James Earl Carter
Data i miejsce urodzenia	1 października 1924 Plains , Georgia
39. Prezydent Stanów Zjednoczonych
Okres urzędowania	od 20 stycznia 1977 do 20 stycznia 1981
Przynależność polityczna	Partia Demokratyczna
Pierwsza Dama	Rosalynn Carter
Wiceprezydent	Walter Mondale
Poprzednik	Gerald Ford
Następca	Ronald Reagan
76. Gubernator stanu Georgia
Okres urzędowania	od 12 stycznia 1971 do 14 stycznia 1975
Poprzednik	Lester Maddox
Następca	George Busbee

Jimmy Carter i Leonid Breżniew w Wiedniu – 1979

Jimmy Carter, właściwie James Earl Carter, junior (ur. 1 października 1924 w Plains ^[1]) – amerykański polityk, działacz Partii Demokratycznej , 39. Prezydent USA w latach 1977 do 1981, a także międzynarodowy działacz humanitarny i na rzecz praw człowieka , laureat Pokojowej Nagrody Nobla w 2002 , baptysta , Człowiek Roku 1976 według magazynu Time oraz autor wielu książek.

Przed rozpoczęciem kariery politycznej

Carter przyszedł na świat w niewielkiej miejscowości Plains w południowym stanie Georgia . Jego przodkowie przybyli do Ameryki z Irlandii jeszcze przed rewolucją amerykańską i osiedlili się w Wirginii , by w następnych pokoleniach przenieść się do Georgii.^[2] Jego ojciec Earl Carter był farmerem i właścicielem sklepu, należał on do południowych konserwatystów i rasistów . Matka przyszłego prezydenta Lillian Carter była cenioną w mieście pielęgniarką i kobietą o znacznie bardziej liberalnych poglądach niż mąż.

Carter od dziecka marzył o karierze wojskowej, ukończył (w 1946 ) Akademię Marynarki Wojennej w Annapolis ( United States Naval Academy ).^[1][2] Po promocji rozpoczął służbę na USS Wyoming w bazie Norfolk (Wirginia). W czerwcu 1948 rozpoczął (w bazie New London – Connecticut) szkolenie dla załóg okrętów podwodnych. W marcu 1949 skierowany do służby w Pearl Harbor , a w czerwcu 1950 do San Diego ( Kalifornia ). Od 1 czerwca 1952 członek zespołu admirała Rickovera. Przewodniczył komisji odbiorczej okrętu K-1 (pierwszego okrętu podwodnego zbudowanego w USA po wojnie) oraz jako członek Naval Reactors Branch of the Atomic Energy Commission nadzorował budowę USS Seawolf (jednego z dwóch pierwszych amerykańskich okrętów podwodnych o napędzie nuklearnym). Zwolniony z US Navy w stopniu kapitana marynarki w dniu 9 października 1953 . W trakcie służby w marynarce ukończył fizykę jądrową w Union College.

7 lipca 1946 poślubił o trzy lata od siebie młodszą Rosalynn Smith. Małżeństwo to trwa po dziś dzień, Carterowie mają czworo dzieci, z których najstarsze przyszło na świat w roku 1947 a najmłodsze w 1967 . Rosalynn Carter jako pierwsza dama odgrywała dużą rolę polityczną (niektórzy historycy sądzą, że była najbardziej upolitycznioną pierwszą damą w okresie pomiędzy Eleonorą Roosevelt i Hillary Clinton ), brała między innymi udział w posiedzeniach gabinetu.

W 1953 po śmierci ojca, Carter powrócił wraz z rodziną na swoją farmę orzeszków ziemnych w Plains . Marzyła mu się jednak kariera polityczna.

Pierwsze kroki

Carter (który zasiadał wcześniej w zarządzie oświatowym swego powiatu) został wybrany w skład Senatu Stanowego Georgii w 1962 . Podczas wyborów przeszedł prawdziwą gehennę, za walkę z tzw. cudami nad urną grożono mu nawet zabójstwem, jednak mimo to wygrał wybory.

Podczas kampanii wyborczej dał przyrzeczenie, że będzie czytał każdy poddawany pod głosowanie projekt ustawy, a zważywszy na fakt, że senat Georgii podczas każdej sesji głosuje nad kilkuset projektami, zajmowało mu to dużo czasu. Podczas kiedy zasiadał w tym organie specjalizował się głównie w sprawach szkolnictwa.

Jego ambicje polityczne rosły. W 1966 kandydował w skład Izby Reprezentantów USA , ale w trakcie kampanii zmienił zdanie i postanowił ubiegać się o nominację na gubernatora stanu. Tę walkę jednak przegrał, gubernatorem został przedstawiciel rasistów i konserwatystów Lester Maddox .

Gubernator

Carter ponowił próbę w 1970 i tym razem zdobył fotel gubernatora. W czasie kampanii wyborczej opierał się na konserwatywnej platformie a'la George Wallace i pokonał w prawyborach byłego, starającego się o ponowny wybór, liberalnego gubernatora Carla Sandersa. We właściwych wyborach odniósł łatwe zwycięstwo nad republikańskim oponentem.

Po objęciu urzędu na początku 1971 Carter zmienił stanowisko na bardziej liberalne, mówiąc w przemówieniu inauguracyjnym: Mówię wam całkiem szczerze, czasy segregacji rasowej się skończyły. Carter istotnie zaangażował się w zwalczanie rasizmu. Trzeba odnotować, że w owym czasie na stanowiskach gubernatorskich na południu USA pojawiły się nowe twarze – politycy o podejściu bardziej liberalnym jak Reubin Askew na Florydzie , Dale Bumphers w Arkansas i Albert Brewer w Alabamie .

Ogólnie ocenia się, że Carter był kompetentnym szefem stanowej władzy wykonawczej, funkcję gubernatora pełnił w latach 1971 - 1975 . W 1974 ogłosił, że w następnych wyborach będzie się ubiegał o prezydenturę.

Wybory w 1976

Carter brał z powodzeniem udział w prawyborach i na konwencji demokratów w 1976 uzyskał nominację już w pierwszym głosowaniu. Jako kandydata na wiceprezydenta dobrał sobie senatora z Minnesoty Waltera Mondale'a – przyszłego niefortunnego kandydata prezydenckiego w 1984 .

Rywalami Cartera i Mondale'a z ramienia republikanów byli urzędujący prezydent Gerald Ford i kandydat na wiceprezydenta senator Bob Dole .

Początkowo Carter miał ogromną przewagę nad Fordem. Ale w miarę zbliżania się głosowania ta przewaga malała. W przeciwieństwie do Forda – kongresmana przez 25 lat, a następnie wiceprezydenta i prezydenta – Carter był politykiem mało doświadczonym i nigdy nie zajmował stanowisk na szczeblu federalnym. Paradoksalnie okazało się to jego atutem po powstaniu w wyniku afery Watergate ogromnej luki zaufania do polityków z Waszyngtonu.

Wybory demokraci wygrali jednak niewielką przewagą głosów i 20 stycznia 1977 Carter został zaprzysiężony jako 39. prezydent USA .

Prezydent

Carter chciał uchodzić za prezydenta spoza tradycyjnych układów. Jednakże w swym gabinecie otoczył się doświadczonymi politykami, takimi jak doradca ds. bezpieczeństwa narodowego Zbigniew Brzeziński , sekretarze stanu Cyrus Vance i Edmund Muskie i wiceprezydent Mondale, a więc ludźmi wywodzącymi się z "komisji trójstronnej" ( USA - Europa Zachodnia - Japonia ). Jest najdłużej żyjącym po opuszczeniu Białego Domu – 29 lat. Po nim jest George Herbert Walker Bush - 17 lat

Polityka wewnętrzna

Prezydent Carter na odcinku wewnętrznym prowadził politykę niespójną. Dlatego też jest uważany za prezydenta uczciwego, ale chwiejnego.

Za jego prezydentury utworzono w rządzie USA Departament Edukacji i Departament Energii. Wprowadzono również serię skutecznych ustaw o ochronie środowiska.

Administracja Cartera borykała się z problemem złej sytuacji gospodarczej takiej jak wysoki poziom inflacji i bezrobocia (choć to ostatnie w końcowym okresie jego prezydentury wykazywało tendencję zniżkową). Ponadto w wyniku rewolucji w Iranie w 1979 ceny ropy naftowej skoczyły w górę i osiągnęły najwyższy poziom w historii, większy od tego osiągniętego podczas poprzedniego kryzysu w 1973 . W USA pojawiły się długie kolejki przed stacjami benzynowymi. Ten kryzys i niezbyt udane zmaganie się z nim prezydenta, jeszcze bardziej obniżyło poparcie dla Cartera. W walce z wysokim zużyciem ropy Carter demonstracyjnie nosił w Białym Domu sweter, ponadto zainstalował piec na drewno i baterie słoneczne na dachu. To było odebrane przez niektórych Amerykanów jako oznaka słabości.

28 marca 1979 miał miejsce najgroźniejszy wypadek w amerykańskiej elektrowni atomowej w historii USA. W jednym z reaktorów elektrowni Three Mile Island nastąpiło częściowe stopienie stosu jądrowego . Nie było żadnych strat w ludziach, gdyż obudowa reaktora powstrzymała wydostanie się materiałów radioaktywnych na zewnątrz (takiej obudowy nie było w elektrowni w Czarnobylu ). Pomimo tego załoga elektrowni wykazała się nieudolnością i wiara społeczeństwa amerykańskiego w bezpieczeństwo elektrowni atomowych została poważnie zachwiana. Choć Carter nie był w jakikolwiek sposób osobiście odpowiedzialny za wypadek, pogorszył on i tak już złe samopoczucie Amerykanów i prawdopodobnie spowodował dalszy spadek popularności prezydenta.

Prezydent Carter jest jedynym prezydentem w XX wieku który pełniąc urząd przez pełną kadencję nie miał okazji mianować nowego sędziego sądu najwyższego.

Polityka zagraniczna

1. Carter jako prezydent podkreślał rolę jaką odgrywają prawa człowieka w jego polityce zagranicznej i nie stronił od posługiwania się nimi jako jej instrumentem.
2. Administracja prezydenta Cartera wystąpiła m.in. z inicjatywą pokojową na Bliskim Wschodzie, co doprowadziło do zawarcia porozumienia pokojowego między Egiptem a Izraelem .
3. To właśnie administracja Cartera – mimo wcześniejszych posunięć i inicjatyw odprężeniowych – zainicjowała w końcowym okresie kadencji nową fazę wyścigu zbrojeń, kontynuowanej potem konsekwentnie przez Ronalda Reagana . Niektórzy nawet twierdzą, iż to właśnie Jimmy Carter, dzięki odświeżeniu polityki zagranicznej z jednej strony powrotem do wyścigu, a z drugiej pokojowymi posunięciami wygrał zimną wojnę.
4. Po inwazji sowieckiej na Afganistan w 1979 Carter zdecydował się na udzielenie daleko idącej pomocy mudżahedinom afgańskim, co również było kontynuowane przez administrację Reagana.
5. Administracja Cartera kontynuowała poparcie dla reżimu szacha w Iranie i starała się bezskutecznie zapobiec jego obaleniu, a kiedy to się nie udało, zainicjowała izolację nowych władz tego kraju. 4 listopada 1979 grupa radykalnych irańskich studentów wzięła zakładników w ambasadzie USA w Teheranie . Nieudana próba ich odbicia w kwietniu 1980 w dużej mierze przyczyniła się do porażki Cartera w walce o reelekcję w 1980 . Zakładników zwolniono dopiero po zakończeniu jego kadencji.

Wybory w 1980

Carter – mimo rosnącej niepopularności – ubiegał się o ponowny wybór w 1980 . Spotkał się z poważnym wyzwaniem w łonie własnej partii rzuconym przez lidera liberalnego skrzydła partii i senatora Edwarda Kennedy'ego i gubernatora Kalifornii Jerry'ego Browna , pokonał jednak oponentów i uzyskał nominację. Kandydatem na wiceprezydenta został ponownie Mondale.

Rywalem Cartera z ramienia republikanów był były gubernator Kalifornii Ronald Reagan . Carter – co nie było zaskoczeniem – wybory przegrał. Reagan zwyciężył aż w 44 stanach na ogólną liczbę 50. Carter uzyskał większość tylko w sześciu stanach i dystrykcie stołecznym, który jest okręgiem wydzielonym i dysponuje trzema miejscami w Kolegium Elektorskim.

Carter był pierwszym prezydentem od czasów Herberta Hoovera w 1932 i pierwszym demokratą na tym urzędzie od czasów Martina Van Burena w 1840 któremu wyborcy odmówili zaufania na drugą kadencję. Ford zazwyczaj nie jest liczony, gdyż ubiegał się w roku 1976 o pierwszy wybór, a urząd sprawował dotychczas niecałe cztery lata.

20 stycznia 1981 Carter opuścił Biały Dom i powrócił do Plains .

"Najlepszy były prezydent"

Portret prezydenta Cartera

Po odejściu z urzędu Carter nie spoczął na laurach i poświęcił się dalszej działalności publicznej. Wygłasza odczyty, działa w charakterze działacza pokojowego i na rzecz praw człowieka (dzięki jego mediacjom m.in. nie doszło do większego rozlewu krwi w czasie kryzysu na Haiti ). W 1994 r. podjął się negocjacji z Kim Ir Senem w sprawie załagodzenia północnokoreańskiego kryzysu nuklearnego. Pisze książki. Z końcem 2006 roku opublikował książkę "Palestyna: Pokój nie Apartheid ".

W 2003 wydał powieść historyczną pt. The Hornet's Nest która jest pierwszym dziełem beletrystycznym napisanym przez prezydenta USA.

Jego imieniem nazwano nowoczesny atomowy okręt podwodny typu Seawolf – USS Jimmy Carter .

Próba podsumowania

Carter jest mimo powszechnie uzyskiwanych wysokich not w kwestii etyki, politykiem kontrowersyjnym. Jest przez wielu uważany za nieudacznika, lecz przez innych za niedocenionego i bardzo zasłużonego męża stanu.^[]

Na plus Carterowi zwolennicy zaliczają:

• Dokończenie procesu gojenia ran po aferze Watergate, w czym łatwiej mu było, jako swoistemu outsiderowi, niż Fordowi. Ocenia się na ogół zgodnie, że polityka Cartera w tym zakresie oczyściła życie publiczne USA, co ostatecznie zakończyło paraliż, wywołany kryzysami Nixona
• Przestawienie amerykańskiej polityki z powrotem na tory twardego kursu wobec ZSRR po nabraniu przez nią sił w wyniku odprężenia, we właściwym momencie.
• Pewne podniesienie prestiżu i zaufania do USA poprzez politykę zaniechania agresji i interwencji wojskowych i eksponowania praw człowieka

Na minus przede wszystkim okazywaną często chwiejność i słabość w polityce wewnętrznej oraz niedostateczne reprezentowanie interesu USA na arenie międzynarodowej. Jednakże, mimo tych mankamentów, Carter jest przez wielu uważany za jednego z najlepszych, a przynajmniej najbardziej znaczących, prezydentów powojennej Ameryki, właśnie przez wzgląd na wyżej wymienione osiągnięcia.

Carter a Polska

Warto odnotować, że jednym z pierwszych krajów, jakie odwiedził prezydent Carter, była Polska ( 29 – 31 grudnia 1977 ). Ogólnie za jego kadencji stosunki polsko-amerykańskie były stosunkowo dobre. Polacy pamiętają mu też pozytywną z ich punktu widzenia rolę, jaką odegrał w czasie kryzysu w 1980 .

Dwóch Amerykanów polskiego pochodzenia zajmowało wysokie stanowiska w jego administracji – Zbigniew Brzeziński był w latach 1977 - 1981 jego doradcą ds. bezpieczeństwa narodowego, a Edmund Muskie-Marciszewski sekretarzem stanu (szefem dyplomacji) w latach 1980 - 1981 .

Pełnione funkcje

Zobacz też

• Rosalynn Carter

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Centrum Cartera
• Biblioteka i muzeum prezydenta Cartera