Antoni Lange
Antoni LangeAntoni Lange (ur. w
1861
lub
1863
w
Warszawie
, zm.
17 marca
1929
w Warszawie) –
polski
poeta
,
tłumacz
,
filozof
-
mistyk
,
poliglota
(15 języków[]),
krytyk literacki
,
dramatopisarz
,
powieściopisarz
i
lewicowy
publicysta
pochodzenia
żydowskiego
, zaliczany do pierwszego pokolenia poetów
Młodej Polski
[1]. Przez pewien czas również
redaktor
warszawskiego "
Życia
". Był pierwszym w Polsce tłumaczem poezji
Edgara Allana Poego
oraz
Charles'a Baudelaire'a
(wraz z
Zofią Trzeszczkowską
). Początkowo autor liryki
patriotycznej
osadzonej w duchu
pozytywizmu
(
Pogrobowcom
). Później przedstawiciel
dekadentyzmu
i
parnasizmu
w
Polsce
(
Rozmyślania
), prekursor literatury
fantastycznonaukowej
(
W czwartym wymiarze
,
Miranda
) a także
XX-wiecznego
kolażu
[2] oraz
imagizmu
[3]. Propagator kultury
Dalekiego
i
Bliskiego Wschodu
, jeden z pierwszych w Polsce
spirytystów
[4], badacz polskiego
romantyzmu
, znawca
literatury francuskiej
. Gorący zwolennik
ewolucjonizmu
[5] i
intuicjonizmu
. Porównywany do
Stéphane Mallarmégo
[6] (
J. Poradecki
) oraz
Guy de Maupassanta
[7] (
A. Hutnikiewicz
). Nazwany przez
Juliana Tuwima
"mistrzem poezji refleksyjnej"[8] a przez
Stanisława Brzozowskiego
"jednym z rzadkich w Polsce europejskich umysłów"[9]. Określany często również jako "typ chłodnego mózgowca, liryk o wyszukanej formie, starannej, wręcz wyrafinowanej organizacji, twórca, w którym intelekt zdławił instynkt"[10]. Jako filozof zajmował się kwestiami
kosmologicznymi
w oparciu o
buddyzm
, krytyką
historiozofii
oraz filozofią kultury mocno zakorzenioną w myśli
Fryderyka Nietzschego
oraz
Immanuela Kanta
. Był wujem innego polskiego poety,
Bolesława Leśmiana
. ŻyciePrzyszedł na świat w
1861
(choć nie jest to pewna data) w
Warszawie
. Pochodził z rodziny
żydowskiej
o dużych tradycjach
patriotycznych
. Był synem Henryka Lange (ur.
15 grudnia
1815
, zm.
18 października
1884
)[11], który brał czynny udział w
powstaniu listopadowym
oraz Zofii z domu Eisenbaum (ur.
8 sierpnia
1832
, zm.
5 października
1897
)[12]. W domu Lange panowała zatem atmosfera kultu i uwielbienia klasyki polskiej literatury, zwłaszcza
romantycznej
. Ukończywszy V Gimnazjum w Warszawie, młody Antoni zapisał się na studia uniwersyteckie: studiował na Wydziale Przyrodniczym. W tym czasie przeszedł z
judaizmu
na
wiarę katolicką
i zaangażował się w działalność radykalnych i patriotycznych kół młodzieży. Około roku
1880
został na mocy zarządzenia
Aleksandra Apuchtina
wydalony przez władze rosyjskie z
Uniwersytetu Warszawskiego
(wówczas: Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego); powodem było udowodnione oskarżenie o działania konspiracyjne (tzw. schodka apuchtinowska) oraz przewodniczenie demonstracjom. W późniejszym czasie sam poeta pisał o tym: „ Wszyscy my przechodziliśmy w młodości przez ten okres wiary w nadzwyczajną łatwość przemiany stosunków ludzkich na ziemi; przemiany, która się odbędzie z dziś na jutro (...) Myśmy wszyscy kolejno wychowywali się na poezji romantycznej, potem na pozytywizmie, potem na socjalizmie [13]. ” Przez pewien czas utrzymywał się z pracy prywatnego nauczyciela, głównie tułając się po dworach wiejskich, a także z publikowania wierszy o charakterze społecznym i narodowo-wyzwoleńczym, pisanych pod pseudonimami: Napierski i Antoni Wrzesień. Następnie wyjechał do
Paryża
, by podjąć studia na tamtejszym uniwersytecie. W
1890
w stolicy
Francji
został kierownikiem literackim warszawskiego "Życia". Prócz tego korespondował z "Przeglądem Tygodniowym", "Pobudką" i "Głosem". Wówczas to związał się z Gminą Narodowo-Socjalistyczną Stanisława Barańskiego. Występował również w obronie uniwersalnych wartości literatury narodowej, m.in.
Henryka Sienkiewicza
. Jednocześnie krytykował dotychczasową literaturę polską o
hermetyczne
zamknięcie się na sprawę ojczyzny, propagując europeizację kultury polskiej z zachowaniem jej indywidualności[14]. Przez pewien czas pracował jako nauczyciel języka polskiego w Batignolles. W Paryżu zapoznał się z nowymi prądami w sztuce, filozofią buddyjską, filologią języków wschodnich oraz teoriami
Charcota
, które odbiły piętno na jego twórczości prozatorskiej (
Zbrodnia
,
W czwartym wymiarze
). Uczestniczył w "obiadach czwartkowych"
Stéphane Mallarmégo
. Spotkania te miały ogromny wpływ na późniejszą twórczość poetycką Langego; polski poeta do końca życia uważał bowiem Mallarmégo za najwybitniejszego twórcę literatury francuskiej początków XX wieku[15]. W
1924
założył literackie czasopismo "Astrea", poświęcone szeroko pojmowanej teorii polskiego
romantyzmu
. Z założenia miała to być również pierwsza trybuna dyskusji na temat dziedzictwa literatury
Trzech Wieszczów
. Przez pewien czas pracował również w wydawnictwie "Biblioteki Groszowej". Po powrocie do Polski został członkiem Straży Piśmiennictwa Polskiego – instytucji organizowanej przez Warszawskie Towarzystwo Literatów i Dziennikarzy, będącej zaczątkiem powstałej później Akademii Literatury. Przez długi czas wraz z
Reymontem
mieszkał na
ulicy Nowy Świat
, w mieszkaniu niejakiej Pani K., u której rezydowali również
Jan Lemański
i Władysław Korycki[16]. Wówczas był częstym bywalcem
kawiarni
"Udziałowej" znajdującej się na rogu ul. Nowy Świat 15 i Al. Jerozolimskich 2[17]. Spotykał się tutaj m.in. z
Kazimierzem Przerwą-Tetmajerem
,
Stefanem Żeromskim
,
Stefanem Jaraczem
oraz powstającą tu cyganerią artystyczną. To właśnie Lange spolszczył w tym czasie nazwisko swojego siostrzeńca –
Leśmiana
, a następnie wprowadził go w środowisko literackie[18]. Choć nigdy nie identyfikował się z żadną grupą poetycką, był częstym bywalcem salonów literackich i postacią powszechnie znaną w kręgach literatów warszawskich i cyganerii krakowskiej. Często gościł na spotkaniach artystów organizowanych przez
Artura Oppmana
,
Stanisława Przybyszewskiego
,
Gabrielę Zapolską
czy
Ignacego Maciejowskiego
. Jako jeden z pierwszych Polaków (obok
Bolesława Prusa
i
Juliana Ochorowicza
) brał czynny udział w spotkaniach
spirytystów
. Efektem tych spotkań była późniejsza jego nowelistyka fantastyczna, w której starał się "zjawiska spirytystyczne wytłumaczyć sposobem racjonalnym"[4]. Lange − uwielbiany jako "lew salonowy" − przez całe życie cierpiał z powodu poczucia głębokiego osamotnienia i społecznego wyizolowania, co znalazło odzwierciedlenie w jego lirykach osobistych. Po
I wojnie światowej
poeta odłączył się od życia towarzyskiego. Tak opisuje ten okres z życia poety
Antoni Słonimski
: „ Gdy otrzymałem wiadomość o śmierci Langego, stanął mi przed oczyma on sam wracający z Paryża. Lew salonów warszawskich, tryskający dowcipem i wdziękiem, świetny poeta. Jakże odmienna była jego starość. Ostatni raz widziałem go gdzieś na rogu Kruczej – kupował u przekupnia papierosy, najtańsze, na sztuki. Nie miał pieniędzy na całą paczkę. Umarł ten polski pisarz w nędzy i opuszczeniu. Nie miał dzieci, które podtrzymywałyby jego starość, ani żony, która dzieliłaby z nim niedolę. Wierszy jego dziś prawie nikt nie czyta – nie posiadał już nawet swoich własnych książek [19]” Pod koniec życia utrzymywał się z pisania felietonów i prac krytycznoliterackich, m.in.
Pochodnie w mroku
(1927). W tym czasie poglądy Langego nabrały tonu krytycznego względem
nietzscheanizmu
, skłaniając się raczej w stronę afirmacji filozofii i religii Dalekiego Wschodu. Zbiory swoich poezji wznawiał wówczas anonimowo i w niewielkich nakładach (140 i 110 egz.)[20], co krytyka tłumaczyła sobie nową koncepcją filozoficzną wyznawaną przez autora[21]. W latach 20. jego popularność jako poety została wyparta przez rodzące się pokolenie
awangardy
i
Skamandrytów
, toteż ostatnie napisane wiersze gromadził w rękopisach, nie dopuszczając do ich wydania. Część z nich została wydana w ogłoszonej pośmiertnie sztuce
Malczewski (dramat)
(1931). Pomimo bogatego życia towarzyskiego, Antoni Lange nigdy się nie ożenił, ani nie miał dzieci. Zmarł w samotności i zapomnieniu
17 marca
1929
. Nad jego grobem przemawiali:
Wacław Borowy
,
Zenon Przesmycki
,
Stanisław Miłaszewski
i
Mieczysław Smolarski
. Portret Antoniego Langego zamieszczony na stronie tytułowej powieści
Zbrodnia
(1907) Na górę strony | Początek wątku TwórczośćTwórczość Antoniego Langego była tematycznie różnorodna i wszechstronna: obejmowała ponad 50 tytułów z niemal wszystkich znanych wówczas gatunków literackich. Różnorodności tej towarzyszyły również liczne przemiany światopoglądowe poety: od twórczości zaangażowanej społecznie, przez lirykę filozoficzno-refleksyjną, aż do
estetyzującej
. Końcowa zaś faza przyniosła regres w postaci powrotu do "pieśni gminnej" i anonimowej liryki staropolskiej. Lange był bowiem poetą trzech epok i trzech literackich tendencji; debiutował u zmierzchu
pozytywizmu
publikując zbiór pieśni patriotycznych
Pogrobowcom
, w okresie
Młodej Polski
przeżywał rozkwit swej twórczości, który słabł wraz z nastaniem
dwudziestolecia międzywojennego
. W celach zarobkowych Lange pisywał felietony, studia literackie i filozoficzne, był popularyzatorem sztuki. Tłumaczył wiersze z literatury francuskiej oraz poetów włoskich, angielskich, hiszpańskich, szwedzkich, niemieckich, arabskich i perskich. Spod jego pióra wyszły również przekłady z
sanskrytu
(m.in. orientalnych ksiąg magicznych) oraz antologie arcydzieł poezji asyro-babilońskiej, egipsko-perskiej i indyjsko-japońskiej. Sam napisał również kilka wierszy w
języku francuskim
(m.in.
A Madame S...
). Antoniego Langego zwykle klasyfikuje się jako przedstawiciela
dekadentyzmu
i
parnasizmu
[22], choć miał on jednocześnie pokaźny wkład w polski
symbolizm
,
impresjonizm
i poezję metafizyczną[23]. Był również − obok
Jerzego Żuławskiego
i
Władysława Umińskiego
− jednym z pionierów literatury
fantastycznonaukowej
(
W czwartym wymiarze
,
Miranda
). PoezjaO Langem wspomina się jako o jednym z pierwszych w Polsce uczniów i propagatorów szkoły
Charles'a Baudelaire'a
[24], choć poetyka jego dojrzałych tekstów znacznie różni się od poetyki
Kwiatów zła
, zmierzając raczej w stronę
humanistycznego
klasycyzmu
. Jako parnasista, Antoni Lange konsekwentnie dążył do programowego obiektywizmu − intelektualnego chłodu, zatarcia śladów indywidualizmu czy najmniejszego choćby emocjonalnego zaangażowania samego poety w wypowiedzi podmiotu lirycznego. W poemacie
Vox Posthuma
, swoistym przykładzie
młodopolskiej
"spowiedzi dziecięcia wieku", autor dopuścił się wręcz do autokreacji lirycznej, w której wcielił się w rolę fikcyjnego przyjaciela, Janusza X., jednego z "szeregu zmarnowanych" (
poètes maudits
)[25], w jego usta wkładając spowiedź poety-samobójcy. Taki zabieg służył w pełni obiektywnej analizie modernistycznej "choroby epoki schyłkowej" (
fin de siècle
). Styl poezji Langego oscylował między dziedzictwem
romantyzmu
,
symbolizmem
Stéphane Mallarmégo
(przy jednoczesnym sprzeciwie wobec odrzucenia tradycji[26]) a programowym dążeniem do formalnej doskonałości spos znaku
parnasizmu
Leconte de Lisle'a
. Od samego początku istotne miejsce w tej twórczości zajmowała kwestia niedopowiedzenia. W
1905
Lange ogłosił wręcz ideał "poety nieznanego światu"[27], pod koniec życia świadomie dążąc do anonimowości (swoiste
Ad maiorem Dei gloriam
). Dużo wcześniej XLII wiersz
Rozmyślań
ogłosił poetyckie credo autora: „ Ty, który nowe Słowo masz powiedzieć światu, Wiele masz okryć wieczną zasłoną Milczenia, Ażeby ono cieniem swego majestatu Podniosło blask widomy słowa przeznaczenia. ” Jak zauważa
Artur Hutnikiewicz
, twórczość poetycka Langego wywodziła się nie tyle z głębszego emocjonalnego zaangażowania, co przede wszystkim z wrażliwości umysłowej, podatnej na wszelkiego rodzaju podniety intelektualne[28]. Najczęściej pojawiającymi się w tej poezji kręgami tematycznymi są:
neuroza
, mit cyklicznych katastrof,
palingenezy
i
hipnoza
, z czasem coraz częściej pojawiające się w literaturze polskiej wraz z rosnącą popularnością kultury Dalekiego Wschodu. Widoczne jest tu również zafascynowanie "kresami bytu" wywiedzionymi z filozofii
Friedricha Nietzschego
, światem nadprzyrodzonym, który nieraz puka do drzwi naszego świata oraz
idealnym
odbiciem ziemskiej egzystencji. Lange żywo interesował się również motywami
genezyjskimi
, czego dowodem jest cykl wierszy
Exotica
(1898) − poetycki opis mitologii genezyjskich z całego świata, od
Japonii
aż po
Meksyk
. Równie często odpowiedzi na ważne pytania
egzystencjalne
(przede wszystkim z dziedziny
filozoficznej mistyki
) poeta doszukał się w pierwotnej prostocie
wsi
oraz w
pogańskich
legendach dawnych
Słowian
. Przykładem tej − osobliwej jak dla intelektualisty − postawy jest choćby poemat narracyjny Płanetniki (1898). Ambicją formalnej warstwy wierszy Antoniego Langego było zachwycenie czytelnika nowatorstwem technicznym i wyrafinowanymi strukturami kompozycyjnymi[28], czego najbardziej bezpośredni wyraz daje wiersz
Rym
, dedykowany wieloletniemu przyjacielowi poety,
Władysławowi Reymontowi
. Przy całej swej doskonałości stylu, utwór poprzez subtelną aluzję zdradza rozczarowanie autora
estetyzmem
poezji
modernistycznej
. Jak zauważył
Wacław Borowy
, Rym to "skarga na własną epokę i (...) zachwyt poety dla sztuki (o której później w Rzutach powie, że jest to "jedna z form walki naszego ducha z cierpieniem")[29]. Refleksja taka stawia Rym obok takich dzieł epoki jak
Algabal
Stefana Georgego
czy
Herodiada
Stéphane Mallarmégo. Na uwagę zasługują najrzadsze gatunki poetyckie i najróżniejsze
układy stroficzne
, z których korzystał Lange. Są wśród nich:
akrostych
, stornella, choreo-daktyl,
pantum
,
preludium
,
strofa alcejska
,
kantyczka
czy
triolet
− wiele spośród nich praktycznie nie stosowanych wcześniej w polskiej poezji. Późniejsza myśl krytyczna Langego wyrażała jednak ideał zwrotu w stronę
prymitywistów
i pierwotnego
wiersza białego
, ciągłości poezji twórców staropolskich:
Mikołaja Reja
,
Jana Kochanowskiego
[30] czy
Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego
. Poeta ogłosił wówczas oficjalne
elegijne
pożegnanie rymu[31]. Antoni Lange często konfrontował egzotykę i
orientalizm
z kulturą polską. Widoczne jest to również na płaszczyźnie
religijnego
przesłania autora, gdzie
chrześcijaństwo
znaduje uzupełnienie w tradycji
hinduistycznej
i
buddyjskiej
. Jego poematy spajały zatem jak gdyby trzy literackie światy – z jednej strony świat języka polskiego, o niezwykle wyrafinowanej formie, z drugiej maniera na wskroś francuska, z trzeciej natomiast orientalizm, silny wpływ dalekich kultur i mitologii[32]. Zdaniem Antoniego Smuszkiewicza "był (...) Lange nieodzownym synem swej epoki, która kwestionując wszystkie dotychczasowe wartości, tam właśnie [w kulturze
Dalekiego Wschodu
] szukała oparcia i odpowiedzi na dręczące zagadki dotyczące egzystencji człowieka[33]". Wyraz zainteresowania naukami tajemnymi, okultyzmem i motywami orientalnymi dał Lange m.in. w opowieści lirycznej Akteon, będącej metaforą losu Poety i poszukiwacza nadziemskiego absolutu, nieco przypominającą Centaura
Maurice de Guérina
. Wydźwięk bardziej społeczny ma wiersz
Tryumfalnie podłość się uśmiecha...
, w którym autor prowadzi dialog z romantycznym
prowidencjalizmem
, jednocześnie łącząc go z filozofią
buddyjską
. Ponad każdym z tych problemów postawiony został
metafizyczny
ład rozumiany jako doznanie
mistyczne
oraz powrót do utraconej Jedności
ja
z
wszechświatem
.
Eden
należy sobie przypominać za pomocą dogłębnego przeżywania życiowych doświadczeń. Takie wyznanie wiary przywołuje na myśl wcześniejsze deklaracje filozoficzne, zwłaszcza słowa
Ralpha Waldo Emersona
, "kondycja każdego człowieka zaszyfrowana została w hieroglifach, nad których odczytaniem będzie się on trudził"[34], oraz
Friedricha Nietzschego
, "któremu dzwon z całą siłą wdzwonił właśnie w ucho dwanaście uderzeń południa, budzi się nagle i pyta siebie: cóż to właściwie tu biło?"[35]. W tym miejscu Lange różni się od typowych
dekadentów
swojej epoki, którzy negowali wartość cierpienia (tym samym również sens samego
życia
), kierując swoje pragnienia w stronę
niebytu
. "Poeta odczuwa wszystkie cierpienia jakby osobiście (...). Wszechcierpienie jest dostępne tylko tym, którzy na tę ziemię zostali zesłani jakby do jego odczuwania"[36], pisał Lange w
1900
. Warszawski poeta podkreśla tym samym rangę "duchowego bólu" jako czegoś twórczego, zmuszającego jednostkę ludzką do odgadywania źródeł "ocalenia", popychającego w stronę nieustannego rozwoju.
Hamletyzm
człowieka głęboko uduchowionego implikuje jak gdyby potrzebę cierpienia, jest jednak jednocześnie wezwaniem do jego przezwyciężenia. W postawie tej odnaleźć można ślady filozofii
nietzscheańskiego
Zaratustry
("wszelka rozkosz chce siebie samej, dlatego chce również cierpień serca! O, szczęście, o, bólu!"[37]) oraz dialog z
pesymizmem
Arthura Schopenhauera
, w którym Lange skłania się w stronę
klasycyzującej
obrony wartości. Osobnym przykładem w twórczości Langego były
sielanki
, określane przez samego autora jako "plein-air", kierujące się zasadą dosłowności, prostotą, realizmem i ludowym spojrzeniem na świat. Pisane w dużej ilości "plein-air" stanowiły jakoby odskocznię od wierszy Langego utrzymanych w stylistyce Palingenezy czy Sonetów wedyckich – pełnych dwuznacznych wyrażeń, hermetyzmu oraz symboliki orientalnej. W swojej twórczości Antoni Lange inspirował się przede wszystkim filozofią
Nietzschego
, pismami teoretycznymi
Maurice Maeterlincka
,
Stéphane Mallarmégo
oraz myślą tzw.
buddyzmu
okultystycznego
[38]. Dziś zapomniany – uważany jest przez znawców za prekursora poetyki
Leśmiana
,
Lechonia
,
Słonimskiego
i
Staffa
[39]. Paradoksalnie właśnie przez tych poetów (z wyjątkiem Leśmiana) krytykowany bywał za anachronizm i "przeintelektualizowanie"[40]. RozmyślaniaSkładający się z dwóch cykli, "szczelnie izolowany od ówczesnej rzeczywistości"[41] tom
Rozmyślań
(1906; 1928) jest uznawany za najważniejsze dzieło w twórczości Antoniego Langego. Korzystając z rozmaitych form wierszowanych (najczęściej jest to
sonet
, choć pojawiają się również
scherzo
czy
wiersz biały
), autor przedstawia swój światopogląd oraz summę doświadczeń literackich i filozoficznych. Jest to również bodaj najbardziej osobiste dzieło Langego, choć jednocześnie nie wolne od pojawiających się elementów autokreacji lirycznej czy maskowania obecności autora. Jak pisze o Rozmyślaniach Maria Podraza-Kwiatkowska, "są to proste, przejmujące wiersze o samotności człowieka, o przemijaniu, o życiu, które jest tylko przejściowym więzieniem dla duszy. Wiele z tych wierszy mówi także o śmierci: w najbardziej znanym z nich [XXXIII] podejmuje Lange koncepcję człowieka-skazańca, wprowadzając jednocześnie (...) element etyczny. Ważna to innowacja w ujęciu motywu śmierci"[41]. Pierwsza część Rozmyślań wydana została w
1906
, obejmując 56 wierszy – druga natomiast, zatytułowana
Rozmyślania. Z nowej serii
składała się z 8 utworów (w tym złożonych
poematów
), a data jej publikacji to
1928
. Oba cykle wzajemnie się dopełniają. Pierwsza część szczególną uwagę zwraca na problem wyobcowania artysty, samotności i cierpienia; z jednej strony wyraża bezsens egzystencji w przemijalnym świecie, z drugiej natomiast – fascynację i wiarę w świat idealny. Cykl kończy wiersz XLVI [W godzinę śmierci niechaj mię otoczy...]. Nowa seria jest rozwinięciem zawartej w nim myśli; jej nadrzędnym tematem jest bowiem śmierć, rozrachunek z bytem doczesnym, próba ustalenia wartości w ulotnym życiu. Tom Rozmyślań jest przykładem
młodopolskiej
liryki refleksyjno-intelektualnej. Współcześnie często łączy się go (za sprawą tematyki i minorowego nastroju wierszy) z
dekadentyzmem
, choć bardziej wnikliwa analiza nie pozwala zaklasyfikować utworu do konkretnego nurtu literackiego. Fantastyka naukowaChoć Lange był przede wszystkim poetą, w świadomości współczesnych czytelników figuruje on przeważnie jako jeden z prekursorów polskiej
fantastyki naukowej
. Jego oszczędna i precyzyjna technika powieściowa porównywana bywa często do twórczości
Théophile Gautiera
oraz
Augusta de Villiersa de L'Isle-Adama
[42]. Do najbardziej znanych dzieł Langego z tej dziedziny należy
Miranda
(
1924
) – powieść okultystyczna, stanowiąca polemikę z twórczością
Tommasa Campanelli
, wizjami
renesansowych
utopistów
oraz ideałem
nadczłowieka
. Jak wynika z przedmowy samego autora, powieść opiera się na tym samym wątku tematycznym, co napisana w tym samym czasie powieść
Herberta George'a Wellsa
,
Ludzie jak bogowie
[43]. Za jego najwybitniejsze osiągnięcie w dziedzinie fantastyki uważa się jednak zbiór opowieści filozoficzno-fantastycznych
W czwartym wymiarze
(
1925
). Powstanie obu dzieł przypada na epokę
dwudziestolecia międzywojennego
, czyli okres gwałtownego rozwoju rodzimej fantastyki naukowej. Utwory Langego wpisują się ponadto w najważniejsze nurty fantastyki tamtego okresu – "fantastykę cywilizacyjną", reprezentowaną przez
Antoniego Słonimskiego
;
katastrofizm
, bardziej rozwinięty w twórczości
Jerzego Brauna
i
Mieczysława Smolarskiego
, oraz "fantastykę metafizyczną"
Jerzego Hulewicza
,
Stefana Grabińskiego
i
Stanisława Balińskiego
[44]. Mimo to oba dzieła zdradzają silne przywiązanie do tradycji
młodopolskiej
, które przejawia się zwłaszcza w
orientalizmie
, licznych nawiązaniach do
filozofii buddyjskiej
oraz kulcie sztuki "samej w sobie". Poglądy filozoficzne Kultura a OsobaStrona tytułowa "
Tygodnika Illustrowanego
", nr 33, 17 sierpnia 1912. "Tygodnik Illustrowany" drukował często najwybitniejszych pisarzy pokolenia. W przedstawionym na zdjęciu numerze znalazł się wiersz Langego W górachZainteresowania filozoficzne Langego skupiały się w głównej mierze na zagadnieniach biegu
dziejów
(
historiozofia
inspirowana pismami
Nietzschego
i
Vica
) oraz kwestiach
eschatologicznych
. W obu przypadkach Lange mocno opierał się o
teorie genezyjskie
Juliusza Słowackiego
(wręcz brał je za podstawę rozważań) oraz konfrontował tradycję myśli europejskiej z myślą
buddyjską
. Lange często mówił o Arkadii (synonimy: "Biała Grecja" i "Kamienna Wenecja") jako o stanie szczęśliwości, harmonii człowieka ze światem, ale jednocześnie stanie bezrefleksyjnym. Droga do jego osiągnięcia prowadzi przez ewolucyjne, "dziejowe" oddzielanie się ducha od materii. Myśleniu
Vico
przyglądał się zatem na sposób
heglowski
, włączając w to element
metempsychozy
. Znaczenie Arkadii jest podwójne: z jednej strony symbolizuje pierwotny stan szczęśliwości, z drugiej wtórny stan uzyskiwany w chwili śmierci[45]. Antoni Lange rozpatrywał jednocześnie rozwój wewnętrzny człowieka jako proces paralelny do rozwoju świadomości świata. Podstawowym elementem "nakręcającym" rozwój społeczny jest dorobek kulturalny, który odzwierciedla najważniejsze problemy ludzkości danej epoki, poszerzając tym samym jej
percepcję
oraz uwrażliwiając ją na pewne obszary egzystencjalne. Dusza ludzka jako byt podlegający
reinkarnacji
i nieskończonej ilości kolejnych wcieleń, ma jednak wg Langego pewne "centrum" bądź "summę", które definiują osobowość. Langego interesowało także w związku z tym zagadnienie "śmierci ostatecznej", która kończy ciąg wcieleń, a co za tym idzie: egzystencjalnego bólu. Kultura i cywilizacja stale opierają się na walce z naturą, co według Langego stanowiło niebezpieczeństwo oddalenia się człowieka od źródeł rozwoju, pierwotności. Za taką "ślepą uliczkę" ewolucji uznawał poeta (w myśl
marksizmu
) ustrój
kapitalistyczny
, który opierając się na bezwzględnej walce o byt, zatraca znaczenie podstawowych wartości "dobra" i "zła" oraz rozróżnień pomiędzy nimi. W myśl
Fryderyka Nietzschego
, poza kategoriami rozwoju stawiał Lange pojęcie
geniuszu
– wybitnej jednostki, która pozostając na uboczu prawideł rządzących społeczeństwem, sama ustala nowy porządek. Polonizacja ŻydówAntoni Lange był również znaczącym dla swojej epoki krytykiem literackim (m.in. Studia i wrażenia,
Pochodnie w mroku
. Studia o
Reymoncie
,
Żeromskim
i
Kasprowiczu
) oraz lewicowym publicystą. W latach 20. XX wieku wydał broszurę O sprzecznościach sprawy żydowskiej. Jak wynika z tekstu: „ ...nie tylko popierał polonizację Żydów, ale stworzył fantastycznie brzmiącą, mechanistyczną teorię biologicznego wyeliminowania narodu żydowskiego. Postulował bowiem odpowiednio zorganizowany system społecznego przymusu, np. metodą bodźców finansowych? do zawierania małżeństw mieszanych. W ten sposób stopniowo zniknąłby naród żydowski, a naród polski zostałby wzmocniony dopływem nowej, obcej krwi ” — Iwona Opoczyńska, "Zwoje" 4 (8), 1998[46] . Polemika z dziedzictwem romantyzmuIstotnym rysem poezji Langego, jeżeli rozpatrywać ją pod kątem interkulturowego dialogu, jest ciągłość tradycji
romantycznej
przy jednoczesnym zanegowaniu jej najistotniejszych elementów: koncepcji natchnienia i
indywidualizmu
[47]. Za źródło wiedzy o życiu uznaje rozumową analizę i doświadczenie życiowe, natomiast indywidualizm zastępuje oryginalną koncepcją śmierci: „ Najpotężniejszym byłby ten poeta, który by umiał przejść przez życie niewidzialny i nieznany nikomu, gdyż jego głos za życia brzmiałby jako głos zza grobu. Potężniejszą jest władza umarłych niż żywych – ponieważ daną im jest wiekuista niewidzialność i bezpowrotność ” — Antoni Lange, Rzuty[48] Dalej poeta pisze: „ "Jak melodia osłania tysiące słów różnorodnych a niewidzialnych, tak ty musisz dla swojej duszy stworzyć osłonę z melodii, aby stać się niewidzialnym" ” — Antoni Lange, Rzuty[49] Idea ta miała na celu zbliżenie języka poezji do "istoty rzeczy", do "czystej idei"[50], co nie było możliwe w romantycznym kulcie indywidualizmu. Ważnym elementem twórczości Langego jest dążenie do "europeizacji" kultury polskiej, która musiała stanąć w sprzeczności z patriotycznymi ideałami romantyków. „ Oto jest sprzeczność: narodowość stwarzając literaturę narodową – pochłonęła samą literaturę – zubożyła ją i doprowadziła do stanu niższości (...) narodowość zubożyła sama siebie usuwając najważniejsze motywy człowieczeństwa ” — Antoni Lange, Rzuty[51] Zdaniem poety jedyną drogą kontynuacji i rozwoju tradycji polskiej jest jej zestawienie z tradycją europejską; kultura czerpie bowiem swój budulec z dialogu z dorobkiem kulturalnym innych państw. Lange uznawał przy tym, że nie da się całkowicie oderwać od tradycji[52] – tak jak to sądzili poeci XX-wieczni, starający się zapomnieć o patriotycznej i społecznej służebności literatury[53]. Na górę strony | Początek wątku Krytycy o LangemMłodopolska krytyka literacka przychylnie odnosiła się do twórczości autora Rozmyślań. Świadczy o tym choćby opinia
Stanisława Brzozowskiego
z
Legendy Młodej Polski
, który na zasadzie kontrastu z
Miriamem
nazywa Langego "rzadkim w Polsce europejskim umysłem"[54]. Głosy krytyczne względem niektórych dziwactw i eksperymentów poety zdarzały się sporadycznie i były dość "powściągliwe", czego przykładem jest niżej przytoczona wypowiedź
Bolesława Prusa
. „ Pewna dama (płeć ta zawsze wywołuje zamęty) zganiła wiersze pana A. Langego, zarzucając im, że są zbyt proste. Hardy wieszcz wpadł w pasję i na złość wymagającej damie trzepnął sto kilkadziesiąt rymów – zaiste, niepowszednich. (...) rymami takimi roi się poemat pana Langego. Wobec nich człowiek zapomina o poezji, a podziwia... łatwość wynajdywania bardzo trudnych końcówek ” „ O wielkiej części, i to najbardziej wartościowej, poezji Langego, powiedzieć by można, że była ona – w nowym znaczeniu – rozmową mistrza ze śmiercią. I było tak aż do dni ostatnich. (...) Gdzie można by przypuszczać zupełnie beztreściowe sztukmistrzowstwo, słyszymy wyraźnie bicie zawsze tego samego serca wędrownika-poety. Cóż jest w gruncie ten przebogaty Rym, jak nie skarga na własną epokę i nie zachwyt poety dla sztuki (o której później w Rzutach powie, że "jest to jedna z form walki naszego ducha z cierpieniem")? ” „ U autora Rozmyślań na próżno szukalibyśmy jakiejś wyłącznej "qualite mai tresse": miał je wszystkie. Jego poetycka osobowość składała się z trzech substancji: sztuka – na wskroś francuska, zapatrzona w metody i sposoby wyrazu poetów paryskich; język – polski, przedziwnie wyrafinowany, złożony i polifoniczny; wreszcie dusza – w istocie swej kosmopolityczna w najszlachetniejszym tego słowa znaczeniu, bo ogarniająca z jednakową chciwością i ciekawością wytwory najróżniejszych cywilizacji. ” „ Langego najbardziej interesowały kwestie intelektualne, pytania i odpowiedzi stawiane przez współczesną naukę. Zwraca jednak przy tym uwagę charakterystyczna postawa filozoficzna autora Eksperymentu. Zwolennik
relatywizmu
wszystkich prawd, uznaje racjonalne poznanie naukowe za jedną z możliwości
epistemologicznych
, nie uważa jednak, żeby ta metoda dawała całkowite wyjaśnienie zjawisk. Dlatego też szuka innych sposobów dojścia do prawdy, opartych na odmiennych niż naukowe przesłankach, sposobów mogących uzupełnić naszą wiedzę osiągniętą przy pomocy metodologii naukowej. Konsekwencją tej postawy jest łączenie wiedzy tajemnej, która nazywamy metafizyką, z elementami naukowymi, powiązanie realności z pierwiastkami fantastyki, z motywami baśniowymi i utopijnymi ” — Janina Hasiec, Wokół "Mirandy" Antoniego Langego, w: "Przegląd Humanistyczny", nr 4 1977, str. 157 „ Nawet najwięksi młodzi wirtuozowie formy jak Antoni Lange z równym ukochaniem i z jednaką doskonałością oddający najrozmaitsze nastroje i jakby szukający w tym chluby, że mogą czuć i odtwarzać dwa sobie wprost przeciwne usposobienia, grzeszą nieraz niejasnością, mglistym symbolizowaniem i alegoryzowaniem, ale nie wyzwalają języka poezji spod supremacji myśli. ” Słabych stron poezji Langego dopatrywali się dopiero
Skamandryci
, którzy oskarżali autora o anachronizm i sztuczne nagromadzenie zagadnień intelektualnych[40]. Współcześnie głosy te tracą na znaczeniu, a w fachowych opracowaniach Langego wciąż wymienia się jako jednego z najważniejszych twórców
Młodej Polski
. Na górę strony | Początek wątku Bibliografia dzieł i przekładów
Przypisy- ↑ Klasyczny podział na dwa pokolenia Młodej Polski, stosowany np. w: J. Tomkowski, "Młoda Polska", Warszawa 2001. Pokolenie pierwsze – urodzone w latach 60. XIX wieku, min: Jan Kasprowicz, Zenon Przesmycki, Stefan Żeromski czy Stanisław Przybyszewski
- ↑ A. Wydrycka, Między tekstami. Dramaty Antoniego Langego, w: Literatura Młodej Polski, Białystok 1998
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 24
- ↑ 4,0 4,1 A. Lange, Przedmowa do wydania drugiego, w: W czwartym wymiarze, Kraków 2003, str. 6.
- ↑ A. Niewiadomski, W kręgu fantazji Antoniego Langego w: A. Lange, Miranda i inne opowiadania, Warszawa 1987, str. 224
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 23
- ↑ A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 2004, str. 316
- ↑ "Władca czasu", zebrał: Julian Tuwim,
Warszawa
1983
, str. 286
- ↑ Informacja na podstawie
elektronicznej wersji dzieła S. Brzozowskiego
pt. "Legenda Młodej Polski".
- ↑ A. Niewiadomski, W kręgu fantazji Antoniego Langego w: A. Lange, Miranda i inne opowiadania, Warszawa 1987, str. 228
- ↑
Grób Henryka Lange
w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie
- ↑
Grób Zofii Lange
w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie
- ↑ A. Lange, Pochodznie w mroku, Warszawa 1924, str. 95-97
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 17, 21
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 12
- ↑ A. Lange, Pochodnie w mroku, Warszawa 1927, str. 53. "W r. 1896/7 (...) mieszkałem razem z Reymontem – przy ul. Nowy Świat – w meblowanych pokojach u pewnej bardzo sympatycznej wdowy dziecinnej, pani K".
- ↑ W. Grzelak, Cyganeria na "Udziałowej", Warszawa 1965
- ↑ J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2001, str. 517
- ↑ Tekst A. Słonimskiego, wg posłowia Andrzeja Niewiadomskiego, w: Miranda i inne opowiadania, str. 218, Warszawa 1987
- ↑ Dla przykładu, najwybitniejsze osiągnięcie autora, tom Rozmyślań wydany został drukiem bibliofilskim w liczbie 147 egzemplarzy
- ↑ Teoria "poety nieznanego światu", o której mowa w sekcji "Poglądy filozoficzne". J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 14.
- ↑ Taką klasyfikację wprowadza wiele źródeł, m.in. E. Paczoska, Przeszłość to dziś, Warszawa 2004, str. 163; J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2001, str. 493.
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 26; A. Niewiadomski, W kręgu fantazji Antoniego Langego do: A. Lange, Miranda i inne opowiadania, Warszawa 1987, str. 215-219.
- ↑ A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 2004, str. 145.
- ↑ A. Lange, Poezje I, Kraków 1985, s. 106.
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 25.
- ↑ Tekst A. Langego wg J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str 22
- ↑ 28,0 28,1 A. Hutnikiewicz, Młoda Polska, Warszawa 2004, str. 146.
- ↑ J. Poradecki, Wstęp, do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 15
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 24-25.
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 24
- ↑ Słowa Konrada Górskiego cytowane za: A. Niewiadomski, Posłowie do: A. Lange Miranda i inne opowiadania, Warszawa 1987, str. 229.
- ↑ A. Smuszkiewicz, Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej, Poznań 1982, str. 138.
- ↑ R.W.Emerson, Natura, Kraków 2005, str. 7
- ↑ F. Nietzsche, Z genealogii moralności, Kraków 2003, str. 5
- ↑ A. Lange, Studia i wrażenia, Warszawa 1900, str. 119
- ↑ F. Nietzsche, Tak powiedział Zaratustra, Wrocław 2005, str. 313
- ↑ Wyraz tego dał Lange w książce Studia i wrażenia, Warszawa 1900, zwłaszcza w rozdziałach: O sztuce (1-32), O twórczości (63-85), Tarde i Nietzsche (131-151) czy O poezji współczesnej (268-297).
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do A. Lange Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 15.
- ↑ 40,0 40,1 A. Niewiadomski, W kręgu fantazji Antoniego Langego, w: A. Lange, Miranda i inne opowiadania, Warszawa 1987, str. 217, 229; A. Słonimski Alfabet wspomnień, Warszawa 1989, str. 116.
- ↑ 41,0 41,1 M. Podraza-Kwiatkows, a Literatura Młodej Polski, Warszawa 1997, str. 83
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 13
- ↑ Przedmowa do wydania drugiego w: A. Lange, W czwartym wymiarze, Kraków 2003, str. 7
- ↑ J. Kwiatkowski, Dwudziestolecie międzywojenne, Warszawa 2001, str. 241-250 (rozdział: Proza fantastyczna).
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 16.
- ↑ Oryginalny tekst artykułu Langego opublikowany został w "Przeglądzie Literackim", dodatku do "Kraju", nr 33, Petersburg 1890.
- ↑ J. Poradecki Wstęp do A. Lange Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 15.
- ↑ Tekst A. Langego wg J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str 22.
- ↑ Tekst A. Langego wg J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str 23
- ↑ Podobne dążenia prezentowała poezja
Stéphane'a Mallarmégo
– Lange, w przeciwieństwie do francuskiego symbolisty, nie negował jednak znaczenia tradycji, wręcz dążył do jej źródeł, poddając ją konstruktywnej krytyce.
- ↑ Tekst A. Langego wg J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str 21-22.
- ↑ J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania, Warszawa 1979, str. 25
- ↑ Teorie "czystej formy"
Stanisława Przybyszewskiego
i "sztuki dla sztuki"
Miriama
.
- ↑ Informacja na podstawie
elektronicznej wersji dzieła S. Brzozowskiego
pt. Legenda Młodej Polski.
- ↑ Cytowane za: J. Poradecki, Wstęp do A. Lange, Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 14
- ↑ Cytowane za: J. Poradecki, Wstęp do: A. Lange, Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 15.
- ↑ Cytowane za: A. Niewiadomski, Posłowie do A. Lange, Miranda i inne opowiadania, Warszawa 1987, str. 229.
Bibliografia opracowań- B. Szymańska, Poeta i nieznane. Poglądy filozoficzne Antoniego Langego, Wrocław 1979,
- F. Machalski, Orientalizm Antoniego Langego, Tarnopol 1937
- Maria Podraza-Kwiatkowska, Literatura Młodej Polski, Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997,
-
A. Hutnikiewicz
Młoda Polska, Warszawa 2004, str. 144-147
- A. Niewiadomski W kręgu fantazji Antoniego Langego, w: Miranda i inne opowiadania, Warszawa 1987, str. 215-229
- Jerzy Poradecki, Wstęp, do: Rozmyślania i inne wiersze, Warszawa 1979, str. 5-28
- A. Smuszkiewicz Zaczarowana gra. Zarys dziejów polskiej fantastyki naukowej, Poznań 1982, str. 138-156
- J. Z. Jakubowski, Wstęp, do: Poezje wybrane, Warszawa 1960,
-
W. Borowy
, Antoni Lange jako poeta, w: Dziś i wczoraj, Warszawa 1943,
- J. Prokop, Antoni Lange, w: Literatura okresu Młodej Polski. Obraz literatury polskiej XIX i XX wieku. S. V. T. 1. Warszawa 1968, str. 421-446.
- Beata Szymańska, Antoni Lange i myśl kantowska, w: Kant. Dziedzictwo Kanta, Warszawa 1976, str. 219
- Marek Kurkiewicz, Antoniego Langego peregrynacje "W czwartym wymiarze", [w:] Z problematyki krótkich form narracyjnych. Nowela młodopolska, pod red. H. Ratusznej, Wydawnictwo UMK, Toruń 2006, s. 147-173.
- Marek Kurkiewicz, Problematyka temporalna w krótkich formach prozatorskich Antoniego Langego, [w:] Światy przedstawione. Prace z historii i teorii literatury ofiarowane Profesorowi Jerzemu Speinie, pod red. M. Kalinowskiej, E. Owczarz, J. Skuczyńskiego, M. Wołka, Wydawnictwo UMK, Toruń 2006, s. 151-158.
- Marek Kurkiewicz, "Racjonalizacja" ballady w "Lenorze" Antoniego Langego , [w:] Podanie – Legenda w tradycji ludowej i literackiej, pod red. M. Jakitowicz i V. Wróblewskiej, Toruń 2007, s. 181-191.
- Paweł Wojciechowski, Logos, byt, harmonia. Antoniego Langego czytanie kultury, Lublin 2010.
Wiedzę o Langem dostarczają również eseje czy studia autobiograficzne literatów żyjących w tym okresie, m.in.: Linki zewnętrzne
Inne hasła zawierające informacje o "Antoni Lange":
XVI wiek
...
Parafia mariawicka w Kownie
...
1884
...
Ekranizacje dzieł Williama Szekspira
...
Stanisław Konarski
...
Rezurekcja
...
1731
...
Adam Naruszewicz
...
Katedra Limnologii Uniwersytetu Gdańskiego
...
Insurekcja kościuszkowska
...
Inne lekcje zawierające informacje o "Antoni Lange":
131 Powstanie kościuszkowskie i III rozbiór Polski (plansza 4)
...
151. Najpiękniejsze miejsca wakacyjne (plansza 2)
...
053. Wyspa Rugia (plansza 3)
...
|