Austro-Węgry (t. Monarchia Austro-Węgierska;
niem.
Österreich-Ungarn,
węg.
Osztrák-Magyar Monarchia) –
państwo związkowe
w
Europie Środkowej
istniejące w latach
1867
–
1918
.
Struktura Austro-Węgier
Austro-Węgry stanowiły państwo związkowe (ściślej:
dualistyczne
) powstałe z połączenia
Cesarstwa Austriackiego
i
Królestwa Węgier
unią realną
. Oba państwa były połączone
unią personalną
pod berłem cesarskiej
dynastii
Habsburgów
, a także unią wojskową, monetarną i celną, zagwarantowany był swobodny przeływ ludzi i kapitału. Posiadały natomiast oddzielne
parlamenty
,
sądownictwo
, rządy i ustroje prawne.
Austro-Węgry w stosunkach zewnętrznych były jednym państwem, natomiast wewnętrznie stanowiły dwa państwa: austriackie (Królestwa i kraje reprezentowane w Radzie Państwa, tzw.
Przedlitawia
) i węgierskie (Kraje Korony Świętego Stefana, tzw.
Zalitawia
). Część austriacka składała się z kilkunastu
krajów koronnych
, ale nie była państwem związkowym, lecz unitarnym (kraje koronne nie były krajami związkowymi). Część węgierska formalnie była unią Królestwa Węgier i Królestwa Chorwacji, ale w praktyce samodzielność Chorwacji była ograniczona do tego stopnia, że również tę część można było uznawać za pojedyncze państwo. W
1908
do Austro-Węgier włączono Bośnię i Hercegowinę, która była wspólnym krajem koronnym części austriackiej i węgierskiej.
Dla zarządu wspólnymi sprawami powołano odpowiednie ministerstwa (spraw zagranicznych, wojny i finansów), zależne bezpośrednio od monarchy.
Ponieważ nie było wspólnego parlamentu austriacko-węgierskiego, władzę ustawodawczą czyli w praktyce uchwalanie budżetu na cele wspólne pełniły tak zwane delegacje obydwu parlamentów, obradujące na przemian w Wiedniu i w Budapeszcie.
Ustrój monarchii austro-węgierskiej opierał się na trzech aktach prawnych:
- ugodzie austriacko-węgierskiej, zawartej na lat dziesięć i kolejno odnawialnej
- konstytucji austriackiej, przyjętej z końcem 1867 roku
- konstytucji węgierskiej z 1848 roku, uchylonej w roku 1851 i przywróconej w roku 1867
Ustrój Austrii czyli Przedlitawii (łącznie z Galicją) opierał się na konstytucji z
21 grudnia
1867
. Nie była ona aktem jednolitym, gdyż składała się z pięciu ustaw:
- ustawy o reprezentacji państwa
- ustawy o pełnieniu władzy rządowej i wykonawczej
- ustawy o władzy sędziowskiej
- ustawy o powszechnych prawach obywateli
- ustawy o Trybunale Państwa
Zachowały też moc prawną wcześniejsze,
oktrojowane akty konstytucyjne
, to jest
Dyplom październikowy
i
Patent lutowy
.
Flaga
Nie istniała narodowa flaga Austro-Węgier jako taka.[1]
Geneza
U podstaw powstania CK Monarchii, jak często określane są Austro-Węgry, leży tak zwany Kompromis (Ausgleich) z lutego
1867
, który zapoczątkował istnienie dualistycznej
monarchii parlamentarnej
w miejsce
absolutystycznego
Cesarstwa Austriackiego
(
1804
-
1867
). Od połowy
XIX
w. zaczęło ono tracić wpływy i stabilizację wewnętrzną.
Kluczowe okazały się tu rozbudzone po
Wiośnie Ludów
ambicje narodów zamieszkujących ziemie
Habsburgów
, głównie
Węgrów
, a także utrata posiadłości we
Włoszech
(
Lombardia
) na rzecz
Królestwa Sardynii
po
pokoju w Villafranca
w
1859
oraz przegrana w
wojnie z Prusami
w
1866
(po której to wojnie musiano oddać Włochom Wenecję).
Przywódcy węgierscy domagali się od cesarza, by ten koronował się również na króla
Węgier
(co Franciszek Józef uczynił w czerwcu 1867 r.) i potwierdził dawne przywileje, jakimi cieszyły się
Kraje Korony Świętego Stefana
. Z drugiej strony domagali się ustanowienia w
Budapeszcie
osobnego parlamentu, jednak z zachowaniem kontroli nad mniejszościami narodowymi (zwłaszcza
Rumunami
,
Słowakami
,
Chorwatami
i
Rusinami
).
Aby w ramach obowiązującego prawa zmienić Austrię w Austro-Węgry, cesarz potrzebował zgody Rady Państwa, obsadzanej w drodze wyborów pośrednich przez sejmy krajowe, które wysyłały do Rady Państwa swoje delegacje. Obawiając się, że przekształcenie państwa zwiększy przewagę Austrii nad narodami słowiańskimi, sejmy czeski, morawski i kraiński nie wysłały do Rady swoich przedstawicieli. W związku z tym decydujący głos w sprawie utworzenia nowego państwa należał do Galicji. Sejm galicyjski początkowo chciał pójść za przykładem wymienionych 3 sejmów krajowych, ale zagrożony nowymi wyborami, które zwiększyłyby liczbę posłów chłopskich przychylnych rządowi w Wiedniu,
2 marca
1867
wysłał delegację do Rady Państwa. Delegacja ta, w zamian za dodatkowe uprawnienia w dziedzinie języka polskiego i oświaty, zagłosowała za ugodą węgierską.
Konflikty wewnętrzne
Konflikty austriacko-węgierskie
Podstawową kwestią szeroko dyskutowaną po ustanowieniu monarchii dualistycznej były sprawy finansowe. Zgodnie z Kompromisem z
1867
, sprawy podatków, ceł, taryf i procentów dochodu odprowadzanych do wspólnej kasy miały być renegocjowane co 10 lat. Kością niezgody między Niemcami a Węgrami stało się interpretowanie umowy w kontekście jej przedłużania. Austriacy sądzili, że co 10 lat będzie się jedynie rozsądzać różnice i spory powstałe w trakcie funkcjonowania unii. Węgierska arystokracja rozumiała pod pojęciem "renegocjacji" rozpoczęcie całego procesu od początku, tak by móc uzyskać nowe przywileje dla ziem Korony św. Stefana. Najwyższą temperaturę spory osiągnęły w połowie pierwszej dekady
XX
w. Poza kwestiami finansowymi, problemem stał się język komendy używany w jednostkach wojskowych (do tej pory nawet w dywizjach rekrutowanych na terenach węgierskich obowiązywał
język niemiecki
). Natomiast w jednostkach drugiej linii (obrony krajowej) obowiązywały już dwa języki. W austriackiej części państwa istniała
Landwehra
(pol. Obrona Krajowa, potocznie zwana drewnianym wojskiem, a to ze względu, że podczas ćwiczeń posługiwała się atrapami karabinów), gdzie językiem dowodzenia był niemiecki. Natomiast w węgierskiej części państwa podobne formacje zwane "honwedami"
(Honved)
używały
języka węgierskiego
(wyjątkiem było autonomiczne
Królestwo Chorwacji i Slawonii
– formalnie nawet Trójjedyne Królestwo
Chorwacji
,
Slawonii
i
Dalmacji
, bo takiej nazwy używano oficjalnie w Zagrzebiu, mimo, iż Dalmacja należała do
Przedlitawii
– gdzie do
1914
roku komenda była w języku krajowym, czyli
serbsko-chorwackim
). Kryzys zażegnano w październiku
1907
przedłużając działanie poprzedniej umowy (Węgrzy jednak ustąpili w kwestii wyodrębnienia języka komendy dla projektowanej osobnej armii węgierskiej, gdyż Franciszek Józef zagroził wprowadzeniem zasady powszechnego głosowania na terytorium
Zalitawii
co natychmiast odebrałoby Madziarom większość w sejmie węgierskim), nie rozwiązało to jednak problemu spadku poparcia dla podstaw istnienia CK Monarchii. Jednakże warto wspomnieć, że zwolennicy oderwania się od Austrii stanowili na Węgrzech znikomą mniejszość. Rządząca na Węgrzech arystokracja widziała w silnych związkach z Wiedniem (a potem i z Berlinem) nie tylko skuteczny środek do obrony własnego stanu posiadania, a także ochronę przed ewentualnymi powstaniami mniejszości narodowych stanowiących połowę ludności kraju. Ponadto, czynnik ekonomiczny odgrywał także niebagatelną rolę w umacnianiu obu części monarchii, gdyż większość eksportu węgierskiego szła właśnie do Austrii.
Kwestie narodowościowe
mapa narodowości:
Niemcy
Węgrzy
Czesi
Słowacy
Polacy
Ukraińcy
Słoweńcy
Chorwaci i Serbowie
Rumuni
Włosi
Najważniejsze grupy narodowościowe zamieszkujące kraje Monarchii stanowiły mniejszość w stosunku do całości populacji:
Niemcy
stanowili około 36% ludności Przedlitawii, a
Węgrzy
– około 50% ludności Zalitawii.
Wzmagało to żądania większego wpływu na losy państwa ze strony pozostałych narodów zachodniej części imperium:
Czechów
zamieszkujących
Czechy
i
Morawy
,
Polaków
stanowiących wraz z
Ukraińcami
większość w
Galicji
,
Słoweńców
zamieszkujących
Krainę
,
Karyntię
i
Południową Styrię
oraz
Chorwatów
stanowiących większość na półwyspie
Istria
i w
Ilirii
.
Skład narodowościowy Austro-Węgier |
---|
Niemcy | 24% |
Węgrzy | 20% |
Czesi | 13% |
Polacy | 10% |
Rusini/Ukraińcy | 8% |
Rumuni | 6% |
Chorwaci | 5% |
Słowacy | 4% |
Serbowie | 4% |
Słoweńcy | 3% |
Włosi | 3% |
Podobnego poszerzenia praw domagały się narody znajdujące się pod rządami parlamentu w
Budapeszcie
.
Rumuni
stanowiący większość mieszkańców
Transylwanii
i
Banatu
,
Słowacy
uważani przez sporą część Węgrów za swych zeslawizowanych współbraci,
Serbowie
i
Chorwaci
w
Dalmacji
,
Chorwacji
i
Wojwodinie
. Napięcia wewnętrzne zwiększały także dążenia
Serbów
i
Rumunów
do połączenia się z nowo powstałymi
Serbią
i
Rumunią
.
Parlament węgierski generalnie starał się unikać kompromisów z mniejszościami narodowymi. Ograniczoną autonomię udało się wywalczyć jedynie
Królestwu Chorwacji
w
1868
.
Cesarska i królewska część państwa różniły się zasadniczo pod względem poglądów na politykę narodowościową, a co za tym idzie – także na politykę zagraniczną. Węgrzy niechętnie patrzyli na plany włączenia do swojej części państwa terytoriów, które mogłyby jeszcze bardziej zaburzyć stosunki narodowościowe na ich niekorzyść. Dotyczyło to zwłaszcza sporu z
Turcją
o tereny dzisiejszej
Bośni
,
Serbii
i
Rumunii
. Kompromis udało się osiągnąć dopiero po podpisaniu w październiku
1879
sojuszu niemiecko-austriackiego
. Wprawdzie groził on Węgrom w przypadku wojny przyłączeniem dalszych terenów na wschodzie, jednak był postrzegany przede wszystkim jako sojusz obronny przeciwko
Rosji
, uważanej za największe zagrożenie.
Po
kongresie berlińskim
w
1878
roku Austro-Węgry rozpoczęły okupację
Bośni i Hercegowiny
, którą oficjalnie anektowano w
1908
. Na skutek protestów węgierskich nowe terytorium nie zostało formalnie włączone pod jurysdykcję żadnej z części Monarchii habsburskiej. Zarząd nad nim sprawowało bezpośrednio ministerstwo finansów. Ta dziwna sytuacja rozbudziła w
Chorwatach
nadzieję na połączenie Bośni z ich ziemiami i włączenie nowo powstałego królestwa
Słowian Południowych
jako trzeciej części składowej Austro-Węgier.
Na podobne ustępstwa ze strony Wiednia liczyli także
Czesi
i
Polacy
.
Religia i wyznawcy
Mapa wyznań Austro-Węgier wg Andrees Allgemeiner Handatlas z 1910
Religia/Wyznanie | Austro-Węgry (razem) | Cesarstwo austriackie | Królestwo węgierskie | Królestwo Bośni i Hercegowiny |
---|
Katolicy
(wszystkich obrządków) | 76,6% | 90,9% | 61,8% | 22,9% |
Protestantyzm
| 8,9% | 2,1% | 19,0% | 0% |
Prawosławie
| 8,7% | 2,3% | 14,3% | 43,5% |
Żydzi
| 4,4% | 4,7% | 4,9% | 0,6% |
Muzułmanie
| 1,3% | 0% | 0% | 32,7% |
Gospodarka
Pod względem
gospodarczym
monarchia austro-węgierska była dużo słabsza niż niemiecka. W Austro-Węgrzech główną gałęzią ekonomii było
rolnictwo
(na przełomie XIX i XX wieku), ponad połowa obywateli utrzymywała się z tej dziedziny. W latach 1870-1910 potencjał przemysłowy kraju wzrósł ponad trzykrotnie. Dochody państwa w latach 1867-1910 wzrosły czterokrotnie.
Ekonomię prowadzono generalnie dość liberalną politykę ekonomiczną, lecz nierzadko forsowano politykę protekcjonistyczną.
Przemysł
skupiony był przede wszystkim w Austrii i w Czechach (oba te rejony były jednocześnie najbogatsze w całym kraju). Reszta kraju zajmowała się przede wszystkim produkcją żywności i wydobywaniem surowców. Austro Węgry miały 3 miejsce na świecie pod względem wydobycia
ropy naftowej
. Poza tym na terenie monarchii wydobywano dużo
gazu ziemnego
,
rudy żelaza
, srebra i złota.
W kraju (szczególnie na Węgrzech, Czechach i Galicji) szybko rozwijał się przemysł hutniczy – w latach 1880-1910 produkcja
stali
i żelaza wzrosła ponad czterokrotnie.
W Austrii i Czechach najważniejszą rolę odgrywał przemysł – przede wszystkim
maszynowy
, elektrotechniczny, metalurgiczny,
chemiczny
i
lekki
. W tych rejonach kraju najszybciej postępowała
urbanizacja
.
Austro-Węgry miały bardzo sprawny system komunikacyjny (długość
linii kolejowych
do wielkości kraju plasował ten kraj na 4 miejscu w Europie – po Imperium Brytyjskim, Rzeszy Niemieckiej i Francji).
Głównymi problemami kraju był duży od początków XX napływ obcego kapitału i duży wzrost
importu
produktów niemieckich.
System miar
W Austrii dziesiętny system metryczny wprowadzono w
1871
, a na Węgrzech w
1874
[2].
I wojna światowa
Przyczyna
Planów monarchii trialistycznej nie udało się zrealizować.
28 czerwca
1914
austriacki następca tronu
arcyksiążę Franciszek Ferdynand
został zamordowany podczas wizyty w
Sarajewie
. Zamachu dokonała nacjonalistyczna organizacja
Serbów bośniackich
Młoda Bośnia
(patrz:
Gawriło Princip
,
Zamach w Sarajewie
,
Proces w Sarajewie
).
Cesarstwo, które straciło wcześniej większość swych posiadłości w
Północnych Włoszech
, stanęło w obliczu groźby utraty części terytoriów zamieszkanych przez
Słowian Południowych
na rzecz
Serbii
. Cesarz
Franciszek Józef
, wspierany przez swych
niemieckich
sojuszników, postanowił uderzyć na Serbię nim ta zdoła doprowadzić do rewolucji i powstania. Zabójstwo Arcyksięcia Franciszka Ferdynanda potraktowano jako wygodny pretekst. Rząd w
Belgradzie
otrzymał bardzo daleko posunięte
ultimatum
, które oskarżało Serbię o dawanie schronienia organizacjom terrorystycznym. W ultimatum cesarstwo domagało się, oprócz ukarania winnych morderstwa arcyksięcia, zamknięcia antycesarskich organizacji i publikacji, wyeliminowania antycesarskich książek i nauczycieli ze szkół, czystek podejrzanych oficerów i urzędników państwowych, i udziału reprezentantów Austrii w oficjalnym dochodzeniu. Gdy serbski parlament po długiej debacie odmówił przystania na żądania Austro-Węgier, oba państwa znalazły się w stanie wojny.
Wydarzenia na linii
Wiedeń
-
Belgrad
stały się iskrą zapalną
I wojny światowej
.
Rosja
postanowiła wystąpić w obronie interesów
Słowian
i zarządziła generalną
mobilizację
swej armii. Jej odwołania zażądały
Niemcy
, a gdy ich żądania nie zostały spełnione, także i to państwo włączyło się do wojny. Wkrótce po stronie
Rosji
opowiedziały się, związane z nią sojuszem,
Francja
i
Wielka Brytania
.
Działania na frontach
Armia austro-węgierska
początkowo odniosła, w czasie ofensywy wyprzedającej, sukcesy w bitwach pod Kraśnikiem i Komarowem, jednak przytłaczająca przewaga liczebna armii rosyjskiej spowodowała konieczność odwrotu po przegranych bitwach na przedpolach Lwowa. Złotymi zgłoskami zapisała się obrona
Twierdzy Przemyśl
dowodzonej przez gen.
Kusmanka
. W ciężkich zimowych walkach w
Karpatach Wschodnich
i w rejonie
Przemyśla
obie strony poniosły olbrzymie straty. Dość szybko jednak Austro-Węgry przeszły do kontrataku. Po sukcesach niemieckich w
Kongresówce
i
bitwie pod Gorlicami
, Austrii udało się odebrać
Galicję Wschodnią
(w maju
1915
), a następnie po
bitwie pod Caporetto
powstrzymać natarcie
Włoch
.
W końcu, przy pomocy Niemiec, CK Armii udało się zająć praktycznie całą
Rumunię
, spore połacie
Rosji
i większą część
Serbii
, jednak ani pokonanie tej ostatniej, ani doprowadzenie do pokoju z
Włochami
nie powiodło się.
Zwycięstwa te nie zmieniły zasadniczo sytuacji militarnej Austro-Węgier, które musiały prowadzić wojnę na trzech frontach. Na froncie włoskim obie strony straszliwie się wykrwawiały, co wpływało na pogorszenie nastrojów społeczeństwa i, zauważalny we wszystkich uczestniczących w wojnie armiach, spadek morale. Dodatkowo w ostatnich latach wojny coraz wyraźniej widać było zmęczenie wojną u wszystkich narodów monarchii spowodowane pogarszającym się zaopatrzeniem i śmiercią tysięcy mężczyzn w wieku produkcyjnym.
Rozpad
Wysiłek wojenny spowodował znaczne osłabienie autorytetu Monarchii i, w konsekwencji, gwałtowny wzrost nacjonalizmów i ruchów niepodległościowych. Także rozmaite ruchy lewicowe – od socjalistów po komunistów i anarchistów – rozpoczęły coraz aktywniejszą agitację antywojenną. Od października do grudnia
1918
praktycznie na całym terytorium państwa zapanował chaos. W poszczególnych częściach składowych zaczęły powstawać rozmaite rządy tymczasowe i rady robotnicze. Austro-Węgry, mimo relatywnie dobrej pozycji na froncie, rozpadły się od środka.
3 listopada
1918
Sztab Imperialny podpisał z
aliantami
zawieszenie broni.
Od początku października posłowie reprezentujący poszczególne narody Monarchii deklarowali chęć odłączenia się od metropolii. Parlament galicyjski wydał takie oświadczenie
7 października
.
16 października
1918
Karol I
wydał edykt o utworzeniu luźnej federacji poszczególnych części składowych CK monarchii, jednak było już za późno na gruntowne reformy.
28 października
1918
w
Pradze
proklamowano istnienie niepodległej
Czechosłowacji
.
31 października
niepodległość proklamowały
Węgry
,
1 listopada
–
Zachodnioukraińska Republika Ludowa
, a
11 listopada
–
Polska
.
Transylwania
przyłączyła się do
Rumunii
. Zamieszkane przez Słowian południowych
komitaty
Królestwa Chorwacji wraz z ziemiami
Styrii
i
Krainy
postanowiły zjednoczyć się z
Serbią
w
Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców
, późniejszą
Jugosławię
.
14 października
rząd zgodził się na warunkową kapitulację na warunkach proponowanych przez prezydenta USA
Wilsona
, a
3 listopada
przerwano działania wojenne. W wyniku
wojny
zginęło około 1 290 000 obywateli Austro-Węgier, a państwo stanęło na skraju rozpadu.
11 listopada
Karol I zrzekł się kierowania państwem (ale nie
abdykował
). Tak
Węgry
jak i
Austria
stały się
republikami
, a rodzinę
Habsburgów
wygnano (przede wszystkim za brak zgody Karola I na oficjalną abdykację). Zamęt komunistyczny, interwencja
rumuńska
(
1919
) oraz wzrost poparcia dla monarchistów doprowadziły w marcu
1920
roku na
Węgrzech
do ponownego uznania kraju za
monarchię
, jednak tron pozostał nieobsadzony.
Ostatni cesarz Austrii i król Węgier,
Karol I
próbował odzyskać władzę w
Budapeszcie
, jednak jego plany nie powiodły się i został on wygnany w październiku na
Maderę
, gdzie w
1922
zmarł na zapalenie płuc.
Dziedzictwo CK Monarchii
Stosunek do Austro-Węgier zmieniał się na przestrzeni dziejów i do dziś kraj ten wzbudza wiele kontrowersji. Od początków
XX
w. przeważały opinie, że jest to kraj zacofany i rządzony despotycznie. Jednak późniejsze problemy
Europy Środkowej
, jak
bałkanizacja
, konflikty narodowościowe (tak w międzywojniu jak i pod koniec wieku) czy wreszcie dominacja
Związku Radzieckiego
nad całym prawie obszarem dawnego Cesarstwa po
II wojnie światowej
, przyczyniły się do zmiany jego wizerunku na nieco lepszy. Pamięta się, że praktycznie od 1867 roku w Austro-Węgrzech funkcjonował system parlamentarny, natomiast mieszkańcy korzystali z szerokich wolności i praw osobistych. W dodatku narody zamieszkujące austriacką część państwa mogły rozwijać swoją własną kulturę (oczywiście pod warunkiem dochowania lojalności dynastii). Dziś dość często pojawiają się poglądy, zgodnie z którymi to właśnie Austro-Węgrom i ich mieszance kulturowej i narodowościowej należy przypisywać powstanie pewnej wspólnoty na terenie
Europy Środkowej
.
Przypisy
- ↑ Pokazana tu w infoboksie jest flaga marynarki handlowej. Istniała również flaga wojenna. Zobacz:
Flaga Austro-Węgier
.
- ↑ Witold Kula - "Miary i ludzie", Warszawa 2004, s. 429
Zobacz też
Linki zewnętrzne