Chile (Republika Chile – República de Chile) – państwo w
Ameryce Południowej
, ciągnące się długim pasem na zachodnim wybrzeżu kontynentu nad
Oceanem Spokojnym
.
Stolicą
Chile jest
Santiago de Chile
. Graniczy z
Peru
,
Boliwią
i
Argentyną
. Do Chile należą liczne wyspy przybrzeżne i wyspy na otwartym oceanie (w sumie ok. 3 tys.):
Juan Fernández
,
Wyspa Wielkanocna
(najbardziej oddalona od innych wysp i lądów zamieszkana
wyspa
na świecie),
Sala y Gómez
,
San Ambrosio
, San Félix,
Chiloé
, Campana, Santa Inés, Chonos.
Geografia
Chile położone jest w południowo-zachodniej części
Ameryki Południowej
i rozciąga się wąskim pasem wzdłuż wybrzeża o długości 4,3 tys. km. Najdalej na północ wysunięty punkt Chile to styk granic Chile,
Peru
i
Boliwii
(17° 30' S), a na południe przylądek
Horn
(55° 59' S). Rozciągłość równoleżnikowa kraju w najszerszym miejscu wynosi zaledwie 468 km, a w najwęższym 90 km.
Wybrzeże w północnej i środkowej części państwa ma słabo rozwiniętą linię brzegową, natomiast południowa część – bardzo dobrze.
Powierzchnia całkowita kraju: 756 950 km², z czego 748 800 km² to powierzchnia lądu, pozostałe 8150 km² stanowią wody oceaniczne.
Chile uważa, że ma prawo do części
Antarktydy
o powierzchni 1 236 000 km². Jest to teren sporny z Argentyną.
Całkowita granica lądowa: 6339 km, długość granicy morskiej: 6435 km.
Długość granic z sąsiadującymi państwami:
Klimat
Region północny (od granicy z
Peru
do 31°S) charakteryzuje
klimat zwrotnikowy
wybitnie suchy. Zaznacza się tu wyraźny wpływ zimnego
Prądu Peruwiańskiego
. Na
Pustyni Atakama
są miejsca, gdzie deszcz nie spadł od ponad 400 lat. Jedynym źródłem wody są tam
mgły
i
rosy
.
W regionie środkowym (31-42°S) panuje
klimat podzwrotnikowy
morski. Opady dominują w porze zimowej (od
maja
do
lipca
). Najcieplejszym miesiącem jest
styczeń
, najchłodniejszym
lipiec
.
Na południe od 42°S panuje
klimat umiarkowany
morski z bardzo wysokimi sumami opadów (1000-3000 mm rocznie, a w rejonie
Cieśniny Magellana
ok. 5100 mm). Mniejsze opady są na wschodnich stokach Andów Patagońskich.
Najdalej na południe wysunięte krańce Chile znajdują się w strefie
klimatu subpolarnego
.
Sieć rzeczna
Chile ma bardzo słabo rozwiniętą sieć rzeczną. Jedynym wyjątkiem jest rzeka
Loa
(440 km) wpadająca do
Oceanu Spokojnego
, którą wykorzystuje się do irygacji oraz w energetyce.
Najlepiej rozwiniętą sieć rzeczną ma region środkowy, gdzie występują m.in. krótkie rzeki
Biobío
(380 km) czy Rapel (240 km). Najkrótsze rzeki występują w regionie południowym, ale to one wykorzystywane są w energetyce, ponieważ mają bardzo duże przepływy wody, np. rzeka Baker ma średni przepływ 1500 m³/s.
Gleby
Na północy Chile występują głównie
gleby inicjalne
i czerwonobure gleby pustynne. W regionach zasolonych (
Salar de Atacama
) wykształciły się solończaki. Żyzne
gleby aluwialne
powstały na równinach
stożków napływowych
wymagają one jednak nawadniania. W
Andach
występują głównie
gleby górskie
, ale i także gleby stepowe powstałe z popiołów wulkanicznych i zawierające duża ilość próchnicy. Najżyźniejsze gleby są w środkowej części kraju – na obszarach górskich brązowe, szarobrązowe oraz czerwonobrązowe i niekiedy cynamonowe. Dla południowej części Chile charakterystyczna jest obecność gleb torfiastych, brunatnych, lokalnie zbielicowanych i kwaśnych gleb leśnych.
Flora
Najuboższa pod względem roślinności jest północ kraju. Brak stałych rzek powoduje, że dominują tu formacje
pustynne
i
półpustynne
. W miejscach występowania mgieł pojawia się kwitnąca na żółto i liliowo oksalia. Znacznie bogatszy jest świat roślinny w środkowym regionie Chile, gdzie przeważa flora śródziemnomorska. W jej skład wchodzą wiecznie zielone krzewy
mattoral
i
espinales
oraz rośliny laurowe. Występuje tu również palma miodowa oraz święte drzewo
Indian
Mapuczów
– canelo. W
Dolinie Środkowochilijskiej
powyżej 1200 m n.p.m. pojawia się cedrzyniec amerykański, a jeszcze wyżej karłowate
buki
nire i
lenga
. Na obszarach zasobnych w wodę rosną
bambusy
quila,
araukarie
i
nothofagus
(odmiana
buku
). W południowej części Chile do wysokości 500-600 m n.p.m. rosną wiecznie zielone krzewy i drzewa, w strefie 500-1000 m n.p.m. –
buki
lenga
i nire. Dla wysokości 1000-1200 m n.p.m. charakterystyczne są drzewa
alerce
oraz
buki
. Na wysokości 1300-1800 m n.p.m. dominuje
berberys
, powyżej rozciąga się piętro
łąk
.
Fauna
Obszar Chile należy do zoogeograficznej Krainy Neotropikalnej (Region Chilijsko-Patagoński). Na skalistych wybrzeżach kontynentu i wysp żyją liczne gatunki ptaków. W zaroślach
trzciny
i kamyszu spotkać można pancerniki
tatu
, żółwie i jaszczury oraz
pumę
i
lisa
aguarachaya. W lasach górskich występują: dzikie
koty pampasowe
(Oncifelis colocolo) i pies cuelpo. W
Andach
żyją także
lamy
i
guanako
, a w
Patagonii
strusie
nandu
. Niezwykle charakterystycznymi dla Chile gryzoniami są – żyjące głównie w półpustynnym, pokrytym zaroślami
ekosystemie
zwanym
matorral
[1] –
koszatniczki
i
szynszyle
.
Wybrane Parki Narodowe
Demografia
Chile jest szóstym co do liczebności państwem
Ameryki Południowej
(16,9 mln mieszkańców). Gęstość zaludnienia wynosi 21,7 osób na km². Współczynnik przyrostu naturalnego kształtuje się w okolicach 1,2%.
W
2009
r. Chile miało około 16 970 000 mieszkańców, z czego około 8,8 milionów, tj. 52,7% stanowili
biali
, zaś liczbę
Metysów
szacowano na 44%. Wg innych badań stwierdzono 64% do 90% białej większości[2][3]. W Chile osiedlały się kolejne fale imigrantów, m.in.
Hiszpanie
,
Włosi
,
Irlandczycy
,
Francuzi
,
Grecy
,
Niemcy
,
Anglicy
,
Szkoci
,
Chorwaci
i
Palestyńczycy
.
Według spisu powszechnego z
2002
r., 3,2% ludności Chile uznano za
rdzenną
.
Struktura liczby ludności wg wieku
Grupy etniczno-rasowe
Większość ludności Chile stanowią
biali
(52,7%), następnie
Metysi
(44,1%) i
Indianie
(3,2%)[4]
Religia
Edukacja
Chile cechuje wysoki poziom edukacji i jeden z najniższych na kontynencie wskaźnik analfabetyzmu (5% ludności powyżej 15 roku życia). Nauka w szkołach podstawowych trwa 8 lat, jest obowiązkowa i bezpłatna.
Historia
Przed przybyciem
Hiszpanów
tereny obecnego Chile były zamieszkane przez
Indian
. Około VII-VIII w. obszary północnego Chile zostały objęte wpływami kultury
Tiahuanaco
, a w początkach XVI w. włączone do
Imperium Inków
. W pierwszej połowie XVI w. tereny aż do rzeki
Biobío
zostały opanowane przez
Hiszpanów
i włączone do
wicekrólestwa Peru
. Obszary bardziej na południe pozostały we władaniu
Araukanów
, którzy utrzymali niezależność aż do drugiej połowy XIX w. Zapoczątkowany w drugiej połowie XIX w. wśród
Kreolów
chilijskich ruch separatystyczny doprowadził do proklamowania w 1818 niepodległej republiki z prezydentem
B. O'Higginsem
na czele.
Kryzys spowodowany
I wojną światową
położył kres gospodarczej stabilizacji Chile. W latach
1938
-
1952
władzę sprawowała koalicja radykałów i komunistów –
Front Ludowy
, reprezentująca głównie interesy klasy średniej. Na przełomie lat 50. i 60. silnie uwidoczniły się tendencje do przeprowadzenia reform społecznych i gospodarczych, co umożliwiło przejęcie władzy w 1964 chrześcijańskim demokratom, głoszącym hasła "rewolucji w wolności". W
1970
w wyborach prezydenckich zwyciężył kandydat lewicowej koalicji Jedność Ludowa,
Salvador Allende Gossens
, który przystąpił do realizacji programu "chilijskiej drogi do
socjalizmu
", przeprowadzając szereg radykalnych reform, m.in. wywłaszczając amerykańskich właścicieli kopalń
miedzi
, prowadzących do wewnętrznego chaosu i pogorszenia się sytuacji gospodarczej Chile.
W
1973
jednostki wojskowe z gen.
Augusto Pinochetem
na czele, w wyniku
zamachu stanu
ustanowiły rządy
junty wojskowej
, wprowadzając radykalną politykę ekonomiczną (zasady wolnego rynku) i zwalczając wewnętrzną opozycję (ofiarami
terroru
padły tysiące osób). Narastający w latach 80. sprzeciw wobec rządów junty zmusił
Pinocheta
do zorganizowania w
1988
narodowego
referendum
, które odrzuciło jego kandydaturę na kolejną kadencję prezydencką. W wyborach prezydenckich w
1989
zwyciężył polityk chadecki
Patricio Aylwin (Azócar)
, który przywrócił rządy cywilne.
Pinochet
zachował (do
1997
) stanowisko głównodowodzącego sił zbrojnych, z prawem wyznaczenia swego następcy. Kolejne wybory, w
1993
roku, wygrał ponownie kandydat chadecki –
E. Frei Ruitz-Tagle
. 17
października
1998
r.
Pinochet
został zatrzymany w
Wielkiej Brytanii
na wniosek władz
hiszpańskich
, które wystąpiły o jego
ekstradycję
.
27 lutego
2010
Chile nawiedziło silne trzęsienie ziemi o
magnitudzie
8,8 stopnia w
skali Richtera
.
Ustrój polityczny
Chile jest
republiką
.
Konstytucję
uchwalono ostatecznie 11 marca
1981
(ze zmianami
1989
,
1991
,
1997
,
1999
,
2000
,
2003
i
2005
) a pierwsza jej wersja została opracowana 11 września
1980
roku. Głową państwa jest prezydent, wybierany w wyborach powszechnych na 4-letnią kadencję (bez prawa do natychmiastowej reelekcji). Obecnie prezydentem jest
Sebastián Piñera
. Prezydent mianuje członków
rządu
, którego jest
szefem
, ma prawo wprowadzić stan wyjątkowy na 20 dni, mianuje kilku senatorów, jest przewodniczącym Krajowej Rady Bezpieczeństwa, posiada inicjatywę ustawodawczą. Poprawka z
1989
do konstytucji pozbawiła prezydenta prawa do rozwiązania
parlamentu
. Rozszerzyła także skład Krajowej Rady Bezpieczeństwa o 1 członka – kontrolera generalnego. Władzę ustawodawczą sprawuje 2-izbowy Kongres Narodowy: Izba Deputowanych (Cámara de Diputados), wybierana w wyborach powszechnych na 4 lata, oraz
Senat
, o kadencji 8-letniej (co 4 lata połowa składu ulega odnowieniu), w większości wybierany w wyborach powszechnych i bezpośrednich, częściowo mianowany przez prezydenta,
Sąd
Najwyższy i Krajową Radę Bezpieczeństwa (
senatorami
są dożywotnio wszyscy byli
prezydenci
). Władzę wykonawczą sprawuje prezydent i odpowiedzialny przed nim rząd.
Partie polityczne
- Niezależny Związek Demokratyczny (UDI)
- Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna (PDC)
- Partia na rzecz Demokracji (PPD)
- Partia Humanistyczna (PH)
- Partia Socjaldemokracji (PDS)
- Odnowa Narodowa (RN)
- Socjalistyczna Partia Chile (PSCh)
- Socjaldemokratyczna Partia Radykalna (PRSD)
Podział terytorialny
15
regionów
:
Chile rości sobie prawa do fragmentu
Antarktydy
(patrz mapka).
Zobacz też:
Gabriela Mistral
,
Pablo Neruda
,
Gonzalo Rojas
,
Concha Zardoya
Gospodarka
Chile jest jednym z najlepiej rozwiniętych gospodarczo krajów
Ameryki Południowej
, o produkcie krajowym brutto 14 900
dolarów
na 1 mieszkańca (
2008
) i o wysokim średniorocznym tempie wzrostu produktu krajowego brutto – 7% w
1985
–
1989
(10,0% w
1989
). Jest jednocześnie jednym z najmniej zadłużonych krajów Ameryki Południowej[6] i jednym z nielicznych krajów świata, którego zadłużenie zagraniczne zmniejsza się (z 21,1 mld dolarów w
1986
do 18,2 mld dolarów w
1989
), m.in. dzięki zamianie zadłużenia na akcje.
Przemysł
Podstawą gospodarki jest
przemysł
(z dużym udziałem
górnictwa
) oraz
rolnictwo
. W kraju wydobywa się rudy miedzi (1 miejsce w świecie, m.in. w
Chuquicamata
, Potrerillos, El Teniente),
cynku
, molibdenu,
żelaza
, nitratyn (saletra chilijska 1. miejsce, głównie w
północnym
Chile),
boraks
,
złoto
,
srebro
,
ropę naftową
i
gaz ziemny
(południowe Chile i
Ziemia Ognista
),
węgiel kamienny
.
-
13 października
2010
rozpoczęła się bezprecedensowa akcja ratunkowa w kopalni miedzi i złota w
Copiapo
, mająca na celu wydobycie 33 górników, po 69 dniach spędzonych ponad 600 metrów pod ziemią.
Produkcja energii elektrycznej: 60,6 mld kWh (
2007
). Główne gałęzie przemysłu przetwórczego: spożywczy (
mięsny
,
cukrowniczy
, młynarski,
winiarski
), włókienniczy (zwłaszcza
bawełniany
, głównie w Tomé, Concepción, Valparaíso),
chemiczny
, hutnictwo miedzi (Chuquicamata, Potrerillos) i żelaza oraz rafinerie ropy naftowej, przemysł maszynowy,
cementowy
,
papierniczy
, skórzany.
Główne źródła zanieczyszczeń przemysłowych związane są z wytapianiem miedzi w
Chuquicamata
(22°32'S, 68°92'W), Potrerillos (26°43'S, 69°47'W), Noranda (23°98'S, 70°07'W) i w Paipote (27°42'S, 70°25'W)
Zobacz też
Przypisy
Bibliografia
- Rajmund Mydel (red.), Jerzy Groch (red.), Przeglądowy Atlas Świata, Ameryka Południowa, Popularna Encyklopedia Powszechna, Wyd. Fogra Oficyna Wydawnicza, Kraków 1999, – komplet, – Ameryka Południowa.
- Jolanta Klimowicz, Moje Chile, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1973
Linki zewnętrzne
