Substancja psychoaktywna (substancja psychotropowa) – substancja chemiczna oddziałująca na centralny układ nerwowy bezpośrednio wpływając na funkcje mózgu , czego efektem są czasowe zmiany postrzegania , nastroju , świadomości i zachowania .

Substancje psychoaktywne mogą być używane rekreacyjnie w celu wywołania zmiany świadomości (np. kawa , alkohol , heroina , kokaina , czy środki pochodzenia konopnego ), w kulcie niektórych religii (np. zawierający meskalinę kaktus Pejotl , czy grzyby psylocybinowe ), w medycynie (np. opioidy , czy kannabinoidy do łagodzenia bólu , stymulanty do łagodzenia objawów narkolepsji i ADHD , leki przeciwdepresyjne i antypsychotyczne w neurologii i psychiatrii ).

Używanie wielu z tych substancji (zwłaszcza stymulantów i depresantów ) może doprowadzić do nałogu i uzależnienia , oraz wyrządzić znaczne szkody zdrowotne . Z kolei inne ( psychodeliki ) potrafią niekiedy pomóc w leczeniu uzależnień (np. ibogaina czy LSD ).

Różne substancje psychoaktywne

Zażywanie środków psychoaktywnych na przykładzie amfetaminy:

• jako używka (narkomania),
• jako środek dopingujący w sporcie (w odpowiednio zmniejszonych dawkach),
• jako środek pobudzający zdolność uczenia
• jako środek wzmacniający podczas długotrwałego wysiłku (amfetamina była podawana podczas II wojny światowej lotnikom wyruszającym na długie trasy),
• w lecznictwie (np. w Stanach Zjednoczonych w terapii ADHD i narkolepsji). Dawki terapeutyczne są wielokrotnie niższe od dawek "rekreacyjnych" - w USA jest to od 5 do 40 mg na dobę.
• w celach odchudzających (wysoka nadwaga)

Diagram

Poniższy diagram Venna przedstawia zestawienie najpopularniejszych substancji psychoaktywnych w nakładających się grupach i podgrupach bazując na ich farmakologicznej klasyfikacji i subiektywnych efektach. Elementy posegregowane są w grupach ze względu na podobieństwo działania, a także oraz zachowanie zgodności z legendą opisaną poniżej diagramu.

STYMULANTY

Aminy sympatykomimetyczne

Stymulanty psychomotoryczne

Amfetaminy

Katynon ( Khat )

Metylfenidat

Kokaina

Aminoketony

Bupropion

Dietylopropion

SSRI

Fluoksetyna

Fluvoksamina

Paroksetyna

Sertralina

MAO-I

TCA

TeCA

Mianseryna

Mirtazapina

Trazodon

Efedryna

Pseudoefedryna

Metyloksantyny

Kofeina

Teofilina

Teobromina

NEUROLEPTYKI

Neuroleptyki atypowe

Klozapina

Rysperydon

Olanzapina

Kwetiapina

Sulpiryd

Zyprazydon

Neuroleptyki klasyczne

Haloperidol

Flufenazyna

Tiorydazyna

Peperazyna

Pimozyd

Chloropromazyna

CBD

Cholinergiczne

Nikotyna

Betel

Muskaryna

Atomoksetyna

DEPRESANTY

Sedatywne Nasenne

Alkohol

Eter

Barbiturany

Chloroform

Wodzian chloralu

Metylpentynol

Metakwalon

NBDZ

GHB

Benzodiazepiny

Alprazolam

Diazepam

Flunitrazepam

Temazepam

Lorazepam

Opioidy

Opium

Kodeina

Morfina

Heroina

Oksykodon

Hydrokodon

Metadon

Fentanyl

Psychodeliki

Cannabis

THC

MDMA

MDA

MDEA

Meskalina

DOM

LSD

Psylocybina

AMT

DMT

Ibogaina

Dysocjanty

Podtlenek azotu

Ketamina

DXM

Tiletamina

DXO

PCP

Salvinorin A

Kwas ibotenowy

Muscymol

Delirianty

Dimenhydrynat

Difenhydramina

Skopolamina

Atropina

PSYCHODELIKI

Legenda

• Niebieski: Siła stymulantów wzrasta na lewo i do góry.
• Czerwony: Siła depresantów wzrasta na prawo i na dół.
• Zielony: Psychodeliki po lewej, dysocjanty po prawej, działanie mniej przewidywalne na dole i po prawej, i ogólnie silniejsze na dole.
• Różowy: Neuroleptyki (leki przeciwpsychotyczne).

Połączone działania

• Biały: Pokrywanie się trzech głównych sekcji (stymulanty, depresanty, psychodeliki)
• Magenta (purpurowy): Pokrywanie się stymulantów (niebieski) i depresantów (czerwony)
• Turkusowy (niebiesko-zielony): Pokrywanie się stymulantów (niebieski) i psychodelików(zielony) — Psychodeliki, które mają też działanie stymulujące
• Żółty : Pokrywanie się depresantów (czerwony) i dysocjantów (zielony) — Dysocjanty, które mają też działanie depresyjne

Działanie na poszczególne neuroprzekaźniki

Jest wiele dróg, którymi substancja psychoaktyna może oddziaływać na układ nerwowy. Każda z nich ma określone działanie na jeden lub więcej neuroprzekaźników w mózgu.

Poniżej przedstawiona jest klasyfikacja leków ze względu na nadrzędne oddziaływanie na poszczególne neuroprzekaźniki . Został wymieniony tylko nadrzędny neuroprzekaźnik, mimo, że większość substancji oddziałuje na więcej niż jeden neuroprzekaźnik^[1].

Historia używania substancji psychoaktywnych

Używanie substancji psychoaktywnych nie jest współczesnym fenomenem. Istnieją archeologiczne dowody na to, że używanie ich miało miejsce już 10 tysięcy lat temu, również historia przedstawia dowody świadczące o tym, że starożytne kultury używały ich już 5 tysięcy lat temu.

Kiedy nauki medyczne zaczęły rozkwitać, naukowcy zasugerowali, że wywoływanie zmian świadomości jest początkiem drogi do zaspokajania w ten sposób naturalnych pragnień, takich jak głód, czy popęd seksualny.

Często zadawanym pytaniem stało się, czy to marketing, ich dostępność, czy wywieranie nacisku we współczesnym życiu jest powodem tego, że ludzie używają na co dzień wielu substancji psychoaktywnych. Tylko jedna teoria popatrzyła wstecz w historie, czy też na dziecięce pragnienia, takie jak chęć huśtania się, aby zobaczyć, że używanie ich jest drogą do zaspokojenia dążenia do zmian stanu umysłu które jest zjawiskiem powszechnym.

Zjawisko to nie ogranicza się do ludzi. Wiele zwierząt konsumuje różne psychoaktywne rośliny, zwierzęta, nasiona, a nawet sfermentowane owoce, wyraźnie odurzając się przy tym. Legendy o świętych roślinach często zawierają wzmianki o zwierzętach, które uczą ludzi używania ich.

Biologia sugeruje ewolucyjny związek pomiędzy psychoaktywnymi roślinami i zwierzętami konsumującymi je, odpowiadając na pytanie dlaczego te substancje oddziałują na receptory znajdujące się w obrębie systemu nerwowego.

W XX wieku rządy początkowo reagowały na wiele substancji psychoaktywnych kryminalizacją ich użycia, zaopatrywania w nie i handlu nimi. Godnym zauważenia przypadkiem tego jest czas prohibicji w Stanach Zjednoczonych , kiedy alkohol był tam nielegalny przez 13 lat. Wiele rządów wyciągnęło z niej wniosek, że kryminalizacja substancji psychoaktywnych nie potrafi skutecznie zatrzymać ich użycia. W wielu krajach, położono nacisk na stosowanie redukcji szkód , przez zapewnienie potrzebnych usług użytkownikom nielegalnych substancji, doświadczającym negatywnych efektów używania ich, oraz działania mające na celu minimalizacje ich użycia, przy zachowaniu ich nielegalności. To często dążyło do partnerstwa w opracowywaniu strategii redukcji szkód przez starające się wymusić prawnie stosowanie ich agencje.

Substancje psychoaktywne a filozofia i moralność

Od tysięcy lat ludzie zajmują się badaniem substancji psychoaktywnych, zarówno przez obserwacje, jak i przez bezpośrednie przyjmowanie ich. Jednakże zdania na ich temat były zawsze skrajnie podzielone, a ich stosowanie przez długi czas było przedmiotem ważnych filozoficznych i moralnych sporów, a nawet powodem wojny (np. Wojna Opiumowa ). Większość młodzieży i osób dorosłych używa co najmniej jednej substancji psychoaktywnej. Na zachodzie najpopularniejszymi z nich są kofeina , alkohol i nikotyna , w wymienionej kolejności. Wielu ludzi akceptuje nałożone przez prohibicje ograniczenia odnośnie stosowania innych substancji, szczególnie " twardych narkotyków ", które w większości krajów świata są nielegalne. Wiele z najpopularniejszych rekreacyjnie używanych substancji psychoaktywnych, takich jak alkohol, czy tytoń jest legalnymi, pomimo że wielu ludzi stawia je na równi z "twardymi narkotykami". W tym samym czasie wiele " miękkich narkotyków ", takich jak marihuana , czy psylocybina jest nielegalna i w wielu przypadkach kontrola państwowa nad nimi jest bardzo duża (dla przykładu w Stanach Zjednoczonych marihuana i psylocybina w ustawie o substancjach kontrolowanych (Controlled Substances Act), znajdują się w sekcji najniebezpieczniejszych narkotyków). Wiele osób uważa, że aktualne prohibicyjne prawo jest raczej natury politycznej.

Ponieważ wielu uzależnionych użytkowników tych substancji ma problemy z ograniczeniem, lub zaprzestaniem ich użycia, powstało wiele grup samopomocy i firm specjalizujących się w tym polu. Także wielu rodziców stara się wpływać na czyny i wybory swoich dzieci odnośnie substancji psychoaktywnych.

Na temat niemal każdej substancji psychoaktywnej trwają gorące dyskusje, czy używanie jej jest natury duchowej, czy też jest grzeszne, czy dana substancja jest lecznicza, czy może trująca, czy używanie jej jest etyczne, czy niemoralne, ryzykowne, czy odpowiedzialne, itp. Poglądy te są często zakorzenione głęboko w poglądach filozoficznych i religijnych. Bardzo trudne jest osiągnięcie zgody w dopuszczalnych dla wszystkich granicach moralnych i filozoficznych. Ważnym punktem w dyskusji jest rola prawa. Przedmiotem sporu jest to, czy powinno ono być neutralne, prohibicyjne, czy przed zakupem danej substancji powinno się wymagać recepty, czy obrót daną substancją powinien być uregulowany, czy powinno się walczyć z promocją, promować abstynencje, lub umiar, edukować w celu zwiększenia bezpieczeństwa przy ich używaniu, czy obecne prawo jest dobre, czy też powinno zostać zmienione.

Substancje psychoaktywne a psychotropowe

W Polsce zgodnie z ustawą z dnia 24 kwietnia 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii , substancją psychotropową jest każda substancja pochodzenia naturalnego lub syntetycznego działająca na ośrodkowy układ nerwowy , określona w wykazie substancji psychotropowych stanowiącym załącznik nr 3 do tejże ustawy.

Przypisy

Zobacz też

• depresanty
• leki przeciwpsychotyczne
• narkotyk
• używka
• psychodeliki
• psychofarmakologia
• stymulanty