Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego ( ros. Министерство государственной безопасности - Ministierstwo Gosudarstwiennoj Biezopasnosti, MGB) – organ bezpieczeństwa działający w Związku Radzieckim w latach 1946 – 1953 .

Historia

W 1943 z Ludowego Komisariatu Spraw Wewnętrznych (NKWD) wyodrębniono Główny Zarząd Bezpieczeństwa Państwowego (GUGB) , który przekształcono w Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego (NKGB) . Ta struktura organizacyjna aparatu bezpieczeństwa państwowego i policji politycznej utrzymała się do 1946 - długo, zważywszy na bardzo częste w tamtym okresie zmiany organizacyjne.

Utworzenie MGB w 1946

Ministerstwo Bezpieczeńsrwa Państwowego ZSRR utworzono rozkazem Ludowego Komisarza Bezpieczeństwa Państwowego Wsiewołoda Mierkułowa Nr 00107 z 22 marca 1946 o zmianie nazwy z Narodnogo Komisariata Gosudarstwiennoj Biezopasnosti SSR ( ros. Народный комиссариат государственной безопасности) czyli Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Publicznego, w związku z uchwałą Rady Najwyższej ZSRR z 15 marca 1946 o przekształceniu komisariatów ludowych w ministerstwa.
Na czele MGB stanął minister bezpieczeństwa państwowego (Mierkułow).

Zadania MGB

Zadania ministerstwa nie różniły się zasadniczo od jego poprzednika NKGB. Nowe ministerstwo było odpowiedzialne za

1. wywiad zagraniczny, legalny przy ambasadach i konsulatach oraz nielegalny przy np. misjach handlowych
2. kontrwywiad krajowy
3. zwalczanie elementów nacjonalistycznych
4. kontrwywiad wojskowy, działający podczas wojny pod nazwą Smiersz odpowiednio przy:

• Ludowym Komisariacie Obrony jako Główny Zarząd Kontrwywiadu (GUKR)
• NKWD jako Oddział Kontrwywiadu (OKR SMIERSZ)
• Ludowym Komisariacie Marynarki Wojennej ZSRR jako Zarząd Kontrwywiadu Smiersz (UKR Smiersz) LKMW

1. Organizację terroru i dywersji na tyłach przeciwnika
2. policję polityczną w postaci dawnego Zarządu Tajno-Politycznego
3. bezpieczeństwo transportu
4. ochronę władz państwowych, w tym za odrębny zarząd dla ochrony Józefa Stalina
5. zapewnienie bezpiecznej łączności dla głównych instytucji państwowych oraz ochronę urządzeń komunikacyjnych

Organizacja ministerstwa B.P i obsada stanowisk kierowniczych

• Minister Bezpieczeństwa Państwowego

1. gen. Wsiewołod Mierkułow  : 15 III 1946 - 4 V 1946
2. gen. Wiktor Abakumow  : 4 V 1946 - 4 VII 1951
3. gen. Siergiej Ogolcow  : (p.o) 4 VII 1951 - 9 VIII 1951
4. gen. Siemion Ignatiew  : 9 VIII 1951 - 14 III 1953

• I-wsi zastępcy Ministra B.P

1. gen. Siergiej Ogolcow  : V 1946 - X 1946 oraz 26 VIII 1951 – 13 II 1952 i 20 XI 1952 – 11 III 1953
2. gen. Siergiej Goglidze 26 VIII 1951 – 10 XI 1951 oraz 20 XI 1952 – 11 III 1953

• zastępcy Ministra B.P

1. gen. Michaił Swiniełupow 14 III 1946 – XII 1950
2. gen. Siergiej Ogolcow 17 V 1946 – 26 VIII 1951
3. gen. Nikołaj Seliwanowski 7 V 1946 – 26 VIII 1951
4. gen. Piotr Fiodotow – 6 IX 1946 – V 1947
5. gen. Nikołaj Stachanow 26 VIII 1951 – 11 III 1953
6. gen. Wasilij Riasnoj 14 II 1952 – 12 III 1953
7. gen. Andriej Nikiforow 3 VII 1952 – 12 III 1953
8. gen. Borys Obrycznikow 5 VII 1952 – 12 III 1953
9. gen. Siergiej Sawczenko 2 XI – 1951 – 11 III 1953
10. płk. Iwan Sawczenko VIII 1951 – VII 1952
11. gen. Jewgienij Pitowranow 3 I 1951 – 29 X 1951
12. gen. Siergiej Goglidze 13 II 1952 – 20 XI 1952
13. płk. Michaił Riumin 20 X 1951 – 13 XI 1952

• Sekretariat MGB : naczelnicy m.in - płk Wasilij Dobrochotow II/III 1953

• Grupa Kontrolna Ministra : naczelnicy S.F. Kożewnikow ? - 16 XI 1950, gen P.P Kondrakow 3 I 1951 - III 1952

• Biuro Prawne MGB

• Biuro Specjalne Ministra : [utw. 22 VIII 1947] (koordynacja działań kontrwywiadowczych, opracowywanie przewodników, podręczników i biuletynów informacyjnych

• Specjalny Komitet Doradczy Ministra : [utw. 2 XI 1946] (wydawanie pozasądowych wyroków w ślectwach prowadzonych przez MGB)

• Kolegium MGB

• I Zarząd Główny (wywiad zagraniczny) Początkowo Zarząd Główny składał się m.in z dwóch Zarządów, m.in.
  • Zarząd "1-A" wywiad legalny, Wydziały
    • "6-A" naczelnik m.in. płk Aleksandr Sacharowski
    • "11-A" (wywiad naukowo techniczny) naczelnik Lew Wasilewskij
    • "2-G" (kontrwywiad zagraniczny) naczelnik płk Siergiej Fiedosiejew
  • Zarząd "1-B" (wywiad nielegalny) naczelnik płk Aleksandr Korotkow
    • Wydział Informacyjny oral kilka Oddziałów wspomagających naczelnik gen Paweł Żurawlow 1947

naczelnicy I Zarządu/I Zarządu Głównego

1. gen. Paweł Fitin 15 III 1946 - 15 VI 1946
2. gen. Piotr Kubatkin 15 VI 1946 - 7 IX 1946
3. gen. Piotr Fiodotow 9 IX 1946 - 30 V 1947

W okresie koniec maja 1947 roku do 2 XI 1951 roku I Zarząd Główny funkcjonował w ramach Komitetu Informacji przy Radzie Ministrów ZSRR - Zobacz Komitet Informacji

Po likwidacji Komitetu Informacji jednostki wywiadu zagranicznego i I Zarządu MGB zostały połączone i przekształcone ponownie w I Zarząd Główny MGB. W nowej strukturze Zarządu Głównego znalazły się

• naczelnik: Siergiej Sawczenko 3 XI 1951 - 5 I 1953, gen. Jewgienij Pitowranow 5 I 1953 - 11 III 1953 oraz gen. Piotr Fiodotow 11 III 1953 - 13 III 1954
  • zastępcy naczelnika IZG : m.in: gen Piotr Fiodotow 2 XI 1951 - 6 II 1952
• Kolegium IZG

• Sekretariat

• Zarząd Wywiadu Nielegalnego : naczelnik Aleksandr Korotkow 1952 - 1953, oraz w składzie ZWN znajdowały się wydziały geograficzne:
  • anglo - amerykański Witalij Pawłow 1952 - 1953
  • Ameryka Łcińska, Skandynawia i Finlandia
  • Niemcy naczelnik Zoja Woskriesienskaja-Bybkina
  • Austria i Szwajcaria
  • Francja Beneluks
  • Daleki Wschód ( Japonia i Korea )
  • Azja Południowo Wschodnia
  • Bliski i Środkowy Wschód nacz Andriej Otroszczenko 1951-53
• Oddziały Funkcjonalne
  • WN-T Wywiad Naukowo-Techniczny : naczelnik płk Leonid Kwasnikow 1951-53
  • kontrwywiad zagraniczny
  • "D" aktywne przedsięwzięcia
  • Informacyjno analityczny
  • szyfrowy i inne

• II Zarząd Główny (kontrwywiad) - składał się z Zarządów numerowanych min.
  • "2-A"
  • "2-B"
  • "2-N" : zwalczanie elementów nacjonalistycznych

naczelnikami II Zarządu Głównego byli:

1. gen. Piotr Fiodotow 15 VI 1946 - 9 IX 1946
2. gen. Jewgienij Pitowranow 7 IX 1946 - 3 I 1951
3. płk. Fiodor Szubniakow 3 I 1951 - 1 XI 1951
4. gen. Ławrientij Canawa 1 XI 1951 - 12 II 1952
5. gen. Wasilij Riasnoj 12 II 1952 - 3 VII 1953

• III Zarząd Główny (kontrwywiad wojskowy utw. w maju 1946 roku po rozwiązaniu sławnego Smiersza ), naczelnicy:

1. gen. Nikołaj Seliwanowski 1946 - 1947
2. gen. Nikołaj Korolew 1947 - 1950
3. Jakow Jedynow 1951 - 1952
4. gen. Siergiej Goglidze 1952 - 11 III 1953

• 4 Zarząd (tkzw. Poszukiwawczy) Do marca 1946 roku nosił nazwę Organizacja Terroru i Tywersji na tyłach przeciwnika w czasie wojny. Potem zadania zmieniono na Kierowanie poszukiwaniami obcej agentury pozostawionej w ZSRR przez obce wywiadu po wojnie i innych wrogich elementów nacz gen. Paweł Sudopłatow . Pod koniec 1946 roku został formalnie rozwiązany i zastąpiony przez Oddział DR Dywerja i akty przemocy wobec poszczególnych osób.
  

Naczelnikami byli

1. W.P Rogow 1946 - 1949
2. N.D Sałynskij 1949 - 1950
3. vakat 1950 – 1951
4. P.S Mieszanow 1951 – 1953

• 5 Zarząd (operacyjny – rewizje areszty, obserwacja zewnętrzna, ustalenia) nacz P.G Drozdieckij. We wrześniu 1949 roku służby - obserwacji i ustaleń zostały wyłączone z 5 Zarządu i przekształcone w odrębny 7 Zarząd. Od grudnia 1949 roku dla 5 Zarządu ustalono nowy zakres obowiązków, m.in.: zwalczanie wrogich i antysowieckich elementów, walkę z religią i wrogą propagandą. Tj. otrzymał funkcję dawnego Zarządu Tajno Politycznego NKWD / NKGB . Po reorganizacji naczelnikami 5 Zarządu byli – gen. Aleksandr Wołkow 1948-1951 , gen. Aleksiej Bryzow 1951 – 1952 potem vakat

• 6 Zarząd (szyfrów i dekryptażu) naczelnik gen Iwan Szewieliew 1946 – 1949. Pozostawał w ramach MGB do 19 listopada 1949 roku, później wydzielony i przekrztałcony w Główny Zarząd Służby Specjalnej przy KC WKB(b)/KPZR. Sprawy szyfrowe wróciły do resortu bezpieczeństwa w rozbudowanym po śmierci Stalina MWD Jako 8 Zarząd Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ( MWD ZSRR )

• 7 Zarząd (operacyjny – obcerwacja zewnętrzna i ustalenia) utw. 10 IX 1949 z wydzielonych pionów 5 Zarządu. Naczelnicy:

1. płk. Michaił Gołowkow 1949 – 1951
2. płk. Nikołaj Lapunow 1951 – 1953
3. płk. Wiktor Alidin I/III – 1953

• Zarząd Transportu (operacyjne zabezpieczenie zagadnień komunikacji) naczelnik Solomon Milsztejn.1946 – 1947.po przejęciu w styczniu 1947 roku z Ministerstwa Spraw Wewnętrznych Milicji Transportowej został przekształcony w Zarząd Główny Ochrony Kolei i Transportu Wodnego . Naczelnicy po reorganizacji :

1. gen. Aleksander Wadis 1947 – 1951
2. gen. Siergiej Goglidze I/IX – 1951
3. gen. M. Makariew IX 1951 - ?

• Zarząd Ochrony Nr 1 utw. 15 czerwca 1946 r (osobista ochrona Józefa Stalina . Naczelnik gen. A Kuzniecow IV/XII 1946

• Zarząd Ochrony Nr 2 (ochrona pozostałych członków kierownictwa Partii i Rządu) naczelnik gen. Nikołaj Własik IV/XII 1946

• Zarząd Komandanta Moskiewskiego Kremla Naczelnik Nikołaj Spiridonow 14 III 1946 - ?

25 XII 1946 roku trzy ostatnie Zarządy (czyli Ochrony nr 1 i nr 2 oraz ZKMK) połączono w jeden potężny Zarząd, o nazwie Zarząd Główny Ochrony (GUO) naczelnikiem nowego zarządu został gen. Nikołaj Własik . 1946 – 1952. W maju 1952 roku (GOU) Główny Zarząd Ochrony przemianowano na Zarząd Ochrony (UO). Kierownictwo UO przejoł bezpośrednio ówczesny minister B.P Siemion Ignatiew które sprawował aż do śmierci Stalina.

• Oddział „A” (ewidęcja archiwum) naczelnik gen Arkadij Giercowskij 1946 – 1953

• Oddział „B” (wykorzystanie techniki operacyjnej) w oddziale był również Wydział Radiokontrwywiadu, który jeszcze w 1946 r zostanie wyodrębniony z oddziału „B” i uzyska status Oddziału, dokładnie Oddziału „R”
  

Naczelnikami Oddziału „B” byli:

1. płk. Jewgienij Łapiszin III/X 1946
2. płk. A. Koczetkow 1946 – 1949
3. płk. A. Połkownikow 1949 – III 1953

• Oddział Techniki Operacyjnej [OOT] utw. 20 sierpnia 1946 r (przygotowanie sprzętu specjalnego i zaopatrywanie jednostek), naczelnik F. Żelezow 1946 – III 1953

• Oddział „W (kontrola korespondecji – otwieranie listów, paczek głównie za granicy ) naczelnicy gen. Michaił Gribow 1946 – 1952 oraz P. Matwijewskij 1951 – III 1953

• Oddział „D” utw w maju 1946 roku z części Oddziału „W” (przygotowanie dokumentów dla potrzeb operacyjnych, badanie charakteru pisma, fałszowanie dokumentów) ow oddział był odpowiedzialny wraz z odpowiednimi komurkami Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego za sfałszowanie wyborów w powojennej Polsce . Naczelnikami oddziału byli płk. Aron Pałkin 1946 – 1951 i K. Bułhakow 1952 – III 1953

• Oddział „K” (operacyjno-kontrwywiadowcza kontrola obiektów nuklearnych, jak np. ściśle tajnego obiektu Arzamas-16 mieszczącym się w ściśle tajnym mieście Sarow i innych tajnych miejsc.) Naczelnikami oddziału byli: płk. I. Pisariew 15 III 1946 - 2 I 1952 oraz płk. A. Iwanow: 2 I 1952 - 14 III 1953

• Oddział "O" (praca operacyjne wśród duchowieństwa wszystkich wyznań) Oddział został zlikwidowany w grudniu 1949 r, a jego problematykę przejoł nowy 5 Zarząd. Naczelnikami oddziału byli: G. Karpow III 1946 - 21 VII 1947 i B. Dubrowin 21 VII 1947 - 6 XII 1949

• Oddział "R" (radiokontrwywiad) naczelnicy: W. Blinderman III 1946 - 15 I 1952 oraz L. Nikitin 15 I 1952 - 14 III 1953

• Oddział "S" (tłumaczenie i opracowywanie dokumentów dotyczących spraw nuklearnych) nacz. gen. Paweł Sudopłatow 1946 - 1947. Oddział na początku czerwca 1947 r został włączony do struktur I Zarządy Głównego czyli wywiadu zagranicznego.

• Oddział "S" [utw.11 stycznia 1950 r] (szyfry dekryptaż) Nowy oddział s zastąpił 6 Zarząd który został przekazany do KC WKB(b). Nacz. M. Szarikow 11 I 1950 - 2 XI 1951 i W. Siemionow 2 XI 1951 - 14 III 1953

• Oddział "T" (ujawnienie osób mających zamiary terrorystyczne wobec kierownictwa partyjno-rządowego) Naczelnicy: A. Iwanow do 1947 r, a Chwat 1948 - III 1953

• Oddział "DR" (dywersja akty przemocy wobec poszczególnych osób) nacz. gen. Paweł Sudopłatow 15 II.1947 - 9 IX 1950, jego zastępca płk Leonid Eitingon 1946 - 1950. Istniał do 28 września 1950 roku, wtedy został podzielony na dwie odrębne jednostki Biuro Nr 1 i 2

• Biuro Nr 1 (prowadzenie tywersji i terroru za granicą [od 6 stycznia 1951 roku Zarząd Nr 1], nacz. gen. Paweł Sudopłatow 28 IX 1950 - III 1953

• Biuro Nr 2 (prowadzenie terroru porwań i zabójstw na terenie ZSRR, nacz gen. Wiktor Drozdow

• Oddział "DN" (dezinformacji) [nie utw.]

• Oddział Śledczy d/s Specjalnych naczelnicy A. Leonow III 1946 - 13 VII 1951, płk. . Michaił Riumin 20 X 1951 - 13 X 1951

• Oddział Łączności Rządowej [OPS] [do końca sierpnia 1947 roku w dyspozycji MSW ZSRR ]. Naczelnicy: I. Worobiow 26 VIII 1947 - 1950, płk Piotr Woronin 1950 - III 1953

Spisek/Sprawa Lekarzy

Jednym z aspektów "spisku lekarzy" była wcześniejsza tzw. sprawa krymska, w której Żydowski Komitet Antyfaszystowski (JAFK), pod przywództwem działacza żydowskiego Salomona Michoelsa , zaproponował w lutym 1944 roku rządowi ZSRR powołanie na Krymie "Żydowskiej Republiki Autonomicznej " (na wzór nieudanego eksperymentu z "narodowym państwem żydowskim" przeprowadzonego w Birobidżanie w latach 30. ). Reakcja Stalina była gwałtowna, uznał on propozycję JAFK za działanie na rzecz pogwałcenia integralności terytorialnej państwa sowieckiego i próbę oderwania Krymu od ZSRR, a następnie domniemanego związania się z USA i przekazania nowej republiki pod kontrolę tego państwa.

Plan prowokacji (zmierzający do wytoczenia antysyjonistycznego procesu pokazowego ) zainspirował Józef Stalin, który za pomocą Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego ZSRR (MGB) zorganizował nagonkę na część środowisk sowieckich Żydów .

Pod koniec 1952 w ZSRR (w czasie rozpoczęcia procesu Slansky`ego w Czechosłowacji), podczas gdy "spisek lekarzy" nie był jeszcze nagłaśniany publicznie, oczekując na realizację przez MBG - Józef Stalin zlecił zaufanym służbom praktyczne wdrożenie prowokacji dotyczącej "spisku lekarzy". Sprawa rozpoczęła się od donosu lekarki Lidii Timaszuk (osoby o statusie tajnego współpracownika MGB) z lecznicy na Kremlu , która poinformowała Stalina w grudniu 1952 o zamiarze jego uśmiercenia przez lekarzy-specjalistów z kremlowskiego szpitala, w większości będącymi pochodzenia żydowskiego. Zamiar uśmiercenia według donosu miał dotyczyć także grupy wysokich funkcjonariuszy partii komunistycznej, rządu ZSRR i wojska. Szef MGB Siemion Ignatiew wraz z zastępcą Matremianem Riuminem otrzymali niezwłocznie rozkaz dostarczenia "dowodów" na te oskarżenia. Stalin zakomunikował im, iż "jeśli nie uda wam się zdobyć przyznania się do winy lekarzy, skrócimy was o głowę" (według relacji przedstawionej przez Chruszczowa na XX zjeździe partii komunistycznej w 1956 ). Szybko aresztowano "lekarzy szkodników", byli to kolejno: J. Etinger, A. Feldman, Aleksandr Grinsztejn , P. Jegorow, G. Majorow, B. Kogan, W. Winogradow oraz M. Wowsi.

Wkrótce rozpoczęto śledztwo, którym Józef Stalin kierował osobiście, na bieżąco instruując oficerów śledczych MGB co do metod przesłuchań i postępowania z aresztowanymi i formułowania zarzutów przeciwko nim. W efekcie zarzuty postawiono 5 wybitnym lekarzom i profesorom, byli to: Etinger, Feldman, Grinstein, Kogan i Wowsi. Zarzucono im udział w nacjonalistycznej organizacji syjonistycznej "Joint" (którego szefem miał być nieżyjący od sierpnia szef JAFK, Solomon Michoels - rodzony brat M. Wowsiego), która miała być założona przez amerykańską Centralną Agencję Wywiadowczą . Kolejne zarzuty otrzymali Jegorow, Kogan, Majorow i osobisty lekarz Stalina (przez ponad 20 lat), Winogradow - zarzuty dotyczyły długoletniej współpracy wywiadem brytyjskim oraz domniemanego otrucia Andrieja Żdanowa i Aleksandra Szczerbakowa (byłego szefa Centralnego Zarządu Politycznego Armii Czerwonej ). Dodatkowe zarzuty dotyczyły domniemanej próby zabójstwa kilku admirałów i marszałków ZSRR, w tym Iwana Koniewa i Aleksandra Wasilewskiego . Podczas aresztowania lekarzy poddawano torturom, w wyniku czego przyznali się do zarzucanych im czynów. Dwaj lekarze, Kogan i Etinger, zmarli w czasie śledztwa na skutek obrażeń.

Działalność Oddziału "D" MGB podczas wyborów w Polsce

Kiedy w 1946 roku powojennej Polsce przygotowano się do Wybory do Sejmu Ustawodawczego , które miały się odbyć w 1947 roku, organy bezpieczeństwa zaczeły przygotowywać grunt do całkowitego kontroli nad tymi wyborami i ich sfałszowania, np. nasycając odpowiednie ośdodki administracji wyborczej agenturą. Także w teren wyszedł rozkaz ministra bezpieczeństwa publicznego gen. Stanisława Radkiewicza , aby w najbardziej zagrożonych powiatach zmobilizować rezerwę Korpusu Bespieczeństwa Wewnętrznego , czyli wojsk Wewnętrznych MBP .
Wiceminister b.p gen Roman Romkowski kierował specjalną operacją propagandowego przygotowania do wyborów. Po zlikwidowaniu Komendy WIN-u , przejęto także kasę funduszową tej organizacji, dewizy zostały wymienione na czarnym rynku przez grupę Romko0wskiego. Za te pieniądze np. wydrukowano aż 97 milionów materiałów propagandowych. Można powiedzieć że WIN zapłacił za sfałszowanie wyborów. Bolesław Bierut i Jakub Berman sądząc że jeszcze młody aparat bezpieczeństwa nie jest odpowiednio doświadczony do takich spraw, więc 4 grudnia 1946 roku Bierut poprosił ówczesnego głównego doradcę radzieckich organów bezpieczeństwa przy MBP S. Dawydowa, o pomoc w sfałszowaniu ów przedsięwzięcia.
Do Polski przybyła 15 osobowa grupa fałszerzy z Oddziału "D" MGB którą kierował naczelnik ów oddziału płk Aron Pałkin .
Fałszerstwo polegało na spreparowaniu 5994 nowych protokołów z obliczonymi głosami i podrobieniu 40 tys. podpisów członków obwodowych komisji wyborczych. Obieg dokumentów z referendum polegał na przekazaniu przez UB dokumentacji z lokali wyborczych do ministra Radkiewicza, z kolei ten przekazywał je Dawydowowi, ten Pałkinowi, który rozdzielał listy pomiędzy sprowadzonych z Moskwy specjalistów od fałszerstw.

Likwidacja MGB

W 24 godziny po śmierci Stalina Ministerstwo Spraw Wewnętrznych (MWD) i Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (MGB) znalazły się pod całkowitą kontrolą Ławrientija Berii . W marcu 1953 MGB włączono do struktur MWD, którego ministrem został Beria. W ten sposób podporządkował sobie cały aparat bezpieczeństwa. W niecały miesiąc później Beria został aresztowany, a następnie rozstrzelany

Zobacz też

Główne postacie wywiadu, kontrwywiadu i służby bezpieczeństwa w Związku Radzieckim w latach 1917 – 1991 :

• Feliks Dzierżyński
• Wiaczesław Mienżyński
• Gienrich Jagoda
• Nikołaj Jeżow
• Ławrientij Beria
• Siergiej Krugłow
• Wsiewołod Mierkułow
• Paweł Sudopłatow
• Wiktor Abakumow
• Iwan Sierow
• Władimir Kriuczkow
• Jurij Andropow

Bibliografia

• Jan Larecki Leksykon Służb specjalnych świata
• Norman Polmar, Thomas B. Allen – Księga Szpiegów, Wydawnictwo Magnum Warszawa 2000
• Christopher Andrew, Wasilij Mitrochin – Archiwum Mitrochina , Warszawskie Wydawnistwo Literackie MUZA SA Warszawa 2001