Stroje ludowe Ślązaków z Dolnego Śląska

Ślązacy ( śl. Ślůnzoki^[4], śl-niem. Schläsinger, czes. Slezané, niem. Schlesier) – określenie grupy ludności urodzonej i zamieszkującej Śląsk .

Termin ten ma w literaturze historycznej i etnograficznej szerokie i często odmienne znaczenie. Obecnie pod pojęciem Ślązacy rozumie się:

1. Ślązacy – grupa etnograficzna ^[5] zamieszkująca głównie Górny Śląsk, o bogatej, odrębnej od terenów otaczających kulturze, posługująca się etnolektem śląskim. Grupa odrębna od części Ślązaków deklarujących narodowość śląską ponieważ, zachowując poczucie pewnej odrębności kulturalnej i językowej, deklaruje narodowość polską.
2. Ślązacy – osoby deklarujące odrębność narodową od Polaków, Czechów i Niemców i traktujące mowę śląską jako odrębny język. Większość osób deklarujących narodowość śląską mieszka na Górnym Śląsku – w środkowej części województwa śląskiego, wschodniej części województwa opolskiego ^[6], jak również w Republice Czeskiej oraz diasporze . Narodowość ta nie jest uznawana prawnie przez Polskę^[7][8] i Republikę Czeską^[9][10]. Jednakże w oficjalnych wynikach spisów ludności w tych krajach zdeklarowała ją 173-tysięczna grupa osób w Polsce^[11] i 10 878 osób w Czechach^[12]. Liczbę Ślązaków w Słowacji szacuje się na niecały tysiąc.^[]
3. Ślazacy – osoby o wyraźnej polskiej identyfikacji narodowej ( Polacy ), posługujący się literackim językiem polskim oraz etnolektem śląskim , którzy mieszkają na Śląsku i czują przywiązanie do regionu i kultury śląskiej. Osoby z tej grupy zamieszkują Górny Śląsk, a w ostatnich dekadach jest ich coraz więcej także na Dolnym Śląsku (w tym ujęciu śląskość postrzegana jest jako związek z pojęciem małej ojczyzny). Na Śląsku, po 1945 r. mieszkało 850 000 zweryfikowanych autochtonów z niemieckiej części Śląska oraz 1,2 mln autochtonów z polskiej części Górnego^[13][14]. Znaczna część pozytywnie zweryfkowanych Ślązaków ze Śląska Opolskiego wyemigrowała po wojnie za granicę lub poczuwa się dziś do narodowości niemieckiej^[13]. Ślązacy ze Śląska Cieszyńskiego oraz z włączonych do II RP pruskich powiatów Górnego Śląska, w większości poczuwają się dziś do narodowości polskiej.
4. Ślązacy – Niemcy zamieszkujący Śląsk w Polsce, Republice Czeskiej oraz w Niemczech na terenach dawnej prowincji Dolny Śląsk (obecnie część krajów związkowych Saksonia i Brandenburgia ), deklarujący narodowość niemiecką i posługujący się językiem niemieckim lub dialektem śląskim języka niemieckiego^[], a także osoby które w przeszłości wyemigrowały lub zostały wypędzone, zachowując swą śląską tożsamość. Konstytucja Saksonii z 1992 zezwala na korzystanie z flagi i herbu Dolnego Śląska (równoprawnie z symbolami saskimi) na terenie śląskiej części kraju związkowego^[15].
5. Ślązacy – mieszkańcy Śląska , niezależnie od identyfikacji etnicznej lub narodowej.

Przy omawianiu kultury, języka i podziału etnograficznego w dalszej części hasła ma się na myśli kulturę Ślązaków w rozumieniu grupy etnicznej (pkt. 1 lub 2 powyższych definicji). Kultura Niemców dolnośląskich i Polaków o słabej identyfikacji z kulturą śląską jest omówiona we właściwych tematycznie hasłach.

Etymologia nazwy

Nazwa Ślązacy jest związana etymologicznie z nazwą rzeki dzisiaj zwanej Ślęzą i góry dzisiaj nazywanej Ślęża . Góra ta była miejscem kultu od czasów przedhistorycznych. Obie nazwy mające prawdopodobnie źródło przedindoeuropejskie (tzn. przeceltyckie, przedgermanskie i przedsłowiańskie) podobnie jak wiele innych hydronimów w tym regionie Europy. Silingami określono germańskie plemię zamieszkujących ziemie dzisiejszego Śląska w II wieku naszej ery. Ślężanami określono w IX wieku plemię zachodniosłowiańskie z terenu dzisiejszego Dolnego Śląska . Następnie w X wieku nazwę tę przejął cały obszar dorzecza górnej i środkowej Odry . Istnieje również alternatywna Polska etymologia łącząca nazwę Śląska z wyrazem slęg (oznaczający wilgotny, mokry). Polska literatura z XIX i XX wieku, Ślązakami określa autochtoniczną ludność zamieszkującą Śląsk.

Język

Ślązacy posługują się dialektem śląskim , uznawanym przez część ludzi za w pełni samodzielny język śląski^{[uwaga 1]}, oraz językiem polskim , językiem niemieckim i czeskim . Język śląski od 18 lipca 2007 posiada kod ISO 639-3 "szl"^[16]. Mieszkańcy Dolnego Śląska, do czasu wysiedlenia po II wojnie światowej , posługiwali się także dialektem śląskim języka niemieckiego do dziś używanego w Niemczech , Górnych Łużycach oraz przez Mniejszość Niemiecką w Polsce – posiada kod ISO 639-3 "sli"^[17][18].

Geografia

Ślązacy zamieszkują obecnie głównie tereny Górnego Śląska oraz Niemiec , jednak istnieją również emigracyjne skupiska w USA i całej Europie, głównie zachodniej. Najbardziej znanym przykładem śląskiej osady w USA jest Panna Maria w Teksasie . W przeszłości Ślązacy zamieszkiwali zarówno Dolny , jak i Górny Śląsk . Po II wojnie światowej , zgodnie z ustaleniami mocarstw w czasie konferencji jałtańskiej , niemieckojęzyczna ludność Śląska (który stał się częścią Polski) została przesiedlona do Niemiec. Na mocy tzw. "Dekretów Beneša " do Niemiec przesiedlono również niemieckojęzycznych mieszkańców Śląska Czeskiego . W wyniku obu tych wydarzeń została wysiedlona prawie cała ludność Dolnego Śląska i znaczna część mieszkańców Górnego Śląska .

Historia

Rejon Śląska pomiędzy górną Wisłą i górną Odrą był północną granicą penetracji człowieka w czasach ostatniego zlodowacenia. Anatomicznie współczesny człowiek przybył na Śląsk prawdopodobnie około 35 tys. lat temu. Od tego czasu Śląsk był zamieszkiwany przez ludzi przynależących do zmieniających się kultur archeologicznych w epokach kamienia, brązu i żelaza, a których etniczna identyfikacja jest współcześnie niemożliwa. Cywilizacja Starej Europy bezsprzecznie pokrywała Śląsk. Później indoeuropejskie szczepy Scytów i Celtów odgrywały rolę na terytorium Śląska. Następnie Śląsk znalazł się w zasięgu kultury przeworskiej , identyfikowanej z Lugiami . Etniczna przynależność Lugiów nie została jednoznacznie rozstrzygnięta i stanowi pole walki polskiego i niemieckiego nacjonalizmu .^[]

Od VI w. n.e. teren Śląska znalazł się bezsprzecznie w zasięgu kultury słowiańskiej . Późniejsze źródła historyczne (m.in. Geograf Bawarski , Dagome iudex , Dokument praski ) wymieniają z nazwy następujące plemiona: na zachodzie Dziadoszanie wraz z Bobrzanami nad rzeką Bóbr , dalej Ślężanie wokół Ślęży , Trzebowianie na północ od nich, Opolanie na wschód, Golęszycy w dorzeczu górnej Odry.

Od końca XII w., w wyniku kolonizacji na prawie niemieckim , często dokonywanej z wykorzystaniem osadników z Niemiec , a także wejścia Śląska w orbitę politycznych i kulturalnych wpływów Niemiec , stopniowo postępowała germanizacja Śląska .

Nasilona germanizacja Śląska, prowadzona przez kilka wieków, spowodowała wynarodowienie ludności zamieszkującej te tereny. Ludność słowiańska zamieszkująca Górny Śląsk częściowo oparła się germanizacji. W okresie dwudziestolecia międzywojennego zarówno Polska, jak i Niemcy określały ludność żyjącą na Śląsku wyłącznie jako Polaków albo Niemców. W niewielkim stopniu rozróżniano grupy ludności o mieszanej narodowości lub nie określające swojej narodowości. Natomiast władze czechosłowackie wprowadziły w latach 20. XX wieku pojęcie narodu śląskiego na użytek spisów powszechnych przeprowadzanych w tym kraju^[]. Wpisując bez wiedzy zainteresowanych narodowość śląską administracja czechosłowacka obniżała w statystykach liczebność ludności polskojęzycznej żyjącej na Śląsku Opawskim oraz w należącej do Czechosłowacji części Śląska Cieszyńskiego (tzw. " Zaolziu "). Choć we współczesnych Czechach to obywatel deklaruje swoją narodowość podczas spisu, oficjalne stanowisko rządu czeskiego mówi iż Ślązacy nie spełniają wymogów potrzebnych do określenia ich jako odrębną mniejszość narodową, ale traktowani są jako mniejszość etniczna ^[19].

Przepływ ludności nie odbywał się jednakże tylko w jednym kierunku: z Niemiec na Śląsk. Śląsk był regionem demograficznie prężnym i emigracja Ślązaków powodowała zmiany demograficzne w innych regionach. Na przykład, typowy Berlińczyk w 1938 roku był anegdotycznie Ślązakiem^[20]. Zobacz też ostflucht .

W czasie II wojny światowej, władze III Rzeszy wprowadziły spis ludności. Odnotowywano wtedy przypadki wypełniania rubryki narodowościowej jako "Schlonsaken" lub "Oberschlesier", jednak na podstawie rozporządzenia z marca 1941 , wpis taki był skreślany. Ludzie, którzy wypełnili tak rubrykę musieli otrzymać jedną z innych czterech grup narodowościowych^[21]. Osoby te ze względu na bycie autochtonami , najczęściej otrzymywały 3 kategorię.

Prześladowania w pierwszych latach po II wojnie światowej , które w założeniu miały dotknąć aktywną część ludności niemieckiej i volksdeutschów z okresu III Rzeszy , w praktyce objęły również wszystkich Niemców i Ślązaków bez względu na ich postawę w czasie wojny oraz Polaków nie popierających władz komunistycznych (np. Obóz Zgoda w Świętochłowicach ), w opinii społecznej Śląska zostało to źle przyjęte. Wielu Niemców górnośląskich i Ślązaków niemieckojęzycznych ( zgermanizowanych ) wyemigrowało lub zostało wypędzonych^[22].

Wypowiedzi w tekstach autobiografii i pamiętników rdzennych mieszkańców Górnego Śląska, odnoszące się do lat II wojny światowej i bezpośrednio po niej, według socjolog Antoniny Kłoskowskiej wykazują występowanie poczucia odrzucenia zarówno przez Niemców w okresie wojny, jak i przez Polaków po powrocie z wojennej tułaczki. Ze strony Polaków spotykała Ślązaków niechęć, bywali też stygmatyzowani mianem "szwabów" czy "hitlerów", zwłaszcza przez repatriantów z kresów wschodnich ^[23].

W czasach PRL zakazywano używania mowy śląskiej w szkołach i urzędach, a także nie dopuszczano do nauki języka niemieckiego osób w wieku szkolnym. Traktowano Ślązaków z podejrzliwością, cechującą niektórych skrajnych polityków i objawiającą się czasem i dziś (np. KPN ). Ślązakom nie podobał się również napływ nowej ludności z Kresów Wschodnich oraz Zagłębia (później także z Polski centralnej), a zwłaszcza preferowanie jej przy obsadzaniu urzędów przez władze komunistyczne. Przybysze stanowili także znaczną większość wśród kadry kierowniczej. Było to spowodowane celową polityką polonizacji terenów Górnego Śląska, prowadzoną przez władze centralne^[24]. Nie uwzględniono przy tym faktu, że kultura niemiecka stanowiła immamentną część tożsamości Górnoślązaków. W rezultacie akcja "repolonizacyjna" przyniosła efekt odwrotny do zamierzonego, to jest wzrost postaw proniemieckich, również w rodzinach popierających dawniej opcję polską^[25]

Połączenie podejrzliwego stosunku władz Polski i ludności napływowej, tęsknoty za rodziną znajdującą się w Niemczech jak i przede wszystkim nadziei na awans ekonomiczny i społeczny w zachodnich Niemczech spowodowało, podobnie jak w przypadku Warmiaków i Mazurów , masową emigrację Ślązaków do RFN w latach 50., 70. (w obu przypadkach w ramach akcji "łączenia rodzin") i 80.

Po zmianach ustrojowych w 1989 roku założona została organizacja Ruch Autonomii Śląska , dążąca do odzyskania autonomii utraconej w wyniku dekretu polskich władz komunistycznych^[26]. Zdaniem działaczy Ruchu Autonomii Śląska status autonomii dla Śląska jest szansą na "przejęcie spraw we własne ręce". Uważają oni, że polityka kolejnych rządów jest względem Śląska i jego problemów niespójna, nieudolna, krótkoterminowa i pozbawiona perspektyw. Oponenci Ruchu Autonomii Śląska wskazują na możliwości rozwoju wynikające z obecnego prawa.

Demografia a narodowość

Osoby deklarujące narodowość śląską wg danych ze spisu powszechnego z 2002

Zgodnie z wynikami Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 , narodowość śląską w polskiej części Śląska zadeklarowało 173 200 osób, w tym 148,5 tys mieszkańców województwa śląskiego i 24,2 tys osób^[27] w województwie opolskim . Natomiast w czeskim spisie powszechnym z 2001 roku do narodowości śląskiej przyznało się 10 878 obywateli Czech, głównie mieszkańców kraju śląsko-morawskiego (w spisie z 1991 roku liczba ta wynosiła 44 446 osób). Wyniki spisów powszechnych nie oddają jednak dokładnie liczby osób faktycznie poczuwających się do narodowości śląskiej, gdyż osoby, które z różnych przyczyn nie brały udziału w spisie powszechnym (wymagane było przepytanie tylko jednej osoby na lokal), lub były osobami niepełnoletnimi, nie miały możliwości zadeklarowania preferowanej narodowości. Ponadto, Ruch Autonomii Śląska zarzucił organizatorom spisu^[28], iż w wielu przypadkach rachmistrze spisowi odmawiali wpisania narodowości śląskiej do formularza^[29][30]. Zarzuty tego rodzaju wysunął również Związek Ukraińców w Polsce; według ZUP niektórzy rachmistrze wpisywali deklarowaną narodowość ołówkiem, by móc później ją zmienić^[31].

Kultura i tradycja

Kobieta w stroju cieszyńskim, Cieszyn 1914

Kobieta w śląskim stroju ludowym - znaczek niemiecki z 1935

Ślązacy posiadają zróżnicowaną i bogatą kulturę. Wśród Ślązaków istnieje duże przywiązanie do własnej tradycji i kultury.

Dotyczy to takich dziedzin życia jak:

• zwyczaje świąteczne,
• śląski strój ludowy ,
• tradycje rodziny śląskiej,

• Typowe dla Ślązaków jest używanie odmiennych form grzecznościowych w zależności od stopnia pokrewieństwa oraz szacunku należnego danej osobie. Do rodzeństwa i rówieśników Ślązacy mówią (godajům) "za jedno", czyli: (ty) "weź", "je żeś", do rodziców, wujostwa czy np. przełożonych w pracy "za dwoje", czyli: (wy) "weźće", "sům`eśće"; wreszcie do dziadków, pradziadków i osób starszych zwracają się "za troje": "weznům" (oni), "sům" (oni). Odmienia się wyłącznie czasownik, zatem poprawna śląska forma to "Ůupa weznům", a nie "dziadek wezmą".

• Ślązacy przywiązują dużą wagę do zacieśniania więzów rodzinnych, tradycją są niedzielne obiady w gronie rodziny wielopokoleniowej oraz świętowanie w podobnym gronie z różnych okazji.

• Popularnymi rozrywkami wśród Ślązaków są biesiady piwne, hodowla gołębi (w gołębnikach) oraz papug i kanarków (w domu), a także gra w skata i w tysiąca . Przy grze w tysiąca Ślązacy używają pochodzących z języka niemieckiego nazw kolorów karcianych: ♥ to herce, ♦ to szele, ♣ to krojce a ♠ to griny. Odmienna od polskiej jest także punktacja meldunków: trefl 100, pik 80, kier 60, karo 40; jednakże takiej samej używa się w okolicach Krakowa.

• zwyczaje związane z zabawą,

Ciekawym składnikiem śląskich zabaw są pieśni i tańce. Repertuar pieśni śląskich jest bogaty. Oto tytuły niektórych tylko pieśni: • " Dzieweczko ze Śląska", • " Szła dzieweczka", • " Poszła Karolinka", • " Wczoraj była niedzieliczka", • " Dzióbka dej", • " Skokoł wróbel po desce"…

Do tańców należą m.in.: trojak , mjetlourz, drybek, walošek, starou baba, koźorajka, gůnśor.

• zwyczaje urodzinowe i imieninowe

Rdzenna ludność obchodzi tylko gyburgstag (urodziny), na Śląsku nie są obchodzone imieniny. Wyjątkiem jest Barbórka (4 grudnia – imieniny Barbary, patronki górników) i 4 maja (imieniny Floriana – patrona hutników). W śląskich kopalniach i hutach często w imieniny patrona (św. Barbary i św. Floriana) wypłacane jest dodatkowe wynagrodzenie (w zależności od prosperowania zakładu może to wynieść całą dodatkową miesięczną pensję). Tradycyjnie takie dni są wolne od pracy i rozpoczynają się od mszy w kościele, następnie jest pochód (z hutniczą / górniczą orkiestrą) na uobjod i na końcu piknik bądź festyn.

• śląski etos pracy

Szczególnie na Górnym Śląsku praca uważana jest za dziedzinę nobilitującą i dającą powszechny szacunek w rodzinie oraz w gronie sąsiadów i znajomych^[]. Ucieczka od pracy, brak produktywności i zaradności jest w tej społeczności odbierany bardzo negatywnie. W kulturze Górnoślązaków praca jest oprócz rodziny jednym z najważniejszych elementów życia społecznego. Praca musi być wykonywana dokładnie, z należytą starannością i odpowiedzialnością. Taki pogląd na pracę ukształtowany został faktem, że wielu Ślązaków pracowało w kopalniach i hutach, gdzie panuje szczególny nacisk na bezpieczeństwo i dobrą organizację pracy, wynikającą z potencjalnego dużego ryzyka utraty życia.

• uroczystości kościelne

W części Górnego Śląska żywo praktykowane jest tzw. "łażynie na łofiara" w czasie mszy świętej, tradycja nie przyjęta w innych częściach Polski i Czech. Datki wrzuca się po kazaniu do koszyka lub skrzynki umieszczonej najczęściej na środku kościoła lub za ołtarzem.

Ponadto śląscy ministranci noszą inne stroje niż ich koledzy z innych regionów – składa się on z kragla czyli kołnierza w kolorze odpowiednim do stroju liturgicznego, komży, czyli bardzo luźnej, białej koszulki oraz chopkiecki czyli dolnej części stroju także w kolorach odpowiednich do okresu liturgicznego.

• niechęć do obcych (czasami ksenofobia , etnocentryzm )

Zjawisko występuje na Górnym Śląsku od lat 50. XX wieku. Związane jest z zastąpieniem ludności niemieckiej ludnością napływową z innych części Polski. W wyniku gwałtownych zmian i początkowej niekompetencji w zarządzaniu kopalniami przez nowy rząd komunistyczny po II wojnie światowej ugruntowało się przekonanie ludności rdzennej o "rabunkowym" charakterze eksploatacji Górnego Śląska^[]. Szczególnie niechęć do obcych charakterystyczna jest dla przedstawicieli ludności napływowej która się "ześlęzaczyła" w wyniku napływu na Śląsk po II wojnie światowej^[].

• inne zwyczaje

W okolicach Opola w nocy przypadającej z Wielkiej Soboty na Niedzielę Wielkanocną popularne jest malowanie sąsiadom lub znajomym okien wapnem, tak, aby nie zostać złapanym. Innym zwyczajem robienia psikusów w tę noc jest podmienianie furtek wejściowych na podwórko.

Dzieci idące po raz pierwszy do szkoły dostają od rodziców róg obfitości zwany tyta – wypełniony słodyczami.

W niedzielę Wielkanocną Zajączek przynosi prezenty i chowa je w ogródkach, gdzie szukają ich głównie dzieci. Z kolei w wigilię prezenty pod choinkę przynosi Dzieciątko .

Nauka

Ze Śląska pochodzi 12 noblistów, z czego 11 otrzymało nagrodę Nobla za dokonania naukowe^[32]. Na Górnym Śląsku urodziło się 4 noblistów – Otto Stern ( fizyka ), Kurt Alder ( chemia ), Maria Goeppert-Mayer (fizyka) oraz Konrad Bloch ( fizjologia/medycyna )^[33]. Kurt Alder na swojej pracy, za którą dostał Nagrodę Nobla dopisał "aus Königshütte" (z Królewskiej Huty – dziś Chorzów ). Maria Goeppert-Mayer z kolei aktywnie wspierała śląskich emigrantów w USA, a zapytana o swoje największe marzenie odpowiedziała "Chcę zobaczyć Katowice ". Na Dolnym Śląsku urodziło się 8 noblistów – Paul Ehrlich (fizjologia/medycyna), Gerhart Hauptmann ( literatura ), Fritz Haber (chemia), Friedrich Bergius (chemia), Max Born (fizyka), Hans Georg Dehmelt (fizyka), Reinhard Selten ( ekonomia ), Günter Blobel (fizjologia/medycyna).

Ze Śląska pochodzili także rodzice Johannesa Georga Bednorza , który w 1987 roku otrzymał Nagrodę Nobla w dziedzinie fizyki.

Oprócz noblistów, wśród Ślązaków można wyróżnić wielu innych ludzi nauki, na przykład Gregor Mendel (pionier genetyki), Fritz London (fizyk), Theodor Kaluza (fizyk), Maria Cunitz (astronom), Richard Courant (matematyk).

Kontrowersje

Sprawa uznawania w Polsce ogółu osób deklarujących przynależność do narodowości śląskiej za naród jest kontrowersyjna. Dla członków śląskiego ruchu narodowego wyniki przeprowadzonego spisu z 2002 są potwierdzeniem jego istnienia. Na tej podstawie twierdzą, że Ślązacy są największą mniejszością narodową w Polsce. Podkreślają też, że Główny Urząd Statystyczny zdefiniował narodowość jako deklaratywną cechę indywidualną każdego człowieka, wyrażającą jego związek emocjonalny, kulturowy lub genealogiczny z określonym narodem lub grupą etniczną. Na tej podstawie uważają, że wyników spisu nie można negować. Wielu Ślązaków uznaje swoją mowę za osobny język: język śląski , jednak nie jest to, nawet wśród osób deklarujących narodowość śląską, pogląd dominujący^{[uwaga 2]}.

Wielu rdzennych mieszkańców Śląska nie chce się utożsamiać z narodem śląskim, gdyż czują się Polakami, Czechami bądź Niemcami, ponadto kojarzy się im on z przedwojennym tzw. ruchem ślązakowskim^[], występującym głównie na Śląsku Cieszyńskim . Ruch ten podejrzewany był przez niektórych historyków o bycie częścią niemieckiej machiny propagandowej i zwolenników idei Wielkich Niemiec . Idea narodowości śląskiej oraz autonomii ma obecnie nikłe poparcie na Śląsku Cieszyńskim, gdzie wspomina się kontrowersyjną postać Józefa Kożdonia ^{[uwaga 3]}, a utożsamianie się z narodem śląskim odbierane jest jako przejaw antypolskości. Obecnie górale cieszyńscy i śląscy, potomkowie dawnych Wałachów, skupieni w Związku Podhalan nie utożsamiają się z narodowością śląską. Beskid Śląski pozostawał przez 600 lat poza Polską i poddany był penetracji czeskiej i niemieckiej, jednak był najmniej wynarodowioną częścią Śląska, a wsie beskidzkie zachowały czystą śląską mowę i obyczaj^[34].

Wyrazicielem dążeń do uznania narodowości śląskiej jest powstały w 1996 roku Związek Ludności Narodowości Śląskiej . Organizacji tej odmawia się rejestracji. Istnieje również Ruch Autonomii Śląska nawiązujący do przedwojennej autonomii województwa śląskiego.

Podział etnograficzny

Górnoślązacy określający się jako Gůrnošlůnzouki, Gůrnošlůnzoucy, rzadziej jako Šlůnzouki, Šlůnzoucy, Hanyse .

• Górzanie (Gůřany)^[]

  Mieszkańcy byłych powiatów: lublinieckiego, tarnogórskiego, gliwickiego, bytomskiego, katowickiego i rybnickiego (istniejących do 1951 roku). Nazwa ludności pochodzi od "góra", czyli kopalnia . Pierwsze kopalnie powstały w Tatrach i były to kopalnie rud metali^[35]. Natomiast nazwa "górnik" wywodzi się od czeskiej nazwy ludzi górniczego stanu hornik sprowadzanych na te ziemie^[]. Określenie żywe jeszcze zwłaszcza w gwarach lublinieckich i strzeleckich, gdzie apelatyw hora, gůra posiada też znaczenie kopalnia^[].

• Raciborzanie (Raćibořany)

  Mieszkańcy Raciborskiego, zwłaszcza lewobrzeżnej jego części.

• Bajoki/Bajouki

  Mieszkańcy Kozielskiego i części Prudnickiego, na południowy wschód od Odry.

• Krynsiouki/Krysioki (Syronie, Synsouki/Sysoki)

  Mazurzący mieszkańcy Opolskiego, Lublinieckiego, Oleskiego i Kluczborskiego. Określenia żywe zwłaszcza w niemazurzącym pow. strzeleckim .

• Goloucy/Golouki

  Mieszkańcy okolic "Małego Głogowa", tj. Głogówka w pow. prudnickim .

• Morawcy (Lachy)

  Mówiący przejściowym dialektem polsko-morawskim – laskim , mieszkańcy pd. części Raciborskiego i Głubczyckiego po polskiej oraz Opawskiego i północno-wschodnich Moraw , po czeskiej stronie granicy. W Polsce i w Opawskiem (kraik hulczyński) optują często za Niemcami.

• Kobylourze/Kobylorze

  Mieszkańcy ziemi wielkostrzeleckiej po Odrę w okolicach Gogolina . Ich dialekt uznaje się za najczystszą gwarę górnośląską zawierającą najmniej obcych zapożyczeń.

• Bytůmjoki

  Mieszkańcy mazurzącego pogranicza Górnego Śląska i Małopolski. Wyróżniają się interesującym folklorem [m.in. strój rozbarski] żywym jeszcze m.in. w Dąbrówce Wielkiej . Innymi klasycznymi przedstawicielami są radzionkowskie Cidry. Nazwa zanikająca.

• Helmuty, Helmuciki

  W zależności od kontekstu pobłażliwe, zabawne bądź obraźliwe określenie Ślązaków, którzy wyemigrowali do RFN, nie obejmuje przesiedlonych po II wojnie światowej.

Ślązacy Cieszyńscy określający się jako Cieszyniocy, rzadziej Ślónzocy, Cesarocy/Cysarocy.

Varia: mieszkańcy Pszczyńskiego i Rybnickiego (wraz z obecnym pow. wodzisławskim) określają Cieszyniaków mianem Cesaroki, tj. mieszkańcy cesarskiej "dziedziny" (dziedzina – wieś). Podobnie nazywano również dawniej mieszkańców austriackiej Galicji , co wynikało z przynależności państwowej i różnicy cywilizacyjnej. Cieszyniacy określają (pruskich) Górnoślązaków mianem Prajsoków lub Prusoków.

• Ślązacy Cieszyńscy
  • Górale Śląscy (Gorole^[36])
    • Górale Wiślańscy

      W źródliskowej dolinie Wisły oraz w pozostałej części Beskidu Śląskiego na pn. od przełęczy Kubalonka i na zach. od dawnej granicy polskiej [małopolskiej].

    • Górale Jabłonkowscy

      Po obu stronach państwowej granicy polsko-czeskiej na pd. od przełęczy Kubalonka i zach. od granicy Małopolskiej między śląską gminą Istebna i żywiecką Milówka . Ich dialekt miesza się z dialektem górali żywieckich w okręgu czadeckim na Słowacji tworząc śląsko-małopolską mieszankę.

      • Jacki jabłonkowskie

        Mieszkańcy gorolskiego miasta Jabłonkowa , obecnie Jablunkov w Czechach.

  • Dolanie (Dólanie)

    Mieszkańcy nizinnnej części dawnego Księstwa Cieszyńskiego między Bielskiem i jego najbliższą okolicą, dawniej w zasadzie językowo całkowicie niemiecką (Bielitzer Insel) na wschodzie, a zachodnią "ślónskóm granicóm/rzykóm Ostrawicóm ".

  • Lachy cieszyńskie

Ślązacy Cieszyńscy

Księstwo Cieszyńskie, Cesarstwo Austriackie, Cesarocy, "Franc Jozef"

Tożsamość mieszkańców Śląska Cieszyńskiego jest silnie powiązana z nieistniejącym już Księstwem Cieszyńskim powstałym w 1290 . Księstwo to było najdłużej samodzielnie utrzymującym się śląskim księstwem, także cieszyńska linia Piastów była jedną z najdłużej utrzymujących się przy władzy (do 1653 ). Księstwo to istniało do roku 1918 , jako lenno Korony czeskiej , pod władzą habsburskiego Cesarstwa Austriackiego , cały czas utrzymując wyraźną autonomię. To właśnie z powodu tej przynależności państwowej pochodzi określenie "Cesarocy", gdyż w przeciwieństwie do większości Górnego Śląska^{[uwaga 4]}, Śląsk Cieszyński był pod panowaniem cesarza "Franca Jozefa" , a nie Królestwa Prus (przez to Górnoślązacy przez Cieszynioków nazywani są też Prajsokami lub Prusokami), która utworzyła na terenie Śląska prowincję Schlesien , pozbawioną większej autonomii.

Śląsk Cieszyński a Górny w oczach Ślązaków Cieszyńskich, tożsamość kulturowa

Śląsk Cieszyński zdaniem części literatury leży w historycznych granicach Górnego Śląska^[37], jednak w większości jego mieszkańcy nie chcą aby tak nazywano "ich ziemię"^[]. Po polskiej stronie granicy samych siebie nazywają "Cieszyniokami", przy tym bardzo często stosując określenie "jeżech stela" (co znaczy "jestem stąd"). Ziemia cieszyńska nie jest jednolita kulturowo i etnicznie, nawet tutejsza odmiana gwary śląskiej różni się na obszarze Śląska Cieszyńskiego. Pomijając rozgałęzienie gwary cieszyńskiej po obu stronach granicy państwowej, najbardziej zauważalna jest różnica w gwarze i ubiorze Górali Śląskich, w której w XVI w. (podczas kolonizacji wołoskiej ) ogromną rolę odegrała kultura Wołochów (zwanych tutaj Wałachami), ludu wędrownego pochodzącego z Półwyspu Bałkańskiego , który przyczynił się do gruntownego przemodelowania gospodarki w górach Beskidu Śląskiego , wprowadzając szałasnictwo, przy okazji wpływając na regionalny strój i obrzędowość. Jednak ludność ta zaasymilowała się z lokalną społecznością i dziś w równym stopniu czują się Cieszyniokami co Góralami Beskidzkimi (lub w szerszym rozumieniu Góralami Polskimi ). Ciekawa jest też odmienność mieszczańskich górali Jabłonkowa od reszty Górali Śląskich, gdyż ich strój ludowy przypomina węgierski, co jest pozostałością po ożywionej wymianie handlowej tego miasta z ludnością węgierską. Poza strojem tzw. Jacków jabłonkowskich na Śląsku Cieszyńskim występują trzy odmienne stroje ludowe . Ciekawostką jest, iż w gwarze śląsko-cieszyńskiej nie wykształtowało się określenie gorol w rozumieniu górnośląskim^[36].

W okresie międzywojennym Górnoślązacy często nazywali osoby przybyłe ze Śląska Cieszyńskiego na Górny Śląsk pejoratywnym określeniem "gorol"^[38].

Wielokulturowość i wielowyznaniowość

Dużą rolę w kreowaniu się tożsamości Cieszynioków odegrał również wielokulturowy charakter regionu. Położenie na często uczęszczanym szlaku handlowym przyciągało ludność różnej narodowości i religii . Poza uznawaną za etnicznie polską tereny te przez wieki zamieszkiwane były przez Czechów / Morawian (szczególnie w okolicach Frydka , do ludności etnicznie czeskiej zalicza się również tzw. Lachów cieszyńskich posługujących się laskimi narzeczami ), Niemców (głównie w miastach jak Bielsko , Skoczów , Cieszyn ), Żydów , zauważalną grupą byli też Węgrzy , mniej Słowacy . Do dziś na Śląsku Cieszyńskim znajduje się największa grupa wyznania luterańskiego w Polsce i Czeskiej Republice, a ekumenizm nie jest tu jedynie w sferze rozmów intelektualnych. Dawniej bardziej katolickie były miasta i góry, a bardziej ewangelickie wsie na nizinach i w dolinach górskich zamieszkane przez tzw. Dólanów (mieszkańców dolin, w opozycji do mieszkańców gór – Goroli), przeważnie Siedloków (rolników). Wszystko to znacznie przyczyniło się do ogólnie panującej tolerancji wśród mieszkańców.

Dzisiejsi Ślązacy Cieszyńscy w granicach dwóch państw

W 1920 roku nastąpił podział Śląska Cieszyńskiego między dwa państwa: Polskę i Czechosłowację (obecnie Republikę Czeską ). Zdarzenie to przyczyniło się do szeregu zmian, poza oczywistymi jak zerwanie więzi społecznych, rodzinnych ludności dawnego Księstwa Cieszyńskiego, także m.in. powstaniu terminu Zaolzie , oraz utożsamiających się z nim tzw. Zaolziaków (Zaolzioki)^[39]. Do Zagłębia Ostrawsko-Karwińskiego została sprowadzona ludność z "głębi" Czechosłowacji, a odsetek ludności rdzennej określającej się jako Polocy (Polacy) lub Ślónzocy^[40] zaczęła topnieć i choć często podkreślają swoją tutejszość często uważani są za element napływowy, obcy^[41]. Liczbę osób posługujących się gwarą cieszyńską (często jednak wyraźnie zczechizowaną) szacuje się na ok. 100 000^[], a posługiwanie się nią jest powszechniejsze niż po polskiej stronie, gdzie ustępuje ona miejsca literackiej polszczyźnie. Zapobieganiem dalszemu rozgałęzianiu się społeczności po obu stronach Olzy poprzez edukację regionalną, organizację ponadpaństwowych i ponadnarodowych imprez kulturalnych zajmują się takie organizacje jak Macierz Ziemi Cieszyńskiej czy Euroregion Śląsk Cieszyński .

Narodowość śląska

Narodowość śląską deklaruje znikomy odsetek rdzennych mieszkańców Śląska Cieszyńskiego^[42]. Zdecydowana większość z 10 878 obywateli Czech narodowości śląskiej skupia się na Śląsku Opawskim a nie Cieszyńskim, gdzie polską narodowość deklaruje 43 479 osób^[43][44].

Zobacz też

• Śląskie rody
• Dolnoślązacy
• mniejszości narodowe i etniczne w Polsce

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Artykuł prof. Jerzego Tomaszewskiego "Czy istnieje naród śląski?"