Wojna trzydziestoletnia
Bitwa pod Lützen 1632
Data	1618 - 1648
Miejsce	Europa Środkowa
Przyczyna	rywalizacja Habsburgów i państw katolickich z protestantami o hegemonię w Rzeszy
Wynik	pokój westfalski
Terytorium	głównie I Rzeszy
Strony konfliktu Szwecja Czechy Dania - Norwegia Republika Zjednoczonych Prowincji Francja Szkocja Anglia Saksonia Brandenburgia-Prusy Księstwo Wirtembergii * Unia Protestancka I Rzesza – Liga Katolicka – Austria – Bawaria Hiszpania Portugalia Dowódcy Fryderyk V Wittelsbach George Villiers Alexander Leslie Gustaw II Adolf † Johan Baner Armand Jean Richelieu Ludwik II Burbon-Condé Henri de Turenne Chrystian IV Oldenburg Bernard Weimarski Jan Jerzy I Wettyn Johan von Tilly † Albrecht von Wallenstein Ferdynand II Ferdynand III Gaspar de Guzmán Ferdynand Habsburg (1609-1641) Maksymilian I Bawarski Siły ok. 500 000 żołnierzy, w tym: 150 000 Szwedów 20 000 Duńczyków 75 000 Niderlandczyków 100 000 Niemców 150 000 Francuzów ok. 450 000 żołnierzy, w tym: 300 000 Hiszpanów 100 000 – 200 000 Niemców Straty ok. 300 000 ok. 400 000

Wojna trzydziestoletnia – konflikt trwający od 23 maja 1618 do 24 października 1648 pomiędzy protestanckimi państwami Rzeszy niemieckiej wspieranymi przez inne państwa europejskie (takie jak Szwecja , Dania , Republika Zjednoczonych Prowincji , Francja ) a katolicką dynastią Habsburgów . Mimo że wojna spowodowana była przyczynami natury religijnej, jednym z powodów jej długotrwałości stało się również dążenie mocarstw europejskich do osłabienia potęgi Habsburgów.

Wojnę trzydziestoletnią dzieli się na cztery okresy:

• okres czesko-palatynacki ( 1618 – 1624 )
• okres duński ( 1625 – 1629 )
• okres szwedzki ( 1630 – 1635 )
• okres francusko-szwedzki ( 1635 – 1648 )

W wojnie trzydziestoletniej, pośrednio lub bezpośrednio, wzięły udział niemal wszystkie państwa europejskie. Stronę katolicką reprezentowały państwa Habsburgów ( Austria i Hiszpania ), niektóre księstwa I Rzeszy (m.in. Bawaria , niemieckie księstwa biskupie, m.in.: arcybiskupstwo Kolonii , arcybiskupstwo Moguncji oraz arcybiskupstwo Trewiru ). Oficjalnie swojego wsparcia katolikom nie udzieliła Rzeczpospolita Obojga Narodów , lecz zaciężne oddziały lisowczyków zostały wysłane przez króla na Węgry w celu odciągnięcia wojsk protestanckich od obleganego Wiednia w 1619 r.

Po stronie protestanckich państw Rzeszy (m.in. Czech w tym Śląska , Palatynatu , Brandenburgii , Saksonii , księstw meklemburskich) stanęła Dania (do 1629 roku), Szwecja , katolicka Francja , Siedmiogród .

Wojna nie zakończyła się zupełnym zwycięstwem strony protestanckiej. Jej głównymi skutkami, oprócz zapewnienia wolności wyznania na terenie Rzeszy, było osłabienie dynastii Habsburgów, wzmocnienie pozycji Francji i Szwecji oraz uznanie niepodległości Zjednoczonych Prowincji Niderlandów . Z drugiej strony Habsburgowie osiągnęli rekatolizacji Czech a umocowali swoje pozycje w Czechach, które dotychczas miały możliwość elekcje króla. Wojnę zakończył pokój westfalski podpisany w 1648 roku.

Preludium wojny

Defenestracja praska

Mimo pokoju w Augsburgu zawartego w 1555 Habsburgowie dążyli do powstrzymania postępów reformacji w Niemczech, jak również do umocnienia władzy cesarskiej i politycznej jedności Rzeszy oraz wspierali wysiłki kontrreformacyjne Kościoła i swoich katolickich wasali. Protestanci, w odpowiedzi na akty naruszania prawa, jakich kilkakrotnie dopuścili się cesarze, założyli w 1608 roku tzw. Unię Protestancką zwaną też Unią Ewangelicką , która miała reprezentować ich interesy w sejmie Rzeszy. Unii przewodził palatyn reński , Fryderyk V . Protestanci zaczęli szukać sprzymierzeńców w państwach wrogo nastawionych do potężnego rodu Habsburgów.

Rzesza Niemiecka w XVII wieku stanowiła konglomerat kilkuset księstw, hrabstw, biskupstw i miast. Była także zróżnicowana pod względem religijnym. W królewstwie Czechach , Saksonii i księstwach północnych dominowały wyznania protestanckie, zaś Bawaria , Austria i liczne inne, zwłaszcza południowe, księstwa były katolickie. Księstwa protestanckie zorganizowane były w Unii Ewangelickiej , którą kierował elektor-hrabia Palatynatu , a państewka katolickie stworzyły w 1609 roku Ligę Katolicką , pod przewodnictwem Maksymiliana I , księcia Bawarii .

Panujący w Rzeszy cesarze z dynastii Habsburgów wierni byli ortodoksji katolickiej i w ramach polityki kontrreformacji prześladowali protestantów. Tymczasem obrona wolności religijnej stała się dla ich poddanych, tak samo jak dla książąt Rzeszy, pretekstem do poszerzania zakresu swobód i ograniczania cesarskiej kontroli. Na tym tle doszło w 1609 roku do potwierdzenia zupełnej wolności religijnej w Czechach przez cesarza. To oznacza nie tylko dla szlachty, ale też dla poddanych. Nowy cesarz Maciej, ale nie dotrzymywał wolności a dlatego doszło 23 maja 1618 w Pradze do ostrego konfliktu i kłótni w zamku królewskim na Hradczanach , w trakcie której protestanccy parlamentarzyści czescy wyrzucili przez okno katolickich przedstawicieli cesarskich ( defenestracja praska ). Stało się to bezpośrednią przyczyną wojny pomiędzy stanami czeskimi a nowo wybranym królem Ferdynandem II, która następnie rozprzestrzeniła się na całą Rzeszę i stała się wojną między Unią Protestancką a Ligą Katolicką.

Przebieg wojny

Mapa wojny trzydziestoletniej

Fryderyk V Wittelsbach "król zimowy" Czech

Okres czesko-palatynacki 1618-1621

Po zerwaniu z Cesarstwem w Czechach utworzono dyrektoriat – powstańczy rząd czeski, składający się z 30 dyrektorów. Na jego czele stanął Vaclav Vilem z Roupova , dowódcą sił zbrojnych został zaś hr. Heinrich Thurn. Powstańcy, realnie oceniając swoje możliwości, oczekiwali pomocy z dwóch silnych ośrodków protestantyzmu w Europie : Anglii i Niderlandów , a także liczyli na wsparcie protestanckich sąsiadów. W odpowiedzi na te oczekiwania w 1619 r. Stany Generalne Niderlandów sfinansowały zaciąg wojskowy, powstały oddziały pod wodzą Mansfelda . Wsparcia udzielił także Śląsk , którego mieszkańcy zobowiązali się do zabezpieczenia granicy z Polską , ze strony której spodziewano się prohabsburskiej interwencji. Anglia, z polecenia Jakuba I , podjęła się mediacji pomiędzy powstańcami a cesarzem Maciejem (misja Jamesa Haya, Lorda Doncaster). Stany morawskie , pod wodzą Karola Żerotina opowiedziały się natomiast za pokojowym rozwiązaniem konfliktu z Habsburgami i odmówiły pomocy wojskowej.

Sytuacja stopniowo zaostrzała się, uwięziony został biskup Wiednia kardynał Melchior Klesl , 20 marca 1619 umarł zaś cesarz Maciej . Ostatecznie upadła idea rokowań pokojowych, czego bezpośrednią przyczyną stał się wybór królewski stanów czeskich – 26 lipca 1619 – elektora Palatynatu Fryderyka V , zięcia Jakuba I . Równocześnie z woli elektorów niemieckich, wśród których przeważali katolicy, 28 sierpnia 1619 rzymsko-niemiecką koronę cesarską objął religijny fanatyk, styryjski arcyksiążę Ferdynand II , jeszcze przed wybuchem konfliktu wybrany także w Czechach i na Węgrzech.

Graf Ernst von Mansfeld

Widząc swą szansę w zaistniałej sytuacji, Węgry pod wodzą cieszącego się poparciem Turcji księcia siedmiogrodzkiego Gábora Bethlena interweniowały zbrojnie, dochodząc w listopadzie 1619 pod Wiedeń. Pomocną dłoń postawionym w bardzo trudnej sytuacji Habsburgom podał król Polski Zygmunt III Waza . Udzielona przez niego pomoc zbrojna ( lisowczycy ) procesarskiemu magnatowi węgierskiemu hr. Homonnai pozwoliła odeprzeć atak Bethlena, który wycofał się spod Wiednia (tzw. pierwsza odsiecz wiedeńska ).

W roku 1620 wojska cesarskie wzmocniły oddziały hiszpańskie i bawarskie, połączyły się także z siłami Johanna von Tilly , dodając do przewagi w uzbrojeniu także przewagę liczebną. Do ostatecznego starcia doszło podczas bitwy pod Białą Górą , 8 listopada 1620 . Protestanci doznali bolesnej porażki, ich wojska zostały praktycznie unicestwione. Jako główne przyczyny, oprócz oczywistej przewagi wojsk prokatolickich, wymienia się nieudolność i kłótnie dowódców protestanckich, a także opuszczenie pola bitwy przez, prawdopodobnie przekupionego, Mansfelda.

Skutkiem wojny stała się pacyfikacja Czech : trybunał wojskowy skazał na śmierć ponad 600 osób, głównie przedstawicieli czeskiej elity; konfiskowano majątki protestantów i rozdawano je osadnikom niemieckim, co prowadziło do germanizacji; Czechy utraciły też autonomię i stały się dziedziczną posiadłością Habsburgów. W wyniku wojny i panującej w jej czasie zarazy liczba ludności Czech zmniejszyła się z około 4 milionów na początku XVII wieku, do około 700 tysięcy w połowie stulecia.

Gábor Bethlen

Ostatecznym końcem tej fazy wojny było podpisanie przez Gábora Bethlena pokoju z Cesarzem w styczniu 1622 .

Niektórzy historycy wyróżniają okres 1621 - 1625 jako oddzielny etap wojny, nazywając go okresem palatynackim. Po zajęciu i pacyfikacji Czech wojska skupiły się na pokonaniu protestantów w zachodniej części Niemiec , a także okupacji Palatynatu. Nie doszło tu jednak do ogromnych bitew, częściej także stosowano oblężenia w celu zdobycia poszczególnych księstw.

Resztki protestanckiej armii, dowodzonej przez Mansfelda, próbowały przedostać się do Danii. Siły katolickie rozbiły je w bitwie pod Stadtlohn 6 sierpnia 1623 . Jedynie jedna trzecia z 21-tysięcznej armii ocalała. Pozbawiona zapasów, dowództwa i pieniędzy, przestała istnieć w 1624 roku.

Po opanowaniu Czech wojna bynajmniej się nie zakończyła, a przeciwnie, rozszerzyła się i objęła znacznie większe terytoria, gdyż wmieszały się do niej, lub zostały wciągnięte, wszystkie księstwa niemieckie i prawie wszystkie kraje ościenne: Hiszpania , Francja , Szwajcaria , Niderlandy , Rzeczpospolita , Dania , Szwecja , Siedmiogród . Wszystkie one dbały o swe własne interesy i przystępowały do wojny w różnym czasie i z różnym natężeniem. Na dużą skalę w wojnie brały też udział różnego rodzaju oddziały najemne, opłacane przez zwaśnione strony. Do takich należały m.in. polskie oddziały konne lisowczyków , walczących w latach 1619-20 na terytorium Węgier.

Okres duński 1625-1629

W latach 1625 - 1629 wzięła udział w wojnie protestancka Dania . Król duński Chrystian IV , z wyznania luteranin, obawiał się bowiem, że Liga Katolicka, wzmocniwszy się na północy Niemiec, zagrozi interesom jego państwa na Bałtyku (od 1621 Dania kontrolowała Hamburg ). Za jego rządów Dania znacznie wzmocniła się, posiadała duże środki finansowe, m.in. otrzymane jako reparacje wojenne od Szwecji . Na udział Danii w wojnie przychylnie patrzyła także Francja rządzona przez pierwszego ministra kardynała Richelieu , obawiająca się wzrostu potęgi Habsburgów. Wszystko to umożliwiło stworzenie 20-tysięcznej armii pod duńskim dowództwem.

W tym samym czasie cesarz Ferdynand II pozyskał pomoc Albrechta von Wallensteina , z pochodzenia Czecha, który zdobył znaczny majątek po bitwie pod Białą Górą . Po początkowych zwycięstwach, wojska duńskie, dowodzone przez Mansfelda , zostały rozbite w 1626 r. przez wojska Wallensteina w bitwie pod Dessau . Pozostałe siły duńskie przegrały kolejne starcie w bitwie pod Lutter am Barenberge z wojskiem Johana Tilly'ego . W kilka miesięcy po tych zdarzeniach, pokonany i zniesławiony, Mansfeld zmarł.

Albrecht von Wallenstein

Dodatkowo sytuację Danii skomplikowało zaangażowanie protestanckiej Szwecji w wojnę z Polską oraz uniemożliwiająca interwencję Francji wojna domowa.

Mimo to wojska Wallensteina nie były w stanie ostatecznie pokonać Danii. Wymagałoby to stworzenia silnej cesarskiej floty, na co nie godziła się Polska i miasta hanzeatyckie , cesarstwo nie posiadało także wystarczających środków finansowych. Z tego powodu 22 maja 1629 podpisany został pokój w Lubece, na mocy którego Dania odzyskała utracone terytoria, zapewniając przy tym, że nie będzie mieszać się więcej w sprawy Rzeszy.

Okres szwedzki 1630-1635

Silna pozycja Habsburgów niepokoiła Francję , jednak nie chciała ona bezpośrednio angażować się w wojnę. Podjęła więc działania, mające na celu skłonienie luterańskiej Szwecji do udziału w wojnie – francuscy dyplomaci pomogli w podpisaniu pomiędzy będącymi w stanie wojny Polską a Szwecją rozejmu w Starym Targu. Dzięki temu król szwedzki Gustaw II Adolf mógł użyć swojej zdyscyplinowanej i dobrze wyposażonej armii ( muszkiety , różne typu artylerii), uznawanej za najlepszą w Europie. Z całą pewnością do ataku skłoniła go, oprócz chęci pomocy protestantom, obawa przed utratą wpływów na wybrzeżach Bałtyku .

Kraje północnych Niemiec, nękane przez Wallensteina, same wezwały na pomoc króla Szwecji. Ten wykorzystał sytuację: Habsburgowie byli osłabieni porażkami w walkach w Niderlandach i Włoszech. W lipcu 1630 r. Gustaw Adolf wylądował na terenie Cesarstwa i zmusił księcia pomorskiego Bogusława XIV do zawarcia z nim sojuszu. Początkowo jednak główne siły protestanckie sceptycznie podchodziły do możliwości kolaboracji ze Szwedami. Elektorzy Brandenburgii i Saksonii stronili od związków z Gustawem Adolfem. W styczniu 1631 r. Gustaw Adolf zawarł umowę z kardynałem Richelieu: Francuzi mieli wspierać Szwedów militarnie i finansowo, a Szwedzi pozostawać neutralnymi wobec Ligi Katolickiej (Francja była sojuszniczką katolickiej Bawarii, tylko sami Habsburgowie pozostawali na celowniku kardynała Richelieu).

Gustaw Adolf

Gdy Gustaw Adolf wkroczył do Meklemburgii, protestanci zebrani na zjeździe w Lipsku zdecydowali się pozostać przy cesarzu. Dopiero spalenie Magdeburga przez wojska cesarskie w maju 1631 r. spowodowało, że elektor brandenburski Jerzy Wilhelm, landgraf heski Wilhelm i kilku pomniejszych książąt protestanckich przeszło na stronę Szwecji. Wobec zajęcia Lipska przez wojsko cesarza, do układu ze Szwedami we wrześniu przystąpił także elektor saski Jan Jerzy.

Kirasjerzy Pappenheima

17 września 1631 doszło do bitwy pod Breitenfeld na północ od Lipska w Saksonii. Wojska cesarskie, dowodzone przez hrabiego Tilly, doznały bolesnej porażki. Szwedzi zajęli Czechy z Pragą i rozpoczęli marsz przez południowe Niemcy. Liga Katolicka została rozwiązana. W kwietniu 1632 roku Szwedzi, po zajęciu Norymbergi , pokonali siły cesarskie w bitwie nad rzeką Lech , po czym zajęli południowe księstwa niemieckie: Bawarię i Alzację, przechylając szalę zwycięstwa na rzecz protestantów. Otworzyło to drogę Szwecji do opanowania całego obszaru państw niemieckich. Skłoniło to także Ferdynanda II do porozumienia się z Wallensteinem (układ w Göllersdorf), zwłaszcza że w 1632 po bitwie nad rzeką Lech (zwanej też bitwą pod Rain) poległ hrabia Tilly .

W połowie 1632 roku Gustaw Adolf snuł plany zastąpienia katolickiego, dążącego do uniwersalizmu Świętego Cesarstwa protestanckim imperium germańskim pod przywództwem Szwecji (Corpus Evangelicorum). Szwecja miałaby także, wedle jego zamysłów, opanować niemieckie wybrzeża Morza Bałtyckiego.

Wallenstein tymczasem zajął Lipsk . Spieszący na pomoc Saksonii Gustaw Adolf osaczony został przez przeważające siły cesarsko-bawarskie Wallensteina pod Norymbergą . Po długim oblężeniu, dzięki dostarczonym posiłkom Gustaw Adolf zdołał wyrwać się z potrzasku, jednak musiał zrezygnować z planów ataku na Wiedeń i ruszył do Saksonii. Tam wodzowie spotkali się w bitwie pod Lützen , nieopodal Lipska, 16 listopada 1632 .

Historycy nie są zgodni w ocenie skutków tej bitwy, bowiem pomimo odwrotu wojsk cesarskich i utraty znacznej części wyposażenia, ich armia nie została rozbita. Z całą pewnością wpłynęła na to śmierć Gustawa II Adolfa na polu walki. Dotkliwszą stratę ponieśli więc Szwedzi. Po śmierci króla rządy w Szwecji objął kanclerz państwa i namiestnik okupowanych Niemiec Axel Oxenstierna , natomiast dowodzenie marszałek Gustaw Horn .

Wiele faktów wskazuje na próbę przeciągnięcia Wallensteina na swoją stronę przez Szwecję. Prawdopodobnie kuszono go wizją objęcia tronu czeskiego po zwycięstwie strony protestanckiej.

W IV 1633 r. Oxenstierna zawarł z książętami południowo-zachodnich Niemiec układ zwany Ligą w Heilbronn. Zakładał on wspólną walkę o większe swobody dla książąt niemieckich. We wrześniu 1633 r. Wallenstein pokonał pod Steinau wojska szwedzkie broniące powstańców czeskich. W 1634 r. Wallenstein prowadził tajne rokowania ze Szwedami i Francuzami. Niezależna polityka księcia doprowadziła do jego zamordowania na zlecenie cesarza w lutym 1634 r.

Do kolejnej bitwy doszło pod Nördlingen . Trwała ona od 5 do 6 września 1634 . Naprzeciwko siebie stanęły w niej wojska cesarskie (oficjalnie dowodził król Czech i Węgier Ferdynand III Habsburg , faktycznie generał Matthias Gallas ), wsparte przez oddziały hiszpańskie kardynała-infanta Ferdynanda Habsburga oraz armia szwedzko-saska pod dowództwem księcia Bernarda Sachsen-Weimar. Siły katolickie odniosły tym razem zwycięstwo, gromiąc protestantów. Doprowadziło to do przejścia wielu książąt niemieckich na stronę cesarstwa, a także wycofanie oddziałów szwedzkich z południowych obszarów Niemiec.
Klęska pod Nördlingen doprowadziła także do zawarcia 30 maja 1635 pokoju w Pradze pomiędzy cesarzem a książętami (członkowie Ligi Heilbronskiej odmówili sygnowania tego układu). Zawieszony zostaje edykt restytucyjny, książęta Meklemburgii i Pomorza odzyskują swoje władztwa. Część wielkich państw kościelnych (m.in.: Heidelberg, Verden, Brema) wyjętych pozostaje w rękach katolików. Armie niemieckie mają teraz walczyć razem pod naczelnym dowództwem cesarza i elektorów, jako jego podkomendnych. Po zawarciu pokoju na stronę cesarza przeszedł elektor brandenburski Jerzy Wilhelm. Sytuacja Szwedów w Niemczech wyraźnie się pogorszyła.

Okres francuski (francusko-szwedzki) 1635-1648

W IV 1635 r. w Paryżu Szwecja i Francja zawarły traktat, mocą którego monarchia Burbonów otwarcie wypowiedziała wojnę Hiszpanii i zdecydowała się wspólnie ze Szwedami wspierać niemieckich protestantów. Jeszcze w tym samym roku Francuzi pod wodzą kardynała Ludwika de la Vallette'a zajmują leżącą w granicach Cesarstwa Alzację. Armia francuska, dowodzona przez Bernharda von Sachsen-Weimar, wsparła działania protestantów, atakując znajdujące się w posiadaniu Habsburgów hiszpańskich posiadłości w Niderlandach (tereny dzisiejszej Belgii ). Oddziały Habsburgów, pod komendą Johanna von Werth, przystąpiły do kontrataku, zagrażając w 1636 Paryżowi . Sachsen-Weimarowi udało się odeprzeć ten atak i razem z siłami szwedzkimi przystąpił do kontrofensywy. W 1636 roku siły austriackie i saskie wkroczyły na Pomorze i do Meklemburgii, jednak po początkowych sukcesach zostały pokonane przez Szwedów pod dowództwem Johana Banéra w bitwie pod Wittstock .

15 lutego 1637 roku zmarł cesarz Ferdynand II Habsburg , na tronie zastąpił go syn, Ferdynand III Habsburg .

Od 1638 roku przewagę osiągnęła strona protestancko-francuska. Wojskom szwedzko-francuskim udało się opanować Nadrenię i część Alzacji , a także Śląsk i część obszaru Czech . W 1639  r. holenderski admirał, Marten Tromp, zniszczył hiszpańską flotę Habsburgów.

W 1641 roku armia austriacka doznała klęski pod Wolfenbüttel, po czym cesarz Ferdynand zgodził się na podjęcie rokowań pokojowych z Francuzami i Szwedami w Münster i Osnabrück. Rozpoczęły się one w 1643 roku.

W roku 1642 zmarł kardynał Richelieu, rok później król Ludwik XIII. Władzę we Francji objął niepełnoletni Ludwik XIV , a rządy w jego imieniu sprawował kardynał Mazzarini . Nie wpłynęło to jednak na zaangażowanie wojenne Francji, chociaż Mazzarini starał się o rozpoczęcie rokowań pokojowych. Stało się to w 1644 , nie zrezygnowano przy tym z działań militarnych.

W 1643 roku siły hiszpańskie zaatakowały francuską twierdzę Rocroi i poniosły dotkliwą klęskę. Niecałe dwa miesiące później Hiszpania rozpoczęła negocjacje pokojowe z Francją i Szwecją.

Wcześniej zmieniła się postawa Danii, która w 1643 przeszła na stronę cesarstwa, jednakże jej armia została pokonana przez Szwedów, którzy do 1645 roku opanowali Jutlandię i Bornholm. Duńczycy zostali zmuszeni do zawarcia pokoju w Brömsebro, na mocy którego traciła wyspy Gotlandię i Ozylię oraz norweskie Jämtland i Härjedalen. Protestantów wsparł natomiast Siedmiogród i jego przywódca, Jerzy I Rakoczy .

W 1644 roku Wielki Kondeusz pokonał armię bawarską pod Fryburgiem. Tymczasem Torstensson Lennart zadaje klęski wojskom austriackim pod Jüteborgiem (1644) i Jankowicami (1645).

W 1644 r. Ferdynand III nadał książętom Rzeszy prawo do samodzielnego zawierania sojuszy i prowadzenia wojen, o ile nie są one skierowane przeciwko cesarzowi i Cesarstwu. Liczył na uzyskanie szerokiego wsparcia w trakcie negocjacji pokojowych, ale przy tym dał cesarskie przyzwolenie na prowadzenie przez książąt niemieckich niezależnej polityki zagranicznej. Umacniało to ich pozycję względem cesarza i obcych władców.

W 1646 roku armia francuska Wielkiego Kondeusza wyparła siły hiszpańskie z południowej i centralnej Francji.

W 1647 roku Francuzi i Szwedzi wkroczyli do Bawarii, wykluczając ją z konfliktu. Zawieszenie broni podpisali elektor Bawarii Maksymilian, elektor Kolonii oraz biskup Leodium, Münsteru i Hildesheim - Ferdynand von Wittelsbach, a także elektor Moguncji - Anselm Casimir von Untadt.

Wojna zbliżała się ku końcowi i nic nie mogło powstrzymać strony protestanckiej przed ostatecznym zwycięstwem. Ostateczny cios Habsburgom został zadany podczas bitwy pod Zusmarshausen , gdy połączone armie francusko-szwedzkie pod dowództwem Carla Wrangla i Henri de Turenne'a zepchnęły wojska Habsburgów na tereny Austrii. Całe Czechy znalazły się w rękach szwedzkich. Francuzom dowodzonym przez Ludwika II Burbona udało się także pokonać liczniejsze oddziały hiszpańskie arcyksięcia Leopolda Wilhelma w bitwie pod Lens . Zwycięstwo sił protestancko-francuskich stało się faktem, Cesarstwo zostało rozbite. Tylko szybkie zawarcie pokoju mogło pomóc w zwalczeniu anarchii na terenach Rzeszy.

Europa po wojnie

Pokój westfalski

Straty ludnościowe w Rzeszy na skutek wojny

Wojna trzydziestoletnia w Rzeszy Niemieckiej trwała od 1618 do 1648 r., spowodowała wielkie spustoszenia wszystkich terytoriów niemieckich i straty ludzkie, sięgające w niektórych krajach do 50% zaludnienia. Zawarty w 1648 r. pokój westfalski zmienił oblicze Europy na dziesiątki lat. Francja stała się największą potęgą europejską i otrzymała prowincję Alzacja oraz miasta Metz i Verdun . Szwecja usadowiła się na południowych wybrzeżach Bałtyku, przypadły jej Pomorze Zachodnie i szereg portów, w tym Szczecin. Saksonia zdobyła Łużyce , Brandenburgia – wschodnią część Pomorza Zachodniego z Kołobrzegiem. Uznana została niepodległość Szwajcarii i Republiki Zjednoczonych Prowincji (zniesiono nad nimi oficjalnie zwierzchnictwo cesarza rzymsko-niemieckiego i wyłączono je z terytorium Rzeszy). Artykuły augsburskiego pokoju religijnego rozciągnięto na kalwinistów.

Wojnę trzydziestoletnią określić można jako pierwszą w drugiej połowie II tysiąclecia paneuropejską wojnę, w której wzięły udział prawie wszystkie liczące się państwa. Miała ona charakter wojny religijnej, ale głównym jej powodem była rywalizacja państw o hegemonię w Europie. Rozwój kultury czeskiej został na wiele lat zahamowany. Choć Austria została pokonana w Niemczech, jej pozycja uległa dalszemu wzmocnieniu na Węgrzech i w Czechach. Wojna francusko-hiszpańska trwała jeszcze do 1659 roku, gdy podpisano na północy Hiszpanii w Bidassoa pokój pirenejski .

Chronologia militarna wojny trzydziestoletniej

Linki zewnętrzne

• Projekt „Westfälischer Friede“ (u.a. mit den Textbänden der 26. Europaratsausstellung „1648: Krieg und Frieden in Europa“, 1998/99)