Największy zasięg terytorialny Portugalii.
Portugalia
była pierwszym na świecie państwem prowadzącym politykę
kolonialną
(od
1415
) i ostatnim, które ją zakończyło (
1999
). Wraz z zakończeniem
rekonkwisty
w prowincjach
Algarve
i
Alentejo
, kraj ten kontynuował ekspansję
chrześcijaństwa
poprzez eksplorację wybrzeży
Afryki
. W połowie
XVI wieku
to niewielkie królestwo było niekwestionowanym liderem globalnego handlu.
Początki
Ustanowienie pokoju z
Kastylią
w
1411
rozpoczęło długi okres wyjątkowo korzystnej sytuacji międzynarodowej. Południową część
Półwyspu Iberyjskiego
wciąż zajmował
Emirat Grenady
, skutecznie blokujący zapędy kolonialne najgroźniejszego konkurenta
Portugalii
. Ekspansję terytorialną kraju zapoczątkowało zdobycie
Ceuty
w
1415
i odkrycie bezludnych wysp
Madery
(
1418
) i
Azorów
(
1432
). Przyczyną takiej polityki był między innymi wysoki przyrost naturalny i brak alternatywnych możliwości rozwoju. Założona około
1416
roku we wsi
Sagres
Szkoła Morska
Henryka Żeglarza
to pierwsza tego typu placówka na świecie, która przyciągnęła wybitnych uczonych z prestiżowych
studia generalia
. Pobliski
Przylądek św. Wincentego
był wówczas uważany za koniec znanego Europejczykom świata. Wyprawy, finansowane w dużej mierze z kasy
Zakonu Rycerzy Chrystusa
(którego Henryk był wielkim mistrzem), miały na celu eksplorację zachodnich wybrzeży dzisiejszego
Maroka
i
Mauretanii
. Liczono na pokaźne zyski z handlu
niewolnikami
,
kością słoniową
i
pieprzem
. W tym samym czasie Madera i Azory, jako posiadłości portugalskie, zostały zaludnione skazańcami, którzy zapoczątkowali tam uprawę roli.
Przełom
Wypłynięcie ekspedycji Vasco da Gamy na obrazie Alfredo Roque Gameiro.
Wielu żeglarzy (m.in.
Diogo Cão
i
Dinis Dias
) poświęciło się badaniom wybrzeży
Afryki
. W
1446
roku drugi z nich dotarł do
Wysp Zielonego Przylądka
, które mianował portugalską kolonią. W latach
1484
-
85
mało wówczas znany
Krzysztof Kolumb
kilkakrotnie pisał do ówczesnego króla,
Jana II
. Po konsultacji z grupą doradców (Junta dos Mathemáticos) monarcha odrzucił jednak na początku
1485
roku propozycję zorganizowania wyprawy z
Europy
przez
Ocean Atlantycki
na zachód do
Indii
. Kontynuowano zamiar opłynięcia Czarnego Lądu. W
1488
roku silny sztorm zepchnął
karawele
Bartolomeu Diasa
do wybrzeży dzisiejszego
RPA
. Odkryty skrawek lądu nazwano Przylądkiem Burz. Żeglarz chciał płynąć dalej, jednak bunt załogi zmusił go do powrotu, cypel przemianowano zaś wkrótce na
Przylądek Dobrej Nadziei
(Cabo da Boa Esperança).
Najdalej idącym skutkiem królewskiej polityki była słynna wyprawa
Vasco da Gamy
z lat
1497
-
99
, który korzystając z utartych przez swoich poprzedników szlaków dotarł drogą morską do hinduskiego portu
Kalikat
. Mało znany jest
polski
epizod tej przełomowej dla
Europy
ekspedycji w osobie przybranego syna Vasco i ulubieńca późniejszego króla
Manuela I
, niejakiego
Gaspara da Gamy
-
poznańskiego
Żyda
w służbie Portugalii[1] Niewielki ładunek
pieprzu
, przywieziony z tej wyprawy pozwolił na wybudowanie w
lizbońskiej
dzielnicy
Belém
(dosł. Betlejem) okazałego
Klasztoru Hieronimitów
. Ekspedycja Vasco da Gamy zaprzeczyła również jednoznacznie teoriom niektórych
średniowiecznych
uczonych, wg których Afryka w ogóle nie posiadała
południowego przylądka
i łączyła się z ziemią zwaną Terra Incognita.
Złoty wiek
Kościół w Starym
Goa
(
Velha Goa), kolonii portugalskiej w Indiach, założonej w
1510
roku. Nauczający tam
XVI
-wieczny
jezuita
św. Franciszek Ksawery
doprowadził podobno w ciągu swojego życia do 30 tys. udanych nawróceń.
Za panowania
Manuela I Szczęśliwego
(
1495
-
1521
) potęga portugalska sięgnęła zenitu. Udział tego państwa w zyskach z handlu światowego wynosił w tym czasie około 20%. Monarcha planował nawet zjednoczenie Półwyspu Iberyjskiego pod berłem dynastii
Avis
. Na mocy zawartego w
Tordesillas
(
1494
)
traktatu pokojowego
z Kastylią, który kończył toczące się od lat spory terytorialne między mocarstwami, Portugalia otrzymała szeroką strefę wpływów, rozciągającą się od
południka
oddalonego o 370
mil
na zachód od Wysp Zielonego Przylądka. Mimo nasilających się z czasem protestów innych państw[2], w posiadaniu
Lizbony
znalazły się lepiej wówczas znane tereny Afryki, Indii (zwanych od tego czasu
Indiami Portugalskimi
),
Dalekiego Wschodu
a także nie odkryta jeszcze
Brazylia
, do której przypadkowo dotarła w
1500
roku ekspedycja handlowa
Pedro Álvaresa Cabral
. 13 okrętów z 1200 marynarzami na pokładzie miało za zadanie założyć sieć
faktorii
kupieckich na wybrzeżu dzisiejszego stanu
Kerala
, wiatry i prądy morskie pokrzyżowały jednak te plany. Ponieważ Gaspar da Gama był przewodnikiem flotylli Cabrala, niektórzy historycy uważają go za współodkrywcę jedynej portugalskiej kolonii w
Ameryce Południowej
[3].
Królewski monopol na handel pieprzem i innymi hinduskimi
przyprawami
zapewnił monarchii olbrzymi dochód, widoczny w bogactwie architektonicznym współczesnych budowli, wśród których wyróżnić można siedzibę
Zakonu Chrystusowego
w
Tomar
(
Convento de Cristo
) oraz strzegącą wejścia do lizbońskiego portu
Torre de Belém
. Obfitujący w szczegóły i delikatnie
orientalizujący
styl, jaki reprezentują wymienione budowle, nazwany został od imienia władcy
manuelińskim
. W
1522
roku ekspedycja żeglarza portugalskiego w służbie
Hiszpanii
,
Ferdynanda Magellana
opłynęła po raz pierwszy w historii kulę ziemską. Sam kapitan nie doczekał końca podróży - zginął w czasie walk z tubylcami na
Filipinach
. Z innych znanych portugalskich odkrywców tego okresu wymienić należy
Francisco de Almeidę
,
Alfonsa de Albuquerque
,
Luísa Vaz de Torres
, oraz
Gaspara Corte-Real
.
Schyłek
Panel z budynku Portugalskiego Zgromadzenia Narodowego, przedstawiający ceremionię wbicia w ziemię kamiennego słupa z
herbem kraju
(
port.
Padrão) u ujścia rzeki
Kongo
przez członków wyprawy
Diogo Cão
. Był to rodzaj symbolicznego aktu przejęcia zwierzchnictwa Korony Portugalskiej nad danym terytorium.
Pomimo silnej pozycji międzynarodowej, niewielka Portugalia nie posiadała realnej siły ludzkiej (niecałe 1,5 miliona mieszkańców pod koniec
XV
stulecia), zdolnej administrować ogromnymi połaciami odkrytych terenów. W wyniku tego administratorzy
kolonii
ograniczali się najczęściej do stawiania
fortów
w strategicznych na monarchii miejscach (np.
Ormuz
,
Malakka
), które pełniły również funkcję więzień dla niewolników.
Brazylia
została skolonizowana dopiero w
XVIII
wieku, kiedy w dzisiejszym stanie
Minas Gerais
odkryto pokaźne złoża
złota
,
srebra
i
diamentów
, zaś wybrzeża afrykańskie pozostały praktycznie niezamieszkane do początku
XIX
stulecia, gdy większość posiadłości została już dawno odbita przez inne
imperia kolonialne
. Główną przeszkodą w rozwoju kraju była jednak paradoksalnie monarchia, która poprzez praktyki monopolistyczne uniemożliwiała rozwój przedsiębiorczości. Krytyczna w skutkach okazała się decyzja o wydaleniu
Żydów
, podjęta już w
1496
roku. Kraj cierpiał na niedobór fachowców finansowych. Od
1531
roku przywrócono
Inkwizycję
. Sytuację pogorszyła utrata suwerenności na rzecz
Hiszpanii
w
1580
, po wygaśnięciu rodzimej dynastii
Avis
. Aż do
1640
bezpośredni wpływ na całość portugalskiej polityki mieli
Habsburgowie
.
Filip II
nie liczył się z interesami podporządkowanego królestwa, które straciło w tym czasie sporą część swoich zamorskich posiadłości na rzecz
Niderlandów
(inwazja na brazylijski stan
Pernambuco
w
1630
; utrata
Indonezji
) i
Francji
(m.in.
Fort Coligny
, założony w
1555
w okolicach dzisiejszego
Rio de Janeiro
, aneksja
Złotego Wybrzeża
).
1 grudnia
1640
roku niewielka grupa spiskowców wtargnęła do pałacu królewskiego w
Queluz
pod Lizboną i uwięziła
regentkę
Portugalii, księżnę
Mantui
. Wyniesiona w tym samym roku na tron dynastia
Bragança
kontynuowała politykę wyzysku kolonii i monopolu królewskiego na większość przychodów monarchii. Przy budowanym od
1717
roku za pieniądze z brazylijskiego srebra klasztorze w
Mafrze
pracowało w szczytowym okresie 50 tys. robotników. Po obejrzeniu gromadzącej około 35 tys. dzieł klasztornej biblioteki
George Gordon Byron
miał rzec "Czy Anglicy mają w swoim kraju jakieś książki?". Proces stawiania tej ogromnej konstrukcji, mającej być w zamierzeniu konkurencją dla hiszpańskiego
Eskurialu
, opisał w swojej powieści Baltazar i Blimunda portugalski
noblista
José Saramago
.
Polityka kolonialna w XVIII wieku
Tradycyjny sojusz militarno-handlowy z
Wielką Brytanią
nie spełniał pokładanych w nim nadziei. W wyniku zawartego w
1703
roku
traktatu Methuena
praktycznie cały proces produkcji dochodowego
wina Porto
przeszedł w ręce angielskie (do dziś większa część wytwórni zachowała brytyjskie nazwy, np. Offley, Sandeman, Tawny). Podobnie stało się też z
Maderą
, która posiadała w praktyce jednego importera. Dawało to Anglikom ogromne możliwości dyktowania cen i ilości zakupywanego wina. Nie inaczej postępował
Albion
w kwestii polityki
kolonialnej
. Wymienić tu można chociażby przejęcie
Malezji
, oraz
XIX
-wieczne wydarzenia z
Afryki
, gdzie najzwyczajniej zignorowano zagwarantowane w
Tordesillas
portugalskie prawa do ziem w głębi lądu, pomiędzy współczesną
Angolą
a
Mozambikiem
. W
1911
i
1923
roku powstały brytyjskie kolonie:
Rodezja Północna
i
Rodezja Południowa
(dzisiejsza
Botswana
,
Malawi
,
Zambia
i
Zimbabwe
). Pomimo tego traktat o współpracy do dziś nie został wypowiedziany przez żadną ze stron, a Wielka Brytania i Portugalia pozostają jednymi z niewielu europejskich państw, które nigdy nie prowadziły między sobą wojny.
Lista kolonii
Fort São Tiago w
Funchal
na Maderze
Kolonie portugalskie w Afryce w roku 1947 (kolor różowy).
- Daleki Wschód i Archipelag Malajski
- Ameryka Środkowa i Południowa
Zobacz też
Przypisy
- ↑ "Gdy załoga Vasco da Gamy szykowała się już do powrotu, na jej okręcie flagowym, manewrującym w pobliżu półwyspu Angediva zjawił się jakiś człowiek, który dobrze mówił po
wenecku
. Ubrany był w płótno, miał piękny turban na głowie, miecz u pasa. Zaledwie wyskoczył na ląd, uściskał serdecznie komendanta i kapitanów, opowiedział nam, że jest chrześcijaninem z Zachodu i we wczesnej młodości przybył do tego kraju. Obecnie znajduje się w służbie u pewnego szlachcica mauretańskiego (...). Zatem zaczął opowiadać początek swojego życia. Mówią, że w roku 1450 król polski kazał ogłosić w całym swym królestwie, aby wszyscy Żydzi, którzy się tam znajdowali, stali się chrześcijanami w ciągu 30 dni, albo żeby wyjechali z jego królestwa, a po upływie tego terminu ci, którzy się tam znajdą, zostaną spaleni. To było przyczyną, że większa część Żydów wyjechała z tego królestwa do różnych ludów, a wraz z nimi wyjechali jego ojciec i matka, którzy mieszkali w pewnym mieście Posna. Przybyli oni do Jerozolimy, a stamtąd pojechali do Aleksandrii, gdzie on się urodził" - kronika João de Barros.
- ↑ "Słońce świeci dla mnie tak samo jak dla innych. Pokażcie mi testament
Adama
, czy jest w nim klauzula wyłączająca mnie z podziału świata?" - słowa przypisywane
Franciszkowi I
, królowi
Francji
.
- ↑ "Bez Żydka z Poznania do Indji krążącego a chrztem Gaspard da Gama zwanego, Vasco da Gama 1498 i Kabral 1500 nie mieliby tego powodzenia w swych wyprawach, jakie on im zjednał" -
Joachim Lelewel
.
Linki zewnętrzne