Jędrzej Moraczewski,
ps.
E. K. Pomorski, Edward (ur.
13 stycznia
1870
w
Trzemesznie
k.
Mogilna
w
Wielkopolsce
, zm.
5 sierpnia
1944
w
Sulejówku
) –
polski
inżynier kolejowy, działacz związkowy, polityk i publicysta, jeden z przywódców
Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej
i
Polskiej Partii Socjalistycznej
.
Inżynier
, absolwent
Politechniki Lwowskiej
. Od 1894 w Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej (późniejszej
Polskiej Partii Socjaldemokratycznej
). Poseł do Reichsratu (parlamentu Austrii) w latach 1907–1918. Służył w
I Brygadzie Legionów
.
Minister
komunikacji w
Tymczasowym Rządzie Ludowym Republiki Polskiej
. Od 18 listopada 1918 do 16 stycznia 1919 był
premierem RP
. W 1920 stanął na czele Wydziału Wojskowego PPS, kierował zarówno werbunkiem do oddziałów ochotniczych, jak i dywersyjnymi poczynaniami na tyłach wojsk
radzieckich
. Brał również udział w działaniach pod
Włocławkiem
. W latach 1919–1925 członek Rady Naczelnej, zaś w okresie 1919–1923 członek Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej. Od 1919 do 1926 poseł i wicemarszałek
Sejmu
. Od listopada 1925 do lutego 1926 pełnił funkcję ministra robót publicznych w
rządzie Aleksandra Skrzyńskiego
. W maju 1926 współorganizował strajk kolejarzy wspierający
Józefa Piłsudskiego
. Po przejściu PPS do opozycji, zrezygnował z członkostwa w Radzie Naczelnej PPS, oraz złożył mandat poselski. Po wejściu 2 października 1926, wbrew stanowisku PPS, do
rządu Józefa Piłsudskiego
jako minister robót publicznych, usunięty w 1927 z tego ugrupowania. W składzie kolejnych rządów
Kazimierza Bartla
i
Kazimierza Świtalskiego
jako minister robót publicznych do 28 grudnia 1929. W październiku 1928 przystąpił do
PPS – dawnej Frakcji Rewolucyjnej
. W 1930 wstąpił do
Centralnego Zrzeszenia Klasowych Związków Zawodowych (CZKZZ)
, a w grudniu 1930 został jego przewodniczącym. W marcu 1931 wraz z
Medardem Downarowiczem
,
Zygmuntem Gardeckim
i
Antonim Pączkiem
doprowadził do rozłamu w CZKZZ i połączenia z innymi, sanacyjnymi związkami w
Związku Związków Zawodowych
. W czasie
II wojny światowej
angażował się w prace lokalnej spółdzielni spożywców, współpracował z konspiracyjnym
Związkiem Syndykalistów Polskich
, założonym przez działaczy ZZZ. Zginął trafiony przypadkowym odłamkiem pocisku artyleryjskiego w swym mieszkaniu 5 sierpnia 1944.
Młodość
Przyszedł na świat w
wielkopolskim
Trzemesznie
, w rodzinie inżyniera kolejnictwa, pracującego w
pruskiej
administracji – Macieja Moraczewskiego[1]. Matką Jędrzeja była Aniela z Pomorskich. Jego ojciec brał udział w
powstaniu styczniowym
, walcząc pod dowództwem
Mariana Langiewicza
. Jędrzej Moraczewski był spokrewniony z
XIX-wiecznym
historykiem, publicystą i działaczem społecznym, również
Jędrzejem
(1802–1855), który był jego stryjecznym dziadkiem[1].
Rodzina Moraczewskich często podróżowała, zmieniając miejsce zamieszkania. Po wyjeździe z Trzemeszna mieszkali w
Pleszewie
, później
Bydgoszczy
i
Krakowie
. Na dłużej osiedlili się we
Lwowie
. W tym mieście Jędrzej Moraczewski uczył się w
gimnazjum
niemieckim im. Franciszka Józefa, a później studiował na tamtejszej
politechnice
[2].
Działalność polityczna
Podczas nauki działał w studenckiej organizacji samopomocowej
Bratnia Pomoc
, organizując nielegalną grupę samokształceniowo-niepodległościową. Na początku studiów jego stosunek do
socjalizmu
był niechętny. Później jednak zmienił zdanie na temat tej
ideologii
, zorganizował m.in. strajk studencki w proteście wobec usunięcia kolegi z uczelni za prowadzenie działalności socjalistycznej. W tym okresie doszedł do przekonania, że w walce narodowowyzwoleńczej należy wykorzystać najliczniejsze warstwy narodu polskiego, tzn. chłopów i robotników. Postulował przekonanie ich do współpracy przy pomocy rozwiązania problemów socjalnych niekorzystnie wpływających na położenie tych grup[2].
W 1893 wstąpił do
Galicyjskiej Partii Socjaldemokratycznej
(od 1897
Polska Partia Socjalno-Demokratyczna Galicji i Śląska Cieszyńskiego
). Później przez rok służył w wojsku
austro-węgierskim
, a następnie ukończył studia na politechnice i w 1896 poślubił swą narzeczoną,
Zofię
. Prowadząc działalność polityczną w Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej Galicji i Śląska Cieszyńskiego, rozpoczął jednocześnie pracę jako
inżynier
w biurze drogowym wydziału krajowego we Lwowie. Później zajmował się budową
linii kolejowych
w
Galicji
(
Tarnopol
,
Kopyczyńce
,
Teresin
–
Skała
,
Sambor
–
Sianki
, Lwów –
Podhajce
), a także m.in. na
Bałkanach
(linia
Spalato
– Sinij). Z powodu kariery zawodowej, częściowemu zawieszeniu uległa działalność polityczna Moraczewskiego. Pomimo tego starał się wspierać PPSD – przekazał największą dotację, która umożliwiła przekształcenie tygodnika socjalistycznego
Naprzód
w dziennik. Paszport Moraczewskiego został wykorzystany przez
Józefa Piłsudskiego
w jego podróży na
Daleki Wschód
, gdzie planował nawiązać antyrosyjską współpracę z
Japończykami
[2]. Pracował także jako prelegent na Uniwersytecie Ludowym we Lwowie,
Samborze
i
Schodnicy
[1].
Poseł do parlamentu austriackiego
Kierownictwo PPSD nalegało, aby Moraczewski wystartował w wyborach do
austriackiego
parlamentu
– Rady Państwa. Początkowo nie mógł zdecydować się, czy poświęcić karierę zawodową na rzecz działalności politycznej. Ostatecznie stwierdził, że
|
Jako poseł mogłem (...) więcej zdziałać dla (...) klasy pracującej niż jako (...) inżynier[2]. |
W 1907 został wybrany deputowanym do parlamentu austriackiego z okręgu
Stryj
-
Kałusz
. Jako poseł socjalistyczny, skupił się przede wszystkim na działalności na rzecz zapewnienia świadczeń socjalnych osobom najuboższym i przestrzegania praw pracowników. Wydał szereg broszur agitacyjnych i prac publicystycznych, m.in. Walka o słońce, Lud a Sejm i Jak stańczycy rządzą w Galicji[1]. Publikował je pod pseudonimem Eward Pomorski[3].
Aktywność Moraczewskiego doprowadziła do poprawy warunków pracy robotników kolejowych i górników solnych. Zapewniło mu to popularność, dzięki której w 1911 został wybrany na drugą kadencję. Skupił się także m.in. na zakładaniu
związków zawodowych
, spółdzielni (np. piekarskiej w 1905 w Stryju, doprowadził także do zjednoczenia regionalnych spółdzielni spożywców). Znany był także z zajęć kształceniowych dla robotników, zakładania teatrów amatorskich, wygłaszania odczytów itd. Austriacki mandat poselski sprawował do końca października 1918.
Legiony Polskie
Po wybuchu
I wojny światowej
, znalazł się w tej grupie działaczy PPSD, którzy opowiadali się za poparciem władz austro-węgierskich przeciwko
Rosji
. Współtworzył
oddziały strzeleckie
, organizował zbiórki na rzecz powstających polskich oddziałów przy armii austro-węgierskiej. Później służył w
I Brygadzie Legionów
, gdzie szybko dosłużył się stopnia
porucznika
, biorąc udział m.in. w walkach na linii
Styru
i
Stochodu
. Piłsudski wyznaczył go jednak do prowadzenia działalności politycznej – wszedł w skład
Naczelnego Komitetu Narodowego
. Podczas służby w Legionach napisał i wydał Zarys sprawy polskiej w obecnej wojnie, Regulamin musztry piechoty, a także przetłumaczył z
języka niemieckiego
prace Umocnienia polowe oraz Regulamin budowy mostów pontonowych[1].
W maju 1917 został w Warszawie aresztowany za działalność przeciwko Niemcom i Austriakom. Zwolniony z powodu zwołania sesji parlamentu
wiedeńskiego
[4] (wciąż był posłem). Po aresztowaniu Piłsudskiego i osadzeniu go w
Magdeburgu
, był jednym z przywódców
Konwentu Organizacji A
– tajnej struktury powołanej latem 1917 przez
Bogusława Miedzińskiego
wraz z Moraczewskim i
Tadeuszem Kasprzyckim
, będącej zakonspirowanym kierownictwem obozu piłsudczykowskiego. Sprawował także funkcję politycznego kierownika
Polskiej Organizacji Wojskowej
. Z inicjatywy Moraczewskiego Koło Polskie w parlamencie wiedeńskim uchwaliło 6 sierpnia 1917 wniosek domagający się zwolnienia legionistów internowanych w
Szczypiornie
[4].
Od samego początku postulował doprowadzenie do pełnej niepodległości Polski. W przeciwieństwie do wielu piłsudczyków, działających przedtem w
Polskiej Partii Socjalistycznej
, konsekwentnie opowiadał się za ideologią socjalistyczną – uważał, że do niepodległości może doprowadzić nie tylko silna, sprawna armia, ale także poparcie szerokich mas społecznych. W jednej z odezw do legionistów pisał:
|
Polska Niepodległa musi (...) dać chłopom ziemię, robotnikom warsztat pracy, inteligencji możność utrzymania. Musi złamać ustrój kapitalistyczny, zdusić lichwę i wyzysk klasy nad klasą. Wtedy (...) pryśnie fałsz, że Polska to powrót pańszczyzny. Zatriumfuje prawda, że Polska to wolność polityczna, równość społeczna i braterstwo wyzwolonych ludów[2]. |
Z tego powodu organizował wiele spotkań z robotnikami i chłopami, których przekonywał do poparcia Legionów.
Minister w rządzie lubelskim
Po ogłoszeniu 7 października 1918 niepodległości Polski przez utworzoną przez Niemców
Radę Regencyjną
, środowiska
lewicy
niepodległościowej przystąpiły do działania. W nocy z 1 na 2 listopada w mieszkaniu
Artura Śliwińskiego
ze
Stronnictwa Niezawisłości Narodowej
na zebraniu działaczy niepodległościowych podjęto decyzję o stworzeniu rządu ogólnokrajowego opozycyjnego wobec środowisk
konserwatywnych
, zbliżonych do Rady Regencyjnej. Na jego siedzibę wybrano
Lublin
, z uwagi na liczne oddziały POW stacjonujące w mieście. Rząd grupował przede wszystkim przedstawicieli lewicy – PPS, PPSD oraz
PSL "Wyzwolenie"
, a na jego czele stanął
Ignacy Daszyński
(PPS). Program rządu można określić jako lewicowy, ale niekomunistyczny – przemiany miały nastąpić nie w drodze rewolucji, ale reform parlamentarnych. W gabinecie tym Moraczewski został ministrem komunikacji. Funkcję tę pełnił od 6 do 17 listopada 1918. W jednym ze swych pierwszych wystąpień jako minister, powiedział:
|
Wojna się kończy. Ale nie z woli tych, którzy ją zaczynali, bo okazało się, że ci właśnie skończyć jej nie potrafią. I oto walą się w proch trony za tronami, zdruzgotana pada tyrania za tyranią, burza rozpętana wywraca tych, co ją wywołali. I dla nas, dla narodu polskiego, bije godzina wyzwolenia z chwilą, gdy runęły te rządy, te władze które trzymały w rozdarciu lud polski. Teraz on ujmuje w swe ręce rząd[5]. |
Na polecenie generała
Edwarda Rydza-Śmigłego
udał się do Galicji, chcąc pozyskać dla rządu pomoc tamtejszych kręgów wojskowych. Nie udało mu się jednak przekonać do tego generała
Bolesława Roi
, który zobowiązał się tylko do podporządkowania Piłsudskiemu, na wypadek jego zwolnienia z internowania[6][7].
Moraczewski wszedł także w skład powołanej 28 października 1918
Polskiej Komisji Likwidacyjnej
, której celem była likwidacja stosunków państwowo-prawnych łączących Galicję z Austrią oraz utrzymanie bezpieczeństwa i spokoju publicznego do czasu utworzenia niepodległego państwa polskiego[8].
Premier
Moraczewski jako wicemarszałek Sejmu
11 listopada z Magdeburga wrócił Józef Piłsudski. Dekretem z dnia 14 listopada powierzył Daszyńskiemu misję tworzenia rządu. Wobec nieudanych negocjacji z przedstawicielami
Narodowej Demokracji
, Daszyński ustąpił. Na jego miejsce Piłsudski powołał (na wniosek Daszyńskiego) w nocy 17 listopada Jędrzeja Moraczewskiego, który stworzył gabinet będący faktycznie kontynuacją poprzedniego rządu. W swoich pamiętnikach Daszyński stwierdził jednak, że to on był organizatorem gabinetu Moraczewskiego i przedstawił Józefowi Piłsudskiemu skład rządu[9].
Piłsudski polecił Moraczewskiemu sformowanie rządu słowami:
|
Panie kapitanie, ma pan zostać prezesem ministrów, ale pod dwoma warunkami: pierwszy, by pan nie wkraczał swymi zarządzeniami w jakiekolwiek stosunki społeczne, drugi [w tym momencie Piłsudski podniósł głos] , wypracuje pan w ciągu jednego tygodnia ustawę wyborczą, i to tak, jak gdyby pan miał budować okopy[10]. |
Rząd Moraczewskiego przygotował ordynację wyborczą w ciągu 3 dni, co oznaczało zrealizowanie pierwszego postulatu
Naczelnika Państwa
. Jednocześnie jednak okazał się radykalny, jeśli chodzi o sferę społeczną. Ogłosił m.in. powszechne
prawo wyborcze
(obejmujące również kobiety)[11], ustanowił ośmiogodzinny dzień pracy, zagwarantował legalność
związków zawodowych
i prawo do
strajku
, wprowadził inspekcję pracy, ubezpieczenia chorobowe, ochronę lokatorów i uchwalił dekret o walce z paskarstwem. Miał działać do czasu wyborów parlamentarnych. Gabinet krytykowany był przez bogatsze warstwy społeczeństwa, a także przez skrajną lewicę (domagającą się nawet włączenia Polski w skład
Związku Radzieckiego
)[6]. Moraczewski pisał wówczas:
|
Cały aparat prasowy puszczono w ruch. Szlachta, ziemiaństwo, przemysłowcy, kapitaliści opodatkowali się nawet wysoko, by tylko zwalić nowy gabinet. (...) uderzyła na niego (...) z całą furią endecja. (...)
SDKPiL
,
PPS-Lewica
,
Bund
,
Poalej Syjon
, dążąc do przewrotu dla urzeczywistnienia dyktatury proletariatu przy pomocy sowietów, rzuciły się z całą wściekłością na rząd ludowy[2]. |
Wroga rządowi Moraczewskiemu prawica postanowiła zorganizować
zamach stanu przeciwko niemu
. Na czele spiskowców stanęli m.in.
Marian Januszajtis-Żegota
,
Tadeusz Mścisław Dymowski
,
Jerzy Zdziechowski
, Witold Zawadzki i
Eustachy Sapieha
. Przewrót rozpoczął się 4 stycznia 1919 o godzinie 23.00. Spiskowcy wysłali na miasto kompanię podchorążych i formacje Straży Narodowej, które aresztowały premiera Moraczewskiego, ministrów
Stanisława Thugutta
i
Leona Wasilewskiego
oraz komendanta rządowej Milicji Ludowej. Oddziały wierne rządowi szybko jednak udaremniły zamach, otoczyły i rozbroiły spiskowców oraz uwolniły aresztowanych ministrów[12].
Rząd ustąpił 16 stycznia 1919 po konsultacjach z Piłsudskim, który dążył do porozumienia z
prawicą
oraz uspokojenia sytuacji w niepodległej
Polsce
.
Endecja
uważała bowiem gabinet Moraczewskiego za zbyt radykalny, zaś jej zwolennicy odmawiali wykonywania jego poleceń (m.in. płacenia podatków). Także za granicą niechętnie widziano rząd składający się z byłych sojuszników
Niemiec
.
Poseł
Jędrzej Moraczewski ok. 1920
W wyniku
wyborów w 1919
, został posłem z listy PPS. Podczas kadencji
Sejmu Ustawodawczego
Moraczewski objął stanowisko wicemarszałka izby oraz wiceszefa sejmowego Związku Parlamentarnego Polskich Socjalistów (grupującego posłów PPS). W 1919 wszedł również w skład Rady Naczelnej i Centralnego Komitetu Wykonawczego Polskiej Partii Socjalistycznej (był członkiem RN do 1925, a CKW do 1923). Był także honorowym prezesem
Związku Zawodowego Kolejarzy
. W tym czasie powstały jego prace: Rządy ludowe w Polsce i Granica między Polską a Ukrainą[4].
W szeregach PPS należał do największych zwolenników Piłsudskiego, był członkiem "prawicowej" frakcji wewnątrz partii. Cechował się jednak radykalnymi poglądami, jeśli chodzi o kwestie ekonomiczne. Postulował
nacjonalizację
kopalń, hut i przemysłu naftowego. Opowiadał się za
interwencjonizmem państwowym
. Jego zdaniem rząd powinien budować nowe fabryki i przejmować zadłużone, zagrożone upadłością przedsiębiorstwa. Moraczewski był przeciwnikiem
Senatu
. Postulował natomiast utworzenie na jego miejsce tzw. Izby Pracy, w skład której wchodzić mieli przedstawiciele przemysłowców i związków zawodowych. Chciał także powołania oddziałów milicji ludowej, która zastąpiłaby wojsko – model wzorowany na
szwajcarskim
. Takie rozwiązanie miało zlikwidować niebezpieczeństwo tłumienia strajków przez żołnierzy. Jednocześnie Moraczewski był zwolennikiem postawy
patriotycznej
– np. w kwestii
Górnego Śląska
i
Śląska Cieszyńskiego
mówił m.in., że z utratą tej wielkiej liczby naszych obywateli i ziem czysto polskich nie pogodzimy się nigdy[2].
Po wybuchu
wojny polsko-bolszewickiej
w 1920 stanął na czele Wydziału Wojskowego PPS, kierując zarówno werbunkiem do oddziałów ochotniczych, jak i dywersyjnymi poczynaniami na tyłach wojsk radzieckich. Później zgłosił się na ochotnika do wojska. Brał udział w walkach pod
Włocławkiem
. W jednym z rozkazów dziennych pisano:
|
Z grupy saperów, która (...) powstrzymała (...) natarcie bolszewickie (...) wyróżnił się Moraczewski Jędrzej, który swym zachowaniem pełnym odwagi i poświęcenia dodawał otuchy (...) żołnierzom[2]. |
Otrzymał order
Virtuti Militari
V klasy oraz
Krzyż Walecznych
. Jego najstarszy syn – Kazimierz, zginął walcząc z
bolszewikami
jako 16-letni ochotnik[6].
W 1922 Jędrzej Moraczewski ponownie został posłem. Przez kolejne kilka lat był liderem grupy zwolenników Piłsudskiego, działających w PPS. Po wycofaniu się marszałka do
Sulejówka
, prowadził tajne przygotowania do jego powrotu do polityki.
We wrześniu 1922 wyjechał na krótko do
Stanów Zjednoczonych
. Tam wygłosił szereg odczytów dla amerykańskich organizacji socjalistów polskich[4].
Minister robót publicznych w rządzie Skrzyńskiego
20 listopada 1925 powstał
rząd Aleksandra Skrzyńskiego
, w skład którego weszło także PPS. Moraczewski został w tym gabinecie ministrem robót publicznych. 7 stycznia 1926 na posiedzeniu Rady Ministrów wystosował zapytanie, czy rząd nie uznaje konieczności rychłego powrotu Piłsudskiego do pracy państwowej[13]. Później udało mu się wpłynąć na premiera
Skrzyńskiego
, aby ten zaproponował prezydentowi taki sposób wyznaczenia ministra spraw wojskowych, aby na to stanowisko została desygnowana osoba sprzyjająca marszałkowi Piłsudskiemu. Zakładał on, aby decyzję podjęli najstarsi generałowie:
Stefan Majewski
,
Stanisław Haller
,
Józef Haller
oraz Piłsudski. Ostatecznie ministrem został oddany marszałkowi gen.
Lucjan Żeligowski
[14].
Kryzys gospodarczy i kolejne posunięcia gabinetu, spowodowały, że część kierownictwa PSS opowiadała się za wyjściem z koalicji rządowej. 5 lutego 1926 taki wniosek Moraczewski postawił na posiedzeniu klubu parlamentarnego partii. Nie uzyskał on większości. 6 lutego 1926 Moraczewski podał się do dymisji ze stanowiska ministra robót publicznych[15]. Decyzję tę motywował złym stanem zdrowia. Najprawdopodobniej jednak piłsudczycy działający w PPS planowali rozbicie koalicji rządowej. W gabinecie Moraczewskiego zastąpił
Norbert Barlicki
, również z PPS[16].
Minister robót publicznych w gabinetach sanacyjnych
Podczas
zamachu majowego
, PPS poparła Piłsudskiego. Sam Moraczewski miał swój udział w przygotowywaniu strajku kolejarzy, dzięki któremu wojska wierne rządowi nie zdołały dotrzeć do Warszawy, gdzie toczyły się walki. Jesienią 1926 wszedł w skład
rządu Józefa Piłsudskiego
. 2 października otrzymał tekę ministra robót publicznych. Stało się tak wbrew stanowisku PPS, która przeszła do opozycji wobec
sanacji
, oświadczając, że Moraczewski wszedł w skład rządu jako osoba prywatna, nie reprezentująca tego ugrupowania[17].
4 listopada 1926 prezydent wydał rozporządzenie, nazywane dekretem prasowym, który postanawiał, że w przypadku rozpowszechniania nieprawdziwych wiadomości lub zniewagi władz i ich przedstawicieli w prasie, orzekanie o winie i karze zostało przekazane spod jurysdykcji sądów władzom administracyjnym. Moraczewski jako minister podpisał dekret, za co został zawieszony przez Centralny Komitet Wykonawczy PPS w prawach członka partii. Decyzji tej sprzeciwił się warszawski Okręgowy Komitet Robotniczy pod przywództwem piłsudczyka
Rajmunda Jaworowskiego
[18]. Moraczewski odmówił złożenia rezygnacji z funkcji ministra, po czym zrezygnował z członkostwa w Radzie Naczelnej PPS oraz złożył mandat poselski. 24 września 1927 został usunięty z Polskiej Partii Socjalistycznej[19]. Pomimo tego uczestniczył w kolejnych rządach:
czwartym gabinecie Kazimierza Bartla
i
Kazimierza Świtalskiego
jako minister robót publicznych od 28 czerwca 1928 do 28 grudnia 1929.
Moraczewski był zdeklarowanym demokratą. Twierdził, że zamach majowy przyczynił się ostatecznie do wzmocnienia
demokracji
. Jego zdaniem, dzięki przejęciu władzy przez sanację, zakończono walkę pomiędzy stronnictwami politycznymi, a rząd zaczął służyć obywatelom. Według Moraczewskiego silny miał on charakter ponadklasowy, co oznaczało początek drogi ku socjalizmowi.
Jako minister robót publicznych, Moraczewski szczególną uwagę zwracał na kwestię mieszkań robotniczych. Jak mówił, należy sprawę tak pokierować, aby każda rodzina robotnicza miała możliwość zamieszkania przynajmniej dwóch izb[2]. Postulował także przyspieszenie procesu
elektryfikacji
kraju. Aby do tego doprowadzić, znalazł nawet inwestora zagranicznego, choć był bardzo niechętny tego typu rozwiązaniom. Jego wybór padł na
amerykańską
firmę Harriman. Przeciwko wykorzystaniu zagranicznej spółki protestowali jednak przedstawiciele ziemiaństwa, endecji, a także
liberalne
skrzydło obozu sanacyjnego. Ataki na jego osobę, zniechęciły Moraczewskiego do dalszego sprawowania stanowiska ministerialnego i we wrześniu 1929 złożył dymisję[20].
Później tak wspominał okres, w którym był szefem resortu robót publicznych:
|
Odbudowałem zniszczone w czasie wojny (...) budynki wiejskie na kresach wschodnich (...), dokończyłem (...) odbudowy kresów zachodnich i reszty Polski, uporządkowałem szosy, drogi, mosty kolejowe, ruszyłem regulację rzek (...), zacząłem prace nad osuszeniem
Polesia
, (...) wybudowałem szereg gmachów szkolnych (...)[2]. |
Działalność związkowa
Posiedzenie kierownictwa
ZZZ
w 1935. Jędrzej Moraczewski siedzi w pierwszym rzędzie czwarty od lewej
Po I wojnie światowej działał w
Związku Zawodowym Kolejarzy RP
. Od września 1920 był jego II wiceprzewodniczącym[21], przez wiele lat również jego przewodniczącym honorowym[22].
W październiku 1928 Moraczewski przystąpił do
PPS dawnej Frakcji Rewolucyjnej
. Spotkało się to z krytyką jego dawnych towarzyszy partyjnych. M.in.
Bolesław Limanowski
pisał o rozłamowcach z Frakcji, nazywanych pogardliwie "frakami", wzywając robotników do zachowania jedności:
|
Wołam więc do Was robotnicy Warszawy, robotnicy całej Polski, stańcie w obronie PPS, nie dajcie jej rozbić. Wiemy wszyscy, że ta robota rozłamowa wszczęta została z rozkazu rządowego, na jej czele stanął niestety minister Moraczewski[23]. |
W 1930 Moraczewski wstąpił do
Centralnego Zrzeszenia Klasowych Związków Zawodowych (CZKZZ)
, a w grudniu tego roku został jego przewodniczącym.
W marcu 1931 wraz z
Medardem Downarowiczem
,
Zygmuntem Gardeckim
i
Antonim Pączkiem
doprowadził do rozłamu w CZKZZ – opowiedziały się za nim 22 związki i ponad połowa członków; rozłamowcy połączyli się z innymi, sanacyjnymi
związkami zawodowymi
, tworząc
Związek Związków Zawodowych
(ZZZ)[19]. Pierwszy kongres organizacji odbył się 21 maja 1931, a Jędrzej Moraczewski został jej liderem. W tym czasie ZZZ skupiał ok. 160 tys. pracowników. Moraczewskiemu udało się zapewnić Związkowi niezależność od
BBWR
, pomimo tego, że organizacja była wspierana przez rząd. Przewodniczący ZZZ twierdził, że skoro sanacja działa na rzecz dobra społeczeństwa, to brak jest sprzeczności interesów klasy robotniczej i państwa. Postulował zmianę hasła proletariusze wszystkich krajów, łączcie się na proletariusze polscy, łączcie się[2]. Propagował jednocześnie wizję zjednoczonych robotników popierających rząd, który wciela w życie program reform prospołecznych, wbrew warstwom posiadającym. Moraczewski proponował także zastąpić strajki arbitrażem. Państwo miało rozsądzać spory pomiędzy pracownikami a właścicielami przedsiębiorstw.
Związek w szczytowej fazie swego rozwoju (1934) liczył 200 tys. członków. Moraczewski krytykował rząd za, jego zdaniem, zaniedbywanie wdrażania reform społecznych. To doprowadziło do tego, że obóz rządzący zainspirował szereg rozłamów wewnątrz ZZZ. Popularności Moraczewskiemu wśród robotników nie przysporzyła również jego niechęć do strajków. Po śmierci Piłsudskiego w 1935, ZZZ zerwał z sanacją. Sam Moraczewski piętnował rosnący wpływ kapitalistów i posiadaczy ziemskich na obóz rządzący oraz fakt ograniczania swobód obywatelskich przez władzę. Pomimo tego poparł
rząd Mariana Zyndrama-Kościałkowskiego
utworzony 13 października 1935, który związany był z lewicą sanacyjną. Gabinet ten przetrwał jednak tylko 7 miesięcy.
ZZZ tracił wpływy, a poglądy Moraczewskiego ewoluowały na lewo. Postulował przeprowadzenie gruntownych przemian społecznych, dzięki którym Polska mogła zachować niepodległość. Pragnął rozwijać sektor państwowy, co miało zapewnić osiągnięcie
autarkicznego
modelu gospodarki krajowej. Dzięki temu państwo miało uniezależnić się od swoich potężnych sąsiadów. Myśl ekonomiczna Moraczewskiego zaczęła hołdować ideałom
syndykalistycznym
. Zmienił także zdanie na temat celowości przeprowadzania strajków. Moraczewski zaczął popierać pogląd
Georgesa Sorela
, pojmującego strajk jako broń polityczną. Jak mówił, bronią naszą nie jest kartka wyborcza, lecz akcja bezpośrednia[2].
W 1939, na zjeździe legionistów, stanął na czele grupy dawnych towarzyszy Piłsudskiego, którzy domagali się zmiany polityki rządu. Pragnęli oni powrotu do starych haseł (...) których realizacja miała doprowadzić do budowy Polski Ludowej[2].
II wojna światowa i śmierć
W czasie
II wojny światowej
angażował się w prace lokalnej spółdzielni spożywców w Sulejówku. Prowadził także współpracę z konspiracyjnym
Związkiem Syndykalistów Polskich
. Organizacja ta została założona przez działaczy Związku Związków Zawodowych.
Na początku wojny rodzina Moraczewskich została usunięta przez Niemców z dworku "Siedziba" w Sulejówku, w którym mieszkali od 1920. Przenieśli się do willi Otradno przy ul. Oleandrów. Tam 5 sierpnia 1944 zbłąkana kula wystrzelona przez
radzieckiego
żołnierza, przebiła ścianę domu i trafiła Moraczewskiego w
krtań
, powodując natychmiastową śmierć polityka[24]. Początkowo był on pochowany na terenie tej posesji. W 1948 ciało Moraczewskiego przeniesiono na
Cmentarz Powązkowski w Warszawie
[25].
Rodzina
Dworek "Siedziba" w Sulejówku z 1911. Dawne miejsce zamieszkania małżeństwa Moraczewskich
Żoną Jędrzeja Moraczewskiego była
Zofia Moraczewska
, znana działaczka PPS. Od 1920 mieszkali w zbudowanym w 1911 dworku "Siedziba" przy ul. 11 Listopada w Sulejówku (Moraczewska mieszkała tam do śmierci w 1958)[26].
Informacją wartą odnotowania są bliskie relacje, które łączyły małżeństwo Moraczewskich z osobą
Józefa Piłsudskiego
.
Willa Milusin
w
Sulejówku
została zakupiona w 1921 przez
Aleksandrę Piłsudską
dzięki informacji, którą otrzymała od Jędrzeja Moraczewskiego. Znajdowała się ona w bezpośrednim sąsiedztwie posesji zajmowanej przez Zofię i Jędrzeja Moraczewskich[27]. Zofia Moraczewska przyjaźniła się z Aleksandrą Piłsudską[28].
Mieli czworo dzieci, z których pierwszy syn, Tadeusz, zmarł w niemowlęctwie, drugi syn, Kazimierz, zginął w 1920 w czasie wojny polsko-bolszewickiej pod Nowogrodem. Trzeci syn, Adam, zginął w 1942 w Auschwitz, a ich córka Wanda w tym samym roku na
Pawiaku
.
Imię Jędrzeja i Zofii Moraczewskich noszą prywatne szkoły (gimnazjum i szkoły podstawowe) w
Sulejówku
[29].
Jego imieniem nazwano również ulicę w
Tarnowie
.
Odznaczenia
Odznaczony m.in.
Orderem Virtuti Militari V klasy
oraz
Krzyżem Walecznych
za udział w wojnie w 1920.
Przypisy
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Henryk Mościcki, Włodzimierz Dzwonkowski: Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1927. Warszawa: Lucjan Złotnicki, 1928, s. 274.
- ↑ 2,00 2,01 2,02 2,03 2,04 2,05 2,06 2,07 2,08 2,09 2,10 2,11 2,12 Remigiusz Okraska:
Jędrzej Moraczewski
(
pol.
). [dostęp 31 stycznia 2009].
- ↑
Andrzej Chojnowski
,
Piotr Wróbel
: Prezydenci i premierzy Drugiej Rzeczypospolitej. Wrocław – Warszawa – Kraków: Zakład Narodowy imienia Ossolińskich, 1992, s. 88.
- ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Henryk Mościcki, Włodzimierz Dzwonkowski: Parlament Rzeczypospolitej Polskiej 1919-1927. Warszawa: Lucjan Złotnicki, 1928, s. 275.
- ↑ Marek Lubaś-Harny:
11 listopada w Krakowie już panowała wolność
(
pol.
). [dostęp 31 stycznia 2009].
- ↑ 6,0 6,1 6,2 90. rocznica powstania Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej:
Jędrzej Moraczewski
(
pol.
). [dostęp 31 stycznia 2009].
- ↑ Stanisław Lipiński:
Rząd lubelski. Kulisy powstania – 6-7 XI 1918
(
pol.
). [dostęp 31 stycznia 2009].
- ↑
Andrzej Ajnenkiel
: Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejów politycznych Polski 1918-1926. Wiedza Powszechna, 1986, s. 10. .
- ↑
Ignacy Daszyński
: Pamiętnik. T. 2. Warszawa: 1957, s. 333.
- ↑
Richard M. Watt
: Gorzka chwała. Polska i jej los 1918-1939. Warszawa: A.M.E Plus Group Sp. z o.o., 2005. .
- ↑ Dekret o ordynacji wyborczej do Sejmu Ustawodawczego (z dnia 28 listopada 1918.; Dziennik Praw Państwa Polskiego Nr 18, poz. 46)
- ↑ Włodzimierz Kalicki:
5 I 1919. Zamach stanu
(
pol.
). [dostęp 31 stycznia 2009].
- ↑
Andrzej Garlicki
: Zamach majowy. Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 179. .
- ↑
Andrzej Ajnenkiel
: Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejów politycznych Polski 1918-1926. Wiedza Powszechna, 1986, s. 393. .
- ↑
Andrzej Garlicki
: Zamach majowy. Warszawa: Czytelnik, 1979, s. 181. .
- ↑
Andrzej Ajnenkiel
: Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejów politycznych Polski 1918-1926. Wiedza Powszechna, 1986, s. 395. .
- ↑
Andrzej Ajnenkiel
: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 46. .
- ↑
Andrzej Ajnenkiel
: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, ss. 84-85. .
- ↑ 19,0 19,1 Jarosław Tomasiewicz:
Niepodległościowe tradycje socjalizmu polskiego
(
pol.
). [dostęp 2 lutego 2009].
- ↑
Andrzej Ajnenkiel
: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, s. 175. .
- ↑
Biografia Jędrzeja Moraczewskiego
- ↑
Strona Federacji Związków Zawodowych Pracowników PKP
- ↑ Cyt. za:
Andrzej Ajnenkiel
: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980, ss. 139-140. .
- ↑ Kto jest kim:
Moraczewski Jędrzej Edward – premier
(
pol.
). [dostęp 2 lutego 2009].
- ↑
Ul. Oleandrów
(
pol.
). Ulice Sulejówka. [dostęp 21 października 2009].
- ↑ Maciej Rydel:
Siedziby patriotów w II RP
(
pol.
). Rzeczpospolita, 5 maja 2009. [dostęp 21 października 2009].
- ↑ "W połowie 1921 r., gdy ceny domów pod Warszawą spadły nieprawdopodobnie nisko, zawiadomił mnie p. Jędrzej Moraczewski, że w Sulejówku, obok ich willi, jest do nabycia drewniany domek",
Aleksandra Piłsudska
Wspomnienia. Londyn 1960
- ↑
Jerzy Rawicz
: Doktor Łokietek i Tata Tasiemka. Dzieje Gangu. Warszawa: Czytelnik, 1968, s. 169.
- ↑
Strona szkół im. Moraczewskich w Sulejówku
Bibliografia
-
Andrzej Ajnenkiel
: Od rządów ludowych do przewrotu majowego. Zarys dziejów politycznych Polski 1918-1926. Wiedza Powszechna, 1986. .
-
Andrzej Ajnenkiel
: Polska po przewrocie majowym. Zarys dziejów politycznych Polski 1926-1939. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1980. .
-
Ignacy Daszyński
: Pamiętnik. T. 2. Warszawa: 1957.
-
Andrzej Garlicki
: Zamach majowy. Warszawa: Czytelnik, 1979. .
-
Richard M. Watt
: Gorzka chwała. Polska i jej los 1918-1939. Warszawa: A.M.E Plus Group Sp. z o.o., 2005. .
Linki zewnętrzne