Wojna polsko-rosyjska Wojna polsko-rosyjska 1792 roku
Wojna polsko-rosyjska 1792 roku
Data	18 maja - 27 lipca 1792
Miejsce	I Rzeczpospolita
Wynik	Drugi rozbiór Polski
Terytorium	wschodnia i centralna część Rzeczypospolitej Obojga Narodów
Strony konfliktu Imperium Rosyjskie , konfederacja targowicka I Rzeczpospolita Dowódcy Michaił Kreczetnikow , Michaił Kachowski Józef Poniatowski , Ludwik Wirtemberski , Józef Judycki , Michał Zabiełło Siły 97 700 żołnierzy, dużo artylerii 51 000 piechoty, 19 000 kawalerii, 200 dział

Stanisław August Poniatowski w mundurze generała wojsk koronnych

generał lejtnant ks. Józef Poniatowski , dowódca korpusu wojsk koronnych

generał lejtnant Tadeusz Kościuszko dowódca jednej z dywizji wojsk koronnych

Piechota wojsk koronnych, 1794

Jeździec 1. Brygady Kawalerii Narodowej Wielkiego Księstwa Litewskiego w mundurze z 1792

Michaił Kreczetnikow generał en chef wojsk rosyjskich

Rosyjscy kawalerzyści 1786 - 1796

Wojna polsko-rosyjska 1792 roku

Przyczyny

Korzystając z zaangażowania Rosji w wojnie z Turcją i Szwecją część szlachty uchwaliła podczas Sejmu Czteroletniego szereg reform zmierzających do naprawy ustroju Rzeczypospolitej . Uchwalono powołanie 100 tys. armii oraz zawarto 29 marca 1790 sojusz zaczepno-odporny z Prusami . Uchwalając Konstytucję 3 maja 1791 formalnie zrzucono protektorat rosyjski i przywrócono niepodległość Rzeczypospolitej. Wrogo nastawieni do reform magnaci , ze Stanisławem Szczęsnym Potockim i Ksawerym Branickim na czele, udali się do Katarzyny II z ofertą zorganizowania konfederacji skierowanej przeciw królowi i Konstytucji 3 Maja .

9 stycznia 1792 Rosja zawarła z Turcją pokój w Jassach , wcześniej bo już w 1790 uporała się ze Szwecją. Mogła teraz bez obaw uderzyć na Rzeczpospolitą. Katarzyna II potrzebowała tylko pretekstu do interwencji w Rzeczypospolitej. 27 kwietnia 1792 w Petersburgu zawiązano konfederację targowicką .

Siły Rzeczypospolitej

Reorganizacja i rozbudowa armii szła bardzo opornie. Zadowolono się powołaniem pod broń 100 tys. ludzi, ale armia z trudem w chwili wybuchu wojny osiągnęła stan około 70 tys. nie ostrzelanych rekrutów z czego na froncie znalazło się tylko około 56 tys. Stosunek piechoty do kawalerii wynosił 40 tys. do 30.tys, armie polskie posiadały 200 różnego kalibru armat. Czekano na nadejście pruskiego korpusu posiłkowego, który według postanowień traktatu sojuszniczego miał wesprzeć armie Rzeczypospolitej w sile 18 tys. W wyniku zdrady sojusznika pruskiego wsparcie to nigdy nie nastąpiło. Brakowało doświadczonych dowódców pomimo iż do kraju przybyli służący wcześniej w armiach zagranicznych tacy dowódcy jak książę Józef Poniatowski , Tadeusz Kościuszko oraz Jan Henryk Dąbrowski przybyły ze służby w kawalerii saskiej .

Wodzem tej armii został mianowany królewski bratanek młody książę Józef Poniatowski, mający za sobą służbę w austriackiej armii cesarskiej podczas wojny z Turcją. W tworzeniu armii pomagali mu generałowie: doświadczony w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych Ameryki Kościuszko, przyjaciel ze służby austriackiej Michał Wielhorski oraz Józef Zajączek (nie znoszący osobiście Poniatowskiego). Największą wartość w armii polsko-litewskiej przedstawiała piechota i artyleria , natomiast nowo utworzona formacja, Kawaleria Narodowa , jak się miało okazać podczas tej kampanii, łatwo ulegała panice.

Siły Rzeczypospolitej zostały przydzielone na 2 teatry działań:

• korpus koronny pod wodzą księcia Józefa był podzielony na 4 dywizje, w sile 52 tys. w tym 13 tys. kawalerii i 39 tys. piechoty.
• korpus litewski pod wodzą księcia Ludwika Wirtemberskiego , w sile 18 tys. ludzi w tym 7 tys. kawalerii, 10 tys. piechoty i tysiąc artylerzystów.

Siły Rosji

Katarzyna II Wielka rzuciła do boju z Rzecząpospolitą 97 tysięczną armię zaprawioną w bojach z Turkami. Rosjanie sformowali dwa korpusy interwencyjne:

• białoruski pod wodzą gen. Michaiła Kreczetnikowa w sile 33 700 ludzi, uderzający w kierunku Litwy
• mołdawski pod wodzą gen. Michaiła Kachowskiego w sile 64 000 ludzi (54 bataliony piechoty, 104 szwadrony jazdy, 13 pułków kozaków ), operujący na Podolu i Wołyniu.

Celem tych dwóch formacji rosyjskich było połączenie się w Warszawie po uprzednim rozbiciu osobno polskiego korpusu koronnego i korpusu litewskiego.

Przebieg działań wojennych

27 kwietnia 1792 w Petersburgu zawiązano spisek, który 14 maja ujawnił się jako konfederacja targowicka . 18 maja Katarzyna II wydała manifest, w którym oskarżała Rzeczpospolitą m.in. o:

• utrudnianie wojskom rosyjskim pobytu na Ukrainie w czasie wojny z Turcją,
• prześladowanie Rosjan,
• prześladowanie prawosławnych ,
• pogwałcenie eksterytorialności rosyjskiej kaplicy w Warszawie,
• porozumiewanie się Rzeczypospolitej z Turcją, co ujawnił wysoko umiejscowiony we władzach polskich agent rosyjski (prawdopodobnie Joachim Chreptowicz )^[],
• obrazę majestatu Katarzyny II przez Sejm Czteroletni.

Nie była to więc deklaracja wypowiedzenia wojny, lecz jedynie przywrócenia do porządku niesfornego protektoratu rosyjskiego. (Wypowiadając wojnę Rosjanie musieliby, chcąc nie chcąc, potwierdzić niepodległość Rzeczypospolitej). Zaraz po tej deklaracji armie rosyjskie uderzyły na Polskę na dwa korpusy polskie - gen. Judyckiego w rejonie Mińska i gen. Poniatowskiego pod Bracławiem ( Tulczyn ), z tym że armia rosyjska była podzielona na kilka korpusów, których zadaniem było odcięcie wojsk polskich.

Korpus litewski

Na Litwie po zdradzie pruskiego sojusznika i współdziałającego z nim księcia Ludwika Wirtemberskiego , armia litewska dowodzona odtąd przez generała Józefa Judyckiego została pobita w bitwie pod Mirem 10 czerwca 1792. Po zmianie nieudolnego dowódcy 4 lipca 1792, armia litewska poniosła kolejną porażkę w bitwie pod Zelwą . Dalsze wycofywanie się w kierunku Warszawy doprowadziło do zaciętej obrony Brześcia oraz bitew w obronie przepraw na Bugu pod Grannem i Krzemieniem .

Korpus koronny

Na Ukrainie w nocy z 18 na 19 maja 1792 granicę przekroczyły cztery korpusy rosyjskie, gdzie korpusy Wilhelma Derfeldena i Iwana Dunina miały absorbować wojska Poniatowskiego, a od północy zamknąć je w okrążeniu korpus Andrieja Lewanidowa oraz od południa korpus Michaiła Goleniszczewa-Kutuzowa .

Książę Poniatowski miał początkowo ok. 17 000 żołnierzy, z czego wydzielił samodzielne brygady Tadeusza Kościuszki i Michał Wielhorskiego . Dołączył do niego później Michał Lubomirski ze swoją dywizją liczącą 4 500 wojska i gen. Józef Zajączek z 5 500 wojska. Dodatkowo w Kamieńcu Podolskim została nie wykorzystana załoga licząca 3 374 żołnierzy, w tym dwa regimenty piechoty.

Poniatowski próbował stawić czoła najeźdźcy lecz kampania szybko zamieniła się w odwrót połączony z wieloma bojami opóźniającymi postęp Rosjan. Początkowo wycofywano się na Lubar i Połonne , gdzie planowano stoczyć bitwę w oparciu o zgromadzone zapasy i umocnienia. Doszło do strat strony polskiej pod Ostropolem i Sieniawką . Pod Lubarem Polacy wydostali się z okrążenia dzięki zręcznym manewrom Tadeusza Kościuszki , a 15 czerwca doszło do potyczki pod Boruszkowcami , skąd ruszono do obozu pod Połonnem. Tu okazało się, że zapasy są niewystarczające, a fortyfikacje dalekie od ukończenia i postanowiono cofać się dalej na Zasław . W pościg za wojskami polskimi ruszyła dywizja gen. Herkulesa Morkowa wsparta Kozakami Orłowa z zadaniem przegrodzenia drogi do Horynia . 18 czerwca doszło do bitwy pod Zieleńcami , pierwszej wygranej z Rosjanami od czasów Cudnowa i Połonki (nie licząc kilku potyczek z czasów konfederacji barskiej ), w wyniku której 22 czerwca dla uczczenia zwycięstwa król Stanisław August Poniatowski ustanowił Order Virtuti Militari – najwyższe polskie odznaczenie wojenne.

Po bitwie pod Zieleńcami nadal trwał odwrót sił polskich i próba zatrzymania sił rosyjskich w oparciu o twierdzę Ostróg spełzła na niczym wobec groźby okrążenia. Następny planowany punkt oporu w Dubnie też został zaniechany wobec pustek w magazynach. Poniatowski oczekiwał na posiłki zgromadzone pod Kozienicami i postanowiono bronić się na linii Bugu - wbrew opinii Kościuszki podzielono polski korpus na trzy dywizje: dywizja Poniatowskiego miała bronić się pod Dorohuskiem , dywizja Kościuszki pod Dubienką , a dywizja Wielhorskiego pod Siedliszczem . 18 lipca wojska rosyjskie Kachowskiego przekroczyły Bug i doszło do bitwy pod Dubienką .

Koniec wojny

24 lipca król złożył swój akces do konfederacji targowickiej i przedwcześnie nakazał armii złożyć broń. Na klęsce wojsk polsko-litewskich zaważyła w znacznym stopniu zdrada sojusznika pruskiego, który wbrew wcześniejszym zapewnieniom nie wsparł działań polskich. Ostatnim akordem tej wojny było zwycięstwo korpusu księcia Józefa Poniatowskiego w bitwie pod Markuszowem 26 lipca .

Bitwy

• • bitwa pod Mirem ( 11 czerwca 1792 )
  • bitwa pod Zelwą ( 4 lipca 1792 )
  • bitwa pod Zieleńcami ( 18 czerwca 1792 )
  • bitwa pod Dubienką ( 18 lipca 1792 )
  • bitwa pod Brześciem ( 23 lipca 1792 )
  • Bitwa pod Krzemieniem ( 24 lipca 1792 )
  • bitwa pod Markuszowem ( 26 lipca 1792 )

Zobacz też

• Generałowie polscy wojny polsko-rosyjskiej 1792
• Uczestnicy wojny polsko-rosyjskiej 1792
• Kryzys bankowy w Polsce w 1793

Bibliografia

• Wolański Adam, Wojna polsko-rosyjska 1792 r, Wydawnictwo Volumen, Warszawa 1996,
• Derdej Piotr, Zieleńce Mir Dubienka 1792, Wydawnictwo Bellona, Warszawa 2000,

Linki zewnętrzne

• Wojsko Rzeczypospolitej w obronie Konstytucji 3 maja (Internet Archive)
• Mikhail Vasil'evich Kakhovskii - opis kampanii przeciw wojskom koronnym (ang.)