcze większej marginalizacji, co wiązało się z nastaniem nowej estetyki, zerwaniem z kultem autorytetu , odstąpieniem od hierarchii sztuk wyzwolonych .

Klasyfikacja

Działy retoryki^[1]:

• inwencja - wynajdywanie tematów mowy
• kompozycja - komponowanie wypowiedzi
• elokucja - sfera stylistyczna mowy dotycząca kunsztu wypowiedzi
• mnemotechnika - sztuka zapamiętywania przemówienia
• sztuka głoszenia - związana z wykonaniem mowy, wygłaszanym słowem

Rodzaje mów^[1]:

• doradcze
• sądowe
• popisowe

Zobacz też

• Językowe środki perswazji
• Progymnasmata

Przypisy