Kościół św. Andrzeja i klasztor Bernardynów we Lwowie (
ukr.
Бернардинський костел Св. Андрія Первозванного) - były
kościół
rzymskokatolicki
położony przy pl. Soborowym 3 (ukr. площі Соборній, 3-А; przed 1945 - pl. Bernardyńskim) we
Lwowie
.
Został zbudowany w latach
1600
-
1630
na miejscu dawnego, drewnianego kościoła według planów Pawła Rzymianina. Łączy w swej architekturze najlepsze wzory
włoskiego
i flamandzkiego
manieryzmu
i jest jednym z najpiękniejszych kościołów Lwowa. Zachwyca swą zgrabną sylwetą i bogato dekorowaną fasadą[1].
Kościół i klasztor OO.
Bernardynów
znajdował się poza zasięgiem murów obronnych
Lwowa
, dlatego cały kompleks został
ufortyfikowany
i tworzył osobną warownię.
Historia kościoła i klasztoru
Początki obecności zakonu braci mniejszych gałęzi obserwanckiej na ziemiach polskich sięgają roku 1453, kiedy to do Krakowa przybył franciszkański zakonnik
św. Jan Kapistran
. Na krakowskim rynku głosił on płomienne kazania, które gromadziły tłumy słuchaczy. Swoim talentem kaznodziejskim i osobistym przykładem przyciągał ogromne rzesze ludzi[2].
Wtedy też powstał pierwszy w Królestwie Polskim dom zakonny
franciszkanów-obserwantów
; wzniesiono go
na Stradomiu
. By nie pomylić nowych franciszkanów ze starymi, konwentualnymi, zaczęto powszechnie używać nazwy
bernardyni
– od imienia patrona nowej gałęzi –
św. Bernardyna ze Sieny
.
Kolejny dom zakonny został ufundowany kilka lat później we Lwowie. Nowy zakon szybko zyskał popularność, konkurując z dominikanami i jezuitami.
W 1460 starosta lwowski, wojewoda ruski i podolski
Andrzej Odrowąż
ofiarował bernardynom plac przed Bramą Halicką, pomimo początkowych oporów
arcybiskupa lwowskiego
Grzegorza z Sanoka
. Bernardyni rozpoczęli wznoszenie kompleksu kościelno-klasztornego, który miał się stać ich największym klasztorem na Rusi. Kościół dedykowano św. Andrzejowi Apostołowi i i św. Bernardynowi ze Sieny. Jednym z celów zakonu była praca misyjna wśród wyznawców prawosławia. Spowodowało to w efekcie odwet ze strony Rusinów, którzy w 1464 spalili kościół.
W klasztorze bernardyńskim ostatnie lata swego życia (1463–1484) spędził
Jan z Dukli
. Tam też spoczęły jego relikwie[3].
W 1509
hospodar mołdawski
Bogdan III
spalił przedmieścia Lwowa, w tym również kościół bernardyński. Ojcowie bernardyni szybko jednak go odbudowali. W 1581 Sebastian Czepek z Krakowa zbudował nową zakrystię. Pod koniec XVI w. ojciec Bernard Gąsiorek przeprowadził zasadniczą reformę zakonu; zmiany objęły również zakonników we Lwowie, którzy w tym czasie (1600) zaczęli budować nowy kościół i gmachy klasztoru. Fundatorami kościoła byli: wojewoda sandomierski
Jerzy Mniszech
i starosta lwowski
Adam Hieronim Sieniawski
. W uroczystości wmurowania kamienia węgielnego wzięli udział również: hetman wielki koronny
Jan Zamoyski
i hetman polny koronny
Stanisław Żółkiewski
. Prace budowlane nadzorował prowizor zakonu ojciec Bernard Avellides, który przygotował szkic nowego założenia dla architekta prowadzącego budowę, Pawła Rzymianina. Do starego, drewnianego kościoła została dobudowana wymurowana z
kamiennych ciosów
trzynawowa
bazylika
. W trakcie prac postanowiono zbudować też nowe, większe niż pierwotnie zakładano,
prezbiterium
, które ukończono w 1609 zamykając je
apsydą
. W 1613 zasklepiono nawę a w roku następnym ozdobiono ją malowidłami. W 1615 zbudowano
kryptę
. W 1614 Paweł Rzymianin przestał kierować przykościelną fabryką, a jego zadania przejął na 4 lata
Ambroży Przychylny
[4]. Po nim z kolei kierownictwo robót przejął pochodzący z
Wrocławia
Andrzej Bemer. On jest projektantem i budowniczym charakterystycznej, zachowanej do dziś fasady kościoła w stylu
manieryzmu
niderlandzkiego oraz stojącej obok
wieży
. Ok. 1619 w kościele zbudowano manierystyczny ołtarz główny z obrazem Matki Boskiej z Dzieciątkiem i z rzeźbami św. Antoniego Padewskiego i św. Bernardyna ze Sieny.
Ok. 1620 rozpoczęto budowę klasztoru. Ponieważ w tym czasie południowo-wschodnim rubieżom Rzeczpospolitej zagrażała
Turcja
całe założenie kościelno-klasztorem, położone poza murami miasta, zostało silnie ufortyfikowane.
Budowa kościoła dobiegła końca w 1630 i w tym samym roku dokonano jego konsekracji.
W efekcie trwających kilkadziesiąt lat prac budowlanych powstało dzieło o wybitnej wartości artystycznej. Najbardziej charakterystycznym elementem architektonicznym była fasada Bemera, oblicowana kamieniem i ujęta pilastrami w porządku toskańskim. Szczyt fasady i spływy boczne udekorowano ornamentem okuciowym i licznymi rzeźbami. Również wewnątrz świątynia prezentowała się okazale. Uznanie współczesnych wzbudziła zwłaszcza dekoracja sklepienia, po której pozostały stiukowe figury świętych. W prezbiterium wzniesiono manierystyczne
stalle
. W 1608 wojewoda ruski i kasztelan lwowski
Jan Daniłowicz
ufundował pomnik nagrobny Jana z Dukli. Figurę wyrzeźbił z czerwonego
marmuru
Jan Kapinos. Żelazną galerię w chórze wykuł w 1642 kowal Paweł z Nowego Sącza.
Tak bogaty wystrój świątynia bernardyńska zawdzięczała licznym donacjom najpotężniejszych rodów żyjących na Rusi:
Mniszchów
,
Sieniawskich
,
Żółkiewskich
i
Zamoyskich
a także arcybiskupa lwowskiego
Jana Dymitra Solikowskiego
.
Kościół bernardyński był świadkiem wielu ważnych wydarzeń; m. in. tu w 1621 wręczono buławę polną koronną Stanisławowi Lubomirskiemu a w 1663 Jan Świderski przepraszał króla
Jana III Sobieskiego
w imieniu związku wojskowego. W I poł. XVIII w. wnętrze kościoła przeszło dużą zmianę. W 1734 z zapisu pozostawionego przez rod Sieniawskich wzniesiono z tyłu zespołu klasztornego monumentalna wieżę zwieńczoną smukłym miedzianym
hełmem
z
latarnią
. W 1736, trzy lata po beatyfikacji Jana z Dukli, przed kościołem ustawiono kolumnę z jego figurą w scenie w jakiej miał się ukazać
Bogdanowi Chmielnickiemu
podczas oblężenia Lwowa. Fundatorem rzeźby był Seweryn Michał Rzewuski a wyrzeźbił ją Sebastian Fesinger. W latach 1738–1740 malarz zakonny, brat Benedykt Mazurkiewicz, uczeń Giuseppe Carlo Pedrettiego, wykonał ogromny
fresk
na sklepieniu. Posługując się techniką panoramy stworzył dzieło przedstawiające ”Triumf św. Franciszka z Asyżu”. Był on rowniez autorem polichromii na ścianach bocznych. Malowidła w przedsionku wykonał w późniejszym okresie Stanisław Stroiński.
W tych samych latach w kościele powstał zespól 17 barokowych ołtarzy dłuta snycerza Konrada Kotschenreitera i rzeźbiarza Tomasza Huettera. Ołtarz główny ozdobiły figury Najświętszej Marii Panny, św. Anny, św. Tekli i św. Antoniego Padewskiego. Inne ołtarze były dedykowane m. in. bl. Janowi z Dukli, Najświętszej Marii Pannie (1736), św. Antoniemu (1736), Trzem Królom (1737), św. Andrzejowi (1737), św. Franciszkowi z Asyzu, św. Piotrowi z Alkantary, Ukrzyżowaniu Chrystusa, św. Annie (1739) i św. Michałowi Archaniołowi (1739). Kilka obrazów ołtarzowych namalował Benedykt Mazurkiewicz.
Fasada założenia kościelno-klasztornego od strony pl. Soborowego
Ok. 1780 malarz Łukasz Doliński namalował stacje Męki Pańskiej. Na dziedzińcu klasztornym zbudowano studnię bł. Jana z Dukli.
W chwili
pierwszego rozbioru Rzeczpospolitej
w konwencie żyło 61 braci zakonnych. Choć klasztor bernardynów szczęśliwie uniknął
kasaty józefińskiej
w 1783, to część gmachów klasztornych zajęto na cele archiwum, które gromadziło akta grodzkie i ziemskie okolicznych ziem byłego województwa ruskiego.
W 1786 kościół bernardynów znalazł się w obrębie nowo utworzonej parafii przy pokarmelitańskim kościele Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny a po trzech latach sam stał się siedzibą tej parafii.
Do 1806 zarząd nad kościołem sprawowali księża diecezjalni, a później przejęli go bernardyni.
W 1829 przy konwencie utworzono Studium Generalne dla zakonników.
W 1860 w ołtarzu głównym umieszczono nowy obraz – kopię dzieła Pierantonio Marratrissa "Matka Boska z Foligno" z bł. Janem z Dukli, którą namalowała
Zofia Fredrówna
, córka
Aleksandra Fredry
.
W latach 1824, 1882–1883 i w 1906 poddano konserwacji polichromie Benedykta Mazurkiewicza.
Lata powojenne
Po drugiej wojnie światowej kościół i klasztor zostały zamknięte. Znajdujące się w klasztorze relikwie bł. Jana z Dukli zostały przewiezione do Rzeszowa a później do kościoła Bernardynów w rodzinnej Dukli. W klasztorze umieszczono szkołę muzyczną oraz biura i archiwa miejskie Ukraińskiej SRR. W latach 1976–1977 zespól poddano gruntownej
restauracji
i przekazano pod nadzór Lwowskiej Galerii Obrazów.
Sam kościół po zamknięciu po II wojnie światowej pozostawał niewykorzystany. Stał pusty i popadał w ruinę z powodu czynników atmosferycznych — wiele okien było rozbitych i zaciekał dach. Przekazany przez władze miejskie wraz z częścią dawnego klasztoru greckokatolickiemu zakonowi
Bazylianów
został otwarty w listopadzie 1991 jako cerkiew św. Andrzeja Apostoła. Obrządek Bazylianów jest najbliższy rzymskokatolickiemu, wiąże się z tym ich "tolerancja" wobec zachodnich form sztuki sakralnej, w szczególności akceptacja posągów i "zachodniego" stylu wystroju świątyni. Można przypuszczać, że z tym wiąże się mała ilość zmian we wnętrzu[5].
Architektura
Wieża bernardyńska – charakterystyczny element panoramy Lwowa.
Kościół św. Andrzeja to trójnawowa
bazylika
z wydłużonym prezbiterium, zbudowana z nietynkowanych kamiennych
ciosów
w stylu manieryzmu. Przy połączeniu prezbiterium z nawą wznosi się wieża o wysokości 38 m. Jest ona zbudowana na planie kwadratu, przechodzącego w górnej części w plan ośmioboku i zwieńczona renesansowym
hełmem
z
latarnią
. Charakterystycznym elementem jej wystroju są narożne pilastry. W ostatniej kondygnacji, pod hełmem, umieszczono zegar. Środkową część dwuspadowego dachu nawy głównej wieńczy
barokowa
sygnaturka
.
Fasada kościoła utrzymana jest w stylu manieryzmu niderlandzkiego. Zwraca uwagę bogata dekoracja rzeźbiarska jej kilkukondygnacyjnego, krzywoliniowego
szczytu
, na którą składają się spływy
wolutowe
. W środkowym polu, w niszy umieszczona została rzeźba Chrystusa ukazującego swe rany, flankowanego herbami Polski Litwy, z
Bogiem Ojcem
i gołębicą
Ducha Świętego
w zwieńczeniu. Szczyt oraz spływy wolutowe fasady flankowane są figurami świętych bernardyńskich. Podobnie udekorowany jest szczyt nawy od strony prezbiterium.
Nad głównym wejściem, w niszach, umieszczono posągi Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz św. Piotra i św. Andrzeja po bokach.
Obok kościoła stoi dwukondygnacyjna, czworoboczna dzwonnica z 1734.
Na dziedzińcu kościelnym znajduje się studnia ze zbudowaną nad nią kapliczką (1761), przykrytą
kopułą
, którą wieńczy figurka św. Jana z Dukli.
Przed kościołem wzniesiono kolumnę św. Jana z Dukli, ufundowaną w 1736 przez Seweryna Michała Rzewuskiego. Zdobiąca kolumnę figura świętego została usunięta po II wojnie światowej.
Do kościoła przylega z lewej strony kompleks budynków poklasztornych. Od strony wschodniej zachował się odrestaurowany fragment klasztornych murów obronnych ze strzelnicami, drewnianą galerią i bramą wjazdową, zwieńczoną masywną wieżą.
Wystrój
Trzynawowe wnętrze świątyni zdobią bogate barokowe dekoracje z I poł. XVIII w. Godne uwagi są
freski
autorstwa Benedykta Mazurkiewicza pokrywające
kolebkowe sklepienie
nawy głównej,
krzyżowe sklepienia
naw bocznych i ściany oraz zespół siedemnastu późnobarokowych
ołtarzy
wykonanych w latach 40. XVIII w., głównie przez pochodzących z
Jarosławia
rzeźbiarza
Tomasza Huttera i
snycerza
Konrada Kutschenreitera.
Ołtarz główny został ozdobiony dziesięcioma kolumnami ustawionymi półkoliście. Znajduje się w nim nadal obraz Zofii Fredrówny przedstawiający Matkę Boską i św. Jana z Dukli.
Inne zwracające uwagę elementy wystroju kościoła to bogato dekorowana, pozłacana
ambona
, marmurowy nagrobek św. Jana z Dukli w zakrystii oraz bogato rzeźbione manierystyczne
stalle
autorstwa mistrza Pawła z
Bydgoszczy
z lat 1640–1644, odrestaurowane i przebudowane na przełomie XIX i XX w., należące do najcenniejszych zabytków rzeźby barokowej w Polsce.
Wyposażenia kościoła dopełniają liczne obrazy, wśród których do najciekawszych należy "Apoteoza św. Jana z Dukli" z 1677, cykl obrazów przedstawiający cuda czynione przez świętego, z dodanym komentarzem oraz obraz ”Ukrzyżowanie” Franciszka Lekszyckiego. Kilka spośród obrazów umieszczonych w ołtarzach bocznych namalował Benedykt Mazurkiewicz.
Przypisy
Bibliografia
- Ryszard Chanas, Janusz Czerwiński: Lwów, Przewodnik turystyczny. Wrocław: Ossolineum, 1992. .
- Bartłomiej Kaczorowski: Zabytki starego Lwowa. Warszawa: Oficyna Wydawnicza INTERIM, 1990. .
- Aleksander Medyński: Lwów. Przewodnik dla zwiedzających miasto. Lwów: wyd. nakładem autora, 1937.
-
Grzegorz Rąkowski
: LWÓW. Przewodnik krajoznawczo-historyczny po Ukrainie Zachodniej. Część IV. Pruszków: Oficyna Wydawnicza „Rewasz”, 2008. .