Lise Meitner ok. 1900 r.

Tablica pamiątkowa na jej domu rodzinnym w Wiedniu

Instytut Chemii im. Cesarza Wilhelma (Kaiser-Wilhelm-Institut für Chiemie) w Berlinie (obecnie: Instytut Biochemii Uniwersytetu w Berlinie)

Lise Meitner i Otto Hahn

Lise Meitner (ur. 17 listopada 1878 w Wiedniu , zm. 27 października 1968 w Cambridge ) – austriacka fizyk jądrowa. Jako pierwsza wyjaśniła teoretycznie zjawisko rozbicia jądra atomowego, którego w roku 1938 dokonał Otto Hahn .

Życiorys

Lise, właściwie Elise, Meitner urodziła się 17 listopada 1878 r. w Wiedniu, jednakże z powodu błędu w dokumentach pojawia się również w wielu publikacjach data 7 listopada. Pochodziła z rodziny żydowskiej i była trzecią córką prawnika dra Philippa Meitnera i jego żony Hedwig Meitner-Skovran. Jak to często bywało w Austro-Węgrzech owego czasu, nie została wychowana w tradycji religii żydowskiej, lecz protestanckiej.

Edukacja

Pod koniec XIX w. dziewczęta nie mogły uczęszczać do gimnazjum, Lise musiała więc zadowolić się szkołą miejską (Bürgerschule). Po jej ukończeniu opanowała samodzielnie materiał potrzebny do matury i zdała ją w roku 1901 , mając 22 lata, w akademickim gimnazjum w Wiedniu. W tym samym roku rozpoczęła studia fizyczne, matematyczne i filozoficzne na Uniwersytecie w Wiedniu. Wśród jej profesorów największy wpływ na Lisę wywarł Ludwig Boltzmann . Już na pierwszym roku studiów zainteresowało ją zagadnienie promieniotwórczości . W 1906 r. doktoryzowała się, jako druga kobieta w historii Uniwersytetu Wiedeńskiego, z fizyki. Tematem jej pracy doktorskiej było "Przewodnictwo cieplne materiałów niehomogennych".

Po obronie doktoratu starała się, bez powodzenia, rozpocząć pracę u Skłodowskiej-Curie w Paryżu . Po odmowie, pracowała w Instytucie Fizyki Teoretycznej w Wiedniu. W roku 1907 przeniosła się do Berlina, gdzie słuchała wykładów Maxa Plancka . W Berlinie spotkała też młodego chemika Otto Hahna , z którym pracowała, z krótkimi przerwami, następne 30 lat.

Praca naukowa w Berlinie

Pierwsze lata pracowała z Hahnem nieodpłatnie, jako wolontariusz, dzieląc z nim przerobiony z warsztatu stolarskiego pokój w Instytucie Chemii. W ówczesnych Prusach kobiety nie mogły ani studiować, ani pracować naukowo, dlatego też musiała wchodzić do instytutu tylnym wejściem, zaś do sal wykładowych i laboratoriów nie miała wstępu. Sytuacja ta zmieniła się dopiero w roku 1909 , po oficjalnym wprowadzeniu w Prusach prawa studiowania dla kobiet.

W 1909 r. Hahn i Meitner odkryli zjawisko odrzutu promieniotwórczego , a w następnych latach liczne radioaktywne nuklidy . Dzięki tym sukcesom dołączyła do grona najwybitniejszych fizyków swojego czasu i miała okazję poznać osobiście Alberta Einsteina i Marię Curie.

W roku 1912 warunki pracy Meitner i Hahna poprawiły się dzięki przenosinom ich laboratorium do nowo założonego przez Hahna Instytutu Chemii przy Towarzystwie Cesarza Wilhelma (Kaiser-Wilhelm-Gesellschaft – dziś Otto-Hahn-Bau przy Thielallee w Berlinie). Lise Meitner miała w tym instytucie jednak nadal pozycję wolontariuszki. W czasie I wojny światowej pracowała jako siostra w polowych szpitalach armii austriackiej na froncie wschodnim, przy aparatach Röntgena, podczas gdy Otto Hahn pracował nad projektem produkcji broni chemicznej .

Od 1917 r. pracowali znów wspólnie, odkrywając nowy, względnie trwały izotop protaktynu Pa²³¹, pierwiastka chemicznego , który został odkryty przez Kazimierza Fajansa i O.H. Göhringa w 1913 roku. W 1918 r. Lise Meitner została kierownikiem pracowni fizyczno-radiologicznej w Instytucie Chemii im. Cesarza Wilhelma, z odpowiednim do swojego stanowiska wynagrodzeniem. W 1922 r. zrobiła habilitację, uzyskując tym samym prawo do prowadzenia wykładów. W 1926 r. została profesorem nadzwyczajnym fizyki jądrowej na Uniwersytecie Berlińskim.

Ucieczka z Niemiec

Choć od roku 1908 Meitner była członkiem kościoła ewangelickiego, po przejęciu władzy przez Hitlera w roku 1933 została na mocy ustaw norymberskich uznana za żydówkę . Odebrano jej prawo nauczania, mogła jednak kontynuować swoje badania z Otto Hahnem nad promieniotwórczością w Instytucie Cesarza Wilhelma, który nie był instytucją państwową. Jako obywatelka Austrii nie podlegała bezpośrednio niemieckiej jurysdykcji, co dawało jej poczucie względnego bezpieczeństwa. Dopiero po aneksji Austrii przez III Rzeszę w 1938 roku, gdy wszyscy obywatele tego kraju stali się automatycznie obywatelami Niemiec, zdecydowała się uciec przez Holandię i Danię do Szwecji, gdzie kontynuowała do 1946 roku swoje badania w Instytucie Nobla.

Hahn i Meitner pozostali w kontakcie listownym. W 1938 roku Otto Hahn opisał w jednym z listów do Lise odkryte przez siebie wspólnie ze Strassmannem zjawisko, które nazwał (roz)pęknięciem ("Zerplatzen"):

Czy to możliwe, że uran 239 może rozpaść się do baru i technetu ? Bardzo interesowałoby mnie Twoje zdanie, ewentualnie mogłabyś przeprowadzić wyliczenia i je opublikować.

W 1939 roku Lise Meitner wraz ze swoim siostrzeńcem Otto Robertem Frischem opublikowali artykuł "Disintegration of Uranium by Neutrons: a New Type of Nuclear Reaction" (Nature, 143, 239–240), rozwijając w nim podstawy teoretyczne eksperymentu Hahna i Strassmanna. Lisa Meitner po raz pierwszy użyła przy tej okazji terminu rozszczepienie jądra atomowego . Przy okazji zauważyła, iż oba powstałe z uranu jądra mają razem mniejszą masę niż jądro uranu. Z różnicy mas obliczyła, przy pomocy znanego wzoru Einsteina E = mc², uwolnioną energię dla pojedynczego jądra uranu – około 200 M eV – kładąc tym wyliczeniem podstawy pokojowego i militarnego zastosowania tej ogromnej energii. Jako pacyfistka z przekonania, odrzuciła amerykańskie propozycje pracy nad budową bomby atomowej w USA i pozostała w czasie wojny w Szwecji.

W 1944 roku Otto Hahn otrzymał nagrodę Nobla w dziedzinie chemii, którą odebrał w 1946 roku. Lise Meitner pominięto, nie uwzględniając jej wkładu. W USA w 1946 roku tygodnik Time okrzyknął Meitner "Matką bomby atomowej" i "kobietą roku". Od 1947 roku Lise Meitner kierowała wydziałem fizyki jądrowej na Uniwersytecie Technicznym w Sztokholmie , oprócz tego wykładała gościnnie w USA. W 1960 roku przeniosła się do swojego siostrzeńca Frischa do Cambridge i pozostała tam do swej śmierci 27 października 1968 r.

Publikacje (wybór)

Lise Meitner opublikowała 169 publikacji, m.in.:

• 1906: Wärmeleitung in inhomogenen Körpern
• 1907: Über die Absorption von α- und β-Strahlen
• 1918: Die Muttersubstanz des Actiniums, ein neues radioaktives Element von langer Lebensdauer (gemeinsam mit Otto Hahn)
• 1919: Über das Protactinium und die Frage nach der Möglichkeit seiner Herstellung als chemisches Element
• 1922: Über der Entstehung der Betastrahl-Spektren radioaktiver Substanzen
• 1924: Über den Aufbau des Atominneren
• 1927: Der Zusammenhang von α- und β-Strahlen
• 1935: Der Aufbau der Atomkerne (gemeinsam mit O. Frisch)
• 1939: Disintegration of uranium by neutrons: a new type of nuclear reaction (gemeinsam mit O. Frisch)
• 1954: Atomenergie und Frieden
• 1960: The Status of Women in the Professions
• 1963: Wege und Irrwege der Kernenergie

Linki zewnętrzne

• Biografia Lise Meitner (niem.)
• Biografia Lise Meitner (ang.)
• Tekst publikacji, w której po raz pierwszy użyto określenia rozpad jądrowy .