Szczebrzeszyn –
miasto
w
województwie lubelskim
, nad rzeką
Wieprz
, 5283 mieszkańców (stan na rok
2007
). Niegdyś
gród obronny
na trakcie kijowskim.
W latach 1975-1998
miasto administracyjnie należało do
woj. zamojskiego
.
Szczebrzeszyn posiada
prawa miejskie
od
1352
roku (nadane przez
Kazimierza Wielkiego
); w czasie
reformacji
miasto było ośrodkiem kalwińskim. Ścierały się tutaj różne kultury i religie:
katolicy
,
żydzi
,
kalwini
,
arianie
. O przeszłości świadczą pozostałe budowle:
barokowy
przyklasztorny
kościół
św Katarzyny,
cerkiew
o obronnym charakterze z
XV wieku
,
synagoga
. Obrazu dopełnia jeden z najstarszych żydowskich cmentarz –
kirkut
ze swoimi
macewami
.
Z
Michalowa
k. Szczebrzeszyna wywodzi się ród
Kaczorowskich
– matki Karola Wojtyły, papieża
Jana Pawła II
.
Miasto to znane jest m.in. z wiersza
Jana Brzechwy
ze słowami "W Szczebrzeszynie
chrząszcz
brzmi w
trzcinie
i Szczebrzeszyn z tego słynie", dlatego umieszczono tu drewniany pomnik chrząszcza grającego na skrzypcach przy malowniczym źródełku.
Historia
Badania naukowe stwierdzają, że pierwsi mieszkańcy dzisiejszego Szczebrzeszyna osiedlili się na wzgórzu zamkowym około 5 tysięcy lat temu. Był to
neolityczny
lud rolniczy kultury pucharów lejkowatych. Położenie grodu na skrzyżowaniu Szlaku Bursztynowego oraz trasy między
Kijowem
a
Krakowem
stwarzało szansę dynamicznego rozwoju. Takie usytuowanie miasteczka miało również swoje złe strony: właśnie tędy szły na Polskę najazdy
Turków
,
Tatarów
,
Kozaków
i innych nieprzyjaciół, którzy niszczyli miasto. Szczebrzeszyn pełnił ważną rolę gospodarczą, kulturalną i oświatową. Był też ośrodkiem ruchu niepodległościowego i walk z zaborcą.
X wiek
Z
X
wieku pochodzą odkryte na terenie wzgórza zamkowego chaty z kamiennym piecem, cmentarzysko szkieletowe, jama do przechowywania zboża.
XI wiek
Nazwy sąsiednich wsi spotyka się już w
XI
-to wiecznej ruskiej kronice Nestora. Sugeruje to, że Szczebrzeszyn już również istniał, tym bardziej, że leżał on na skrzyżowaniu dwóch ważnych szlaków handlowych:
Szlaku Bursztynowego
znad
Bałtyku
na południe, oraz szlaku z Kijowa na zachód Europy.
XII wiek
Pod koniec
XII
wieku wybudowano
romański
kościół. W wyniku przeprowadzonych prac archeologicznych na terenie dzisiejszej cerkwi
unickiej
odsłonięto fundamenty pierwotnej absydy, które stanowią relikty pierwotnej świątyni. Dotychczasowe ustalenia pozwalają określić czas powstania budowli na XII lub początek XII wieku, odkryto bowiem zarys romańskiej świątyni małopolskiej.
XIV wiek
Szczebrzeszyn po raz pierwszy pojawił się w źródłach historycznych, już jako miasto, w roku
1352
w akcie króla
Kazimierza Wielkiego
wystawionym "prope Szczebreszyno opido ruthenicali" (koło miasta Ruskiego Szczebrzeszyn), Szczebrzeszyn był zatem miastem już przed wyprawą Kazimierza Wielkiego na Ruś. W
1340
roku Kazimierz Wielki zajął Szczebrzeszyn oddając go w
lenno
Jerzemu Narymuntowiczowi. Po śmierci króla miasto znalazło się we władaniu Władysława Opolczyka, zaś po jego ustąpieniu z Rusi w
1378
roku zostało nadane przez Ludwika Węgierskiego Dymitrowi z
Goraja
. Nadanie potwierdził następnie król
Władysław Jagiełło
w
1398
roku". (J. Górak Miasta i miasteczka Zamojszczyzny
1990
)
"Za panowania Ludwika Węgierskiego olbrzymia część ziemi chełmskiej z rozległymi dobrami szczebrzeszyńskimi i turobińskimi były własnością Dymitra z
Goraja
, którego król Władysław Jagiełło obdarzył jako swego podskarbiego koronnego wręcz wyjątkowymi przywilejami. Mianował go zwierzchnikiem całej szlachty zamieszkałej dookoła Szczebrzeszyna stwarzając coś w rodzaju księstwa udzielnego. "Pan Szczebrzeszyński" miał ogromną władzę – w czasie wojny prowadził na wyprawę pod swoją chorągwią całą okoliczną szlachtę, w czasie pokoju sprawował nad nią sądy w swoim grodzie stołecznym Szczebrzeszynie, przyjmował tu na zamku hołdy poddańcze od tejże szlachty, przy czym hojną ręką obdarowywał ją ziemią, której sam miał pod dostatkiem. Jest to jedyny w Polsce wypadek istnienia udzielnego księstwa o ustroju
feudalnym
". (
Zygmunt Klukowski
"Wspomnienia z Zamojszczyzny")
"Nie ustalono dotąd pewnej daty nadania Szczebrzeszynowi
prawa magdeburskiego
. Większość historyków przyjmuje rok
1388
nie podając jednak źródeł. Wydaje się, że Szczebrzeszyn mógł otrzymać prawo magdeburskie od Władysława Opolczyka przed rokiem 1378." (J. Górak "Miasta i miasteczka Zamojszczyzny" 1990)
W
1394
lub
1397
roku Dymitr z Goraja funduje kościół drewniany. Parafia w Szczebrzeszynie była bardzo rozległa i obejmowała znaczną część ówczesnego powiatu szczebrzeszyńskiego, wywierając znaczny wpływ na życie religijne całego regionu.
"Drugim kościołem w Szczebrzeszynie jest kościół
Franciszkanów
pod wezwaniem
św. Trójcy
, wraz z klasztorem, fundowany prawdopodobnie przez Dymitra z Goraja w
1398
roku, gdy przebywał tu arcybiskup halicki Jakub Strepa, franciszkanin, wraz z generalnym wikariuszem
Braci Mniejszych
Leonardem." (J. Górak "Miasta i miasteczka Zamojszczyzny" 1990)
Po starannym przygotowaniu północno-zachodniej części wzgórza zbudowano
zamek
w postaci wieży mieszkalno-obronnej, która strzegła przeprawy na
Wieprzu
. Zamek broniony był przez usypany od strony zachodniej wał ziemny licowany kamieniem. Nasyp ziemny wału dodatkowo wzmocniony został wysokim
częstokołem
, który bronił dojścia od strony suchej fosy. Wjazd do zamku zlokalizowano w północno-wschodniej części wzgórza, gdzie zbudowana została solidna brama.
XVI wiek
Najstarsza wzmianka o
żydach
w Szczebrzeszynie pochodzi z
1507
roku i mówi o tym, że gmina opłaciła roczny podatek w wysokości 25 złotych. Od
1530
roku kupcy żydowscy ze Szczebrzeszyna rejestrowani byli w komorach celnych w
Lublinie
oraz na szlaku wodnym do
Gdańska
.
W
1563
roku podatek pogłówny opłaciło 199 Żydów, a w
1564
– 90.
W roku
1560
zakończyła się przebudowa cerkwi pod wezwaniem Zaśnięcia – Wniebowzięcia NMP.
W
1570
roku Andrzej Górka przejął drewniany kościół św. Mikołaja na zbór
kalwiński
. Przy zborze funkcjonowała szkoła.
W roku
1583
wielki pożar miasta. Spłonął zamek, cerkiew oraz kościół drewniany.
1584
– dokumenty potwierdzają wybudowanie drewnianej synagogi. W tym samym roku ówczesny właściciel miasta, Jan Czarnowski, oficjalnie wyznacza miejsce na
cmentarz żydowski
.
"W
1593
roku Szczebrzeszyn przeszedł do Czarnowskich z długami na rzecz Marcina Leśniowolskiego. Z okazji zadłużenia dóbr skorzystał
Jan Zamoyski
i pozaprawnymi działaniami wszedł w tym samym roku w posiadanie włości szczebrzeszyńskiej. Po dwuletnim procesowaniu się, w
1595
roku stał się ostatecznie właścicielem Szczebrzeszyna i od razu włączył go do
ordynacji
." (J. Górak "Miasta i miasteczka Zamojszczyzny" 1990)
Po
Unii Brzeskiej
w
1596
cerkiew pełniła rolę unickiej cerkwi parafialnej.
XVII wiek
W latach
1610
-
1620
, pierwszy dziekan i zarazem proboszcz szczebrzeszyński, ksiądz Mikołaj Kiślicki – prałat lwowski i oficjał chełmski w miejscu zniszczonego kościoła drewnianego własnym nakładem wystawił kościół murowany, ale jeszcze bez wieży, którą do pół wysokości wymurował w
1622
roku ks. Starnigiel. Świątynia w 1620 roku została konsekrowana pod wezwaniem św. Mikołaja przez
Jerzego Zamoyskiego
, biskupa chełmskiego.
"Najdawniejsza zabudowa Szczebrzeszyna była drewniana. Jedynymi budowlami murowanymi w
XVII
wieku były: zamek, a właściwie dom wzniesiony na jego miejscu, dwa kościoły, kaplica, cerkiew i synagoga." (J. Górak "Miasta i miasteczka Zamojszczyzny" 1990)
Z 1620 roku pochodzi bogata polichromia Kościoła Unickiego. Odsłonięta w części na ścianie północnej przedstawia scenę
Apokalipsy
według
św. Jana
.
Polichromia
występująca na ścianach wschodniej i południowej przedstawia kuszenie Chrystusa. W glifach dziennych herby Zamoyskich i Gorajskich.
W latach 1620-
1638
z fundacji Tomasza i Katarzyny Zamoyskich na miejscu dawnego kościoła św. Trójcy wzniesiono kościół murowany, a przy nim klasztor.
Miasto pustoszone przez Kozaków (
1648
), Szwedów (
1656
) oraz Turków i Tatarów (
1672
).
W
1644
Tatarzy spalili kościół św. Mikołaja (pozostały same mury).
1648-
1649
Powstanie
Chmielnickiego
: spalenie synagogi. Wydarzenia te opisał i wydał drukiem w
1650
roku Meir ben Szmuel.
1659
– Jan Zamoyski zezwala na wybudowanie synagogi w miejscu zniszczonej świątyni. Zbudowana w stylu
renesansowym
z pięknym fryzem arkadowym, nakryta łamanym dachem polskim.
1668
– konsekracja odbudowanego kościoła św. Mikołaja.
W 1672 r.
Jan Sobieski
zawiązał tutaj konfederację wojsk koronnych, tzw. "
konfederację szczebrzeszyńską
".
XVIII wiek
W
1701
odbyła się sesja
Sejmu Czterech Ziem (Waad)
. W
1765
roku w Szczebrzeszynie zamieszkiwało 444 Żydów.
W
1783
r. klasztor św. Katarzyny przekształcono w szpital, gdzie pracowały siostry miłosierdzia.
XIX wiek
Po
1808
– Rozbudowa kościoła unickiego z fundacji
Stanisława Kostki Zamoyskiego
. Fasada z elementami
neogotyckimi
. Jest to jeden z pierwszych przypadków zastosowania neogotyku w polskim budownictwie sakralnym.
W
1811
r. Stanisław Zamoyski założył w Szczebrzeszynie Szkołę Wojewódzką, dla której wzniósł okazałe gmachy.
W
1812
roku konwent franciszkański uległ kasacie, klasztor przy kościele św. Trójcy przekazano Szarytkom i urządzono w nim szpital.
W roku
1815
populacja żydowska liczyła 31% ludności miasta (1083 osoby), w
1827
r. 38% (1605 osób), a w
1897
r. 42% (2644 osoby).
1 lutego
1833
r. urodziła się babka
Isaaka Bashevisa Singera
, pisarza, laureata Nagrody Nobla – Tema Blima Szejner.
1840
– rozpoczęcie budowy
ratusza
wykorzystując materiał budowlany uzyskany z rozbiórki Bramy Zamojskiej. Ratusz postawiono w miejscu starego, zniszczonego, który był siedzibą władz miejskich, oraz spełniał rolę poczty i powozowni.
1867
– zamiana kościoła unickiego na cerkiew
prawosławną
.
W
1883
roku kościół św. Trójcy zamieniony został na cerkiew prawosławną, usunięto siostry Szarytki, a na ich miejsce sprowadzono prawosławne mniszki Krzyżanki.
Drewniana zabudowa miasta przy ulicach poza rynkiem nie różniła się w zasadzie od bogatszych chałup wiejskich, Szczebrzeszyn bowiem od początku poza funkcją ośrodka administracyjnego miał charakter rolniczo-handlowy. W
1860
roku było tu 230 rolników, a do miasta należało 3604
morgów
gruntu.
W
XIX
wieku miasto było ważnym ośrodkiem ruchu niepodległościowego. Pod koniec tego stulecia Szczebrzeszyn staje się ważnym ośrodkiem
chasydyzmu
. W latach osiemdziesiątych osiadł tu
cadyk
z Jaworowa – Elimelech Hurwicz.
XX wiek
1915
– zajęcie na dłuższy czas Szczebrzeszyna przez Austrię i otwarcie Wyższej Szkoły Ludowej im.
Hetmana Zamoyskiego
.
Kościół pw. św. Katarzyny
W maju
1916
roku austriackie władze okupacyjne obsadziły w Szczebrzeszynie komisarza, który administrował miastem do 16 kwietnia
1917
roku, kiedy powstała Rada Miejska.
W
1917
roku kościół św. Trójcy rekoncyliowano pod wezwaniem św. Katarzyny, w klasztorze pozostał nadal szpital, kierowany w latach międzywojennych przez znanego lekarza i historyka doktora
Zygmunta Klukowskiego
.
W latach 20. wszystkie ulice zostały wybrukowane kamieniami, bądź cegłami. Oświetlono je lampami naftowo-karbidowymi.
W latach 30. miasto zelektryfikowano, w początkowym etapie czerpiąc energię elektryczną z młyna wodnego Perety.
1934
-
35
– Aleksander Waligóra otwiera w
Brodach Małych
Fabrykę Kalafonii i Terpentyny "ALWA"
Rok
1939
:
- 6 września – lotnictwo niemieckie zbombardowało fabrykę "ALWA"
- 9 września – bombardowanie miasta
- 13 września – po silnym ostrzale artyleryjskim Niemcy zajmują Szczebrzeszyn
- 27 września – na podstawie
układu Ribbentrop – Mołotow
do miasta wkraczają wojska sowieckie; władzę przejmują komuniści
- 8 października – Niemcy ponownie zajmują Szczebrzeszyn
- 22 października – pierwszy większy przypadek prześladowania ludności żydowskiej. Rozbijanie i rabowanie sklepów, wartościowego mienia, plądrowanie domów, bicie Żydów.
- listopad – spalenie synagogi i okolicznych domów żydowskich. Niemcy zakazali gasić pożaru.
- grudzień – zarządzenie władz niemieckich zobowiązujące Żydów do noszenia białych opasek z żółtą gwiazdą Dawida i branie udziału w przymusowych robotach na rzecz hitlerowskich Niemiec.
Marzec
1940
– rejestracja Żydów w wieku od 12 do 60 lat.
Kwiecień 1940 – pierwsze aresztowania Polaków.
Wielkanoc
1942
– Niemcy przekazują rzymskokatolicki kościół św. Katarzyny niewielkiej grupce wyznawców prawosławia. Najprawdopodobniej w celu skłócenia społeczeństwa miasta.
Cmentarz żydowski w Szczebrzeszynie
Do końca listopada 1942 r. z miasta wywieziono (głównie do obozu zagłady w
Bełżcu
) ponad 900 Żydów, a około 3500 zabito w domach, na ulicy i miejscach kaźni na kirkucie i żwirowni na Szperówce.
1943
– zamknięcie kościoła św. Mikołaja. Od tego czasu jedynym miejscem, gdzie odprawiano msze katolickie był położony na cmentarzu kościółek św. Leonarda.
10 lipca 1943 – wysiedlenie Polaków ze Szczebrzeszyna i okolicznych wsi (
Bodaczów
,
Deszkowice
,
Rozłopy
,
Sułów
i inne). Wysiedlenia poprzedzały aresztowania mężczyzn, w sumie 1500 osób, których umieszczono najpierw w obozie przejściowym w
Zwierzyńcu
, skąd większość wywieziono na roboty do Niemiec lub do
obozów koncentracyjnych
.
21 lipca 1943 – wywózka wszystkich Ukraińców ze Szczebrzeszyna i okolic do
Tarnogrodu
. Miasto opustoszało (pamiętajmy, że do tego czasu zakończyła się już praktycznie akcja eksterminacji Żydów; pozostali tylko nieliczni, ukrywający się u polskich rodzin na wsi). Rozpoczęło się osiedlanie kolonistów niemieckich i germanizacja terenu.
26 lipca
1944
r. w nocy, ostatni Niemcy wysadzają most na Wieprzu. Po nich do miasta wchodzi zwiad radziecki a wkrótce potem oddziały 9. pułku AK dowodzone przez "Podkowę" i "Wacława".
1955
-
1965
– odbudowa synagogi
14 października
1967
– uroczyste otwarcie Izby Pamiątek w Szczebrzeszynie. Udział wziął m.in. ówczesny minister kultury i sztuki
Lucjan Motyka
. Zgromadzono wiele cennych eksponatów z wielowiekowej historii miasta i okolic. Dzisiaj wielu mieszkańców miasta zastanawia się co stało się z cennymi pamiątkami po zlikwidowaniu Izby.
6 sierpnia
1991
– wmurowanie tablicy pamiątkowej i pomnika na cmentarzu żydowskim przez Izraelskie Towarzystwo Żydów Szczebrzeszyńskich.
Atrakcje turystyczne
Administracja
Szczebrzeszyn jest członkiem stowarzyszenia Unia Miasteczek Polskich[2].
Przypisy
Linki zewnętrzne
