Stambuł (
tur.
İstanbul) – największe miasto
Turcji
i jedno z największych miast świata, największa
aglomeracja
w
Europie
. Stolica prowincji (il) İstanbul. Rozwinięty ośrodek przemysłowy, wytwarzający około ¼ produkcji kraju. Główne centrum finansowe
Turcji
, siedziba kilkudziesięciu
banków
i
giełdy
papierów wartościowych. Siedziba 5
uniwersytetów
, z których najstarszy –
Uniwersytet Stambulski
– został założony w
1453
. Stambuł i
Magnitogorsk
w
Rosji
są jedynymi miastami na świecie położonymi na dwóch
kontynentach
.
Stambuł jest siedzibą
prawosławnych
patriarchów Konstantynopola
.
Katedra
patriarsza mieści się w dzielnicy
Fanar
. Dzielnica ta jest największym skupiskiem ludności
greckiej
w mieście. Ze względu na lokalizację siedziby patriarchatu zamieszkujący Fanar Grecy nie zostali
wysiedleni
do Grecji w
latach 20. XX wieku
wraz z całą pozostałą grecką ludnością Turcji.
W Stambule w
1855
roku zmarł
Adam Mickiewicz
.
Nazwa
Pierwsza nazwa miasta –
Bizancjum
, pochodziła od
imienia
jego założyciela – Byzasa. W III wieku n.e. miasto nosiło nazwę Augusta Antonina, na cześć syna
Septymiusza Sewera
–
Antoniusza
. Cesarz
Konstantyn I Wielki
zmienił nazwę miasta na Nova Roma, czyli Nowy Rzym, jednocześnie gruntownie przebudowując miasto. Inne nazwy z tego okresu to: Wschodni Rzym, Drugi Rzym, Roma Constantinopolitana. Nazwa
Konstantynopol
, czyli "Miasto Konstantyna", została po raz pierwszy użyta przez cesarza
Teodozjusza II
i stała się oficjalną nazwą miasta przez cały okres bizantyjski, używaną również w czasach
Imperium osmańskiego
. W roku
1930
rząd turecki wystąpił z apelem do państw zachodnich o zaprzestanie używania formy
Konstantynopol
a używanie tylko jednej nazwy – a mianowicie Istanbul. W Imperium Osmańskim oraz w świecie arabskim miasto to istniało również pod nazwą Kostantiniyye.
Nazwa Stambuł (İstanbul) pochodzi podobno[] od zniekształconego w ustach Turków wyrażenia greckiego εἰς τὴν πόλιν eis ten polin, co znaczy do miasta. Prawdopodobnie nazwa ta jest skutkiem pomyłki językowej[]. Być może zapytany przez Turków o nazwę miasta jakiś Grek nie zrozumiawszy pytania, odpowiedział tak, jak gdyby pytano go, dokąd idzie[].
"Miastem" nazywali Bizantyjczycy stolicę cesarstwa, w czasach Konstantyna Wielkiego najludniejsze miasto świata. Frazą eis ten polin ludy wschodu (Ormianie, Persowie, a za nimi Turcy) określały kierunek podróży do Konstantynopola od wielu wieków.
Ewoluowanie nazwy
Obecna nazwa İstanbul pochodzi z
greki
, zdanie is ten poli oznaczało "do miasta", w
starożytności
Bizancjum
(
gr
. Βυζάντιον Byzantion), później Konstantynopol (gr. Κωνσταντινούπολις Konstantinupolis,
łac.
Constantinopolis,
nowogr.
Κωνσταντινούπολη Konstantinupoli – miasto
Konstantyna
), w krajach słowiańskich dawniej Carogród – kolonia grecka założona w
660 p.n.e.
w europejskiej części
Bosforu
, w
330
n.e. został stolicą
Cesarstwa Wschodniorzymskiego
,
324
–
1930
Konstantynopol,
1453
–
1930
nazwy Konstantynopol i Stambuł używane zamiennie, od
28 marca
1930
oficjalna nazwa Stambuł – miasto nad Cieśniną
Bosfor
łączącą
Morze Marmara
z
Morzem Czarnym
.
Historia
Pierwsze ślady osadnictwa w okolicach Stambułu pochodzą z
epoki kamienia
i znajdują się w części azjatyckiej miasta. Pierwsza zorganizowana osada istniała w
epoce brązu
na terenie dzisiejszego
pałacu Topkapı
. Około
680 p.n.e.
uciekinierzy z greckiej
Megary
założyli kolonię
Chalkedon
w azjatyckiej części.
Około
660 p.n.e.
inna grupa Greków pod przewodnictwem Byzasa założyła po stronie europejskiej pierwszą większą miejscowość- obecnie Sarayburunu, czyli "Cypel Pałacu" na Historycznym Półwyspie[1]. Dzięki korzystnemu położeniu geograficznemu miasto bardzo szybko się rozwijało. W
513 p.n.e.
miasto zostało zdobyte przez wojska perskie. Od
407 p.n.e.
miasto należało do
Aten
, a od
405 p.n.e.
do
Sparty
. W
227 p.n.e.
po azjatyckiej stronie miasta zaczęli się osiedlać
Galowie
.
W
146 p.n.e.
został zawarty związek z
Cesarstwem rzymskim
. W
196
roku cesarz
Septymiusz Sewer
włączył miasto do Cesarstwa. Cesarz
Konstantyn I Wielki
przebudował miasto i w
330
roku nadał mu nową nazwę-
Konstantynopol
. Po podziale Cesarstwa rymskiego po śmierci
Teodozjusza I
, stolicą
Cesarstwa Wschodniorzymskiego
został Konstantynopol. W V wieku miasto otoczono nowymi murami. Za rządów cesarza
Justyniana
wybudowano Kościół
Hagia Sofia
. W latach
673
–
677
i
717
–
718
oblegane przez Arabów. W
1054
roku Konstantynopol stał się centrum
kościoła prawosławnego
. W
1096
roku miasto odwiedzili
Krzyżowcy
, nie czyniąc szkód. Napływali również handlarze z
Wenecji
i
Genui
- powstała wtedy dzielnica Galata. Po
zdobyciu i złupieniu
13 kwietnia
1204
przez
krzyżowców
, w latach
1204
–
1261
Konstantynopol był stolicą stworzonego przez nich
Cesarstwa Łacińskiego
. Odzyskany przez
Michała VIII Paleologa
, stracił jednak dawne znaczenie. Kolonia Galata przejęła zyski z handlu. Konstantynopol pustoszał, liczba ludności malała, budowle ulegały ruinie.
Pod koniec XIV wieku pod mury miasta po raz pierwszy podeszli
Osmanowie
i zajęli okolice miasta. W
1390
roku wojska
Bajazyda I
oblegały miasto, następne oblężenie miało miejsce w
1422
roku pod dowództwem
Murada II
. Miasto zostało zdobyte przez
Turków
pod wodzą
Mehmeda II
29 maja
1453
i stało się stolicą
imperium osmańskiego
. Gdy w
1517
roku Osmanowie podbili Egipt i
kalifat
został przeniesiony do Stambułu, miasto stało się centrum islamskiego świata. W XVI-XVIII wieku miasto ozdabiano pałacami, meczetami, kompleksami architektonicznymi. W XIX wieku, kiedy państwo czyniło próby europeizacji, zrezygnowano z tradycyjnej osmańskiej architektury, zastępując ją barokiem i rokoko. Po
I wojnie światowej
15 marca
1919
roku do miasta wkroczyły wojska
alianckie
.
W
1923
stolicę Republiki Tureckiej przeniesiono do
Ankary
.
28 marca
1930
roku miasto zostało oficjalnie nazwane Stambułem dla potrzeb kontaktów międzynarodowych.
Geografia
Stambuł położony jest nad cieśniną
Bosfor
i
Morzem Marmara
. Jako jedno z dwóch miast na świecie leży na dwóch kontynentach: w
Europie
i
Azji
. Zachodnia część miasta znajduje się w Europie, wschodnia natomiast w Azji. Powierzchnia Stambułu wynosi 1 539 km kwadratowych, zaś cała prowincja: 6 220 km kwadratowych.
Miasto tworzą trzy części: część azjatycka, oraz po stronie europejskiej Półwysep leżący na południe od
Złotego Rogu
oraz dzielnica Galata z tzw. Nowym Miastem. W części europejskiej znajdują się instytucje handlowe, zaś część azjatycka ma charakter dzielnicy mieszkaniowej.
Półwysep i Złoty Róg w czasach bizantyjskich
Obszar Półwyspu odpowiada położeniu XV-wiecznemu Konstantynopolowi, dzisiaj znajdują się tu dzielnice Eminönü oraz Fatih. Półwysep otacza od południa
Morze Marmara
, a od wschodu cieśnina
Bosfor
. Na Półwyspie znajdują się największe kościoły, najwspanialsze meczety i największe muzea. Na dwóch z siedmiu wzgórz, na których leży Stambuł zbudowano
Pałac Topkapı
i
Meczet Sultanahmet
. Tu znajduje się również
Hipodrom
,
Hagia Sofia
. Stare miasto jest otoczone murami miejskimi pochodzącymi z IV i V n.e. Mają kilka części: część nadmorska leży nad Morzem Marmara, lądowa ciągnie się od
Yedikule
aż do
Złotego Rogu
.
Na północ od
Złotego Rogu
znajdują się historyczne dzielnice Beyoğlu i
Beşiktaş
, z pałacami sułtańskimi, willami: Ortaköy, Bebek położonymi nad brzegiem cieśniny. Na brzegu Bosforu, zarówno po stronie europejskiej jak i azjatyckiej, bogaci Stambulczycy budowali luksusowe wille, zwane yalı, służące za letnie rezydencje.
Dystrykty Üsküdar i Kadıköy znajdujące się w azjatyckiej części miasta, początkowo były niezależnymi miastami (podobnie jak Beyoğlu po europejskiej stronie).
Klimat
Miasto posiada
klimat śródziemnomorski
z domieszką
klimatu kontynentalnego
[2]: ciepłe i wilgotne lato, zimną, deszczową oraz często śnieżną zimę. Roczna suma opadów wynosi średnio 844 mm[3]. Zimą często występują opad śniegu, zwłaszcza od grudnia do marca. Od czerwca do sierpnia temperatura wynosi średnio 28 °C. Najcieplejszym miesiącem jest czerwiec, a najchłodniejszym styczeń. Miasto jest wietrzne, średnia prędkość wiatru wynosi 17 km/h.
Średnia temperatura i opady dla Stambuł,
Turcja
|
---|
Miesiąc | Sty | Lut | Mar | Kwi | Maj | Cze | Lip | Sie | Wrz | Paź | Lis | Gru | Roczna |
---|
Średnie najwyższe temperatury [°C] | 8.7 | 9.1 | 11.2 | 16.5 | 21.4 | 26.0 | 28.4 | 28.5 | 25.0 | 20.1 | 15.3 | 11.1 | 18,4 |
---|
Średnie najniższe temperatury [°C] | 2.9 | 2.8 | 3.9 | 7.7 | 12.0 | 16.0 | 18.5 | 18.7 | 15.5 | 12.0 | 8.5 | 5.3 | 10,3 |
---|
Opady
[mm] | 98.4 | 80.2 | 69.9 | 45.8 | 36.1 | 34.0 | 38.8 | 47.8 | 61.4 | 96.9 | 110.7 | 123.9 | 843,9 |
---|
Źródło:
Światowa Organizacja Meteorologiczna
(
ONZ
)[4] BBC Weather Centre[5] i Devlet Meteoroloji İşleri Genel Müdürlüğü[3] |
Geologia
Stambuł jest usytuowany w pobliżu
uskoku północnoanatolijskiego
, który biegnie z północnej
Anatolii
do
Morza Marmara
. Dwie
płyty tektoniczne
:
Afrykańska
i
Eurazjatycka
stykają się tutaj ze sobą. Uskok ten był przyczyną wielu dużych trzęsień ziemi: w
1509
roku trzęsienie ziemi spowodowało
tsunami
, które przedarło się za mury miejskie, niszcząc ponad 100 meczetów i zabijając 10 000 ludzi. W
1894
roku trzęsienie ziemi spowodowało zawalenie się części Krytego Bazaru. Trzęsienie ziemi 17 sierpnia 1999 roku z epicentrum w
Izmicie
zabiło 18 000 ludzi.
Administracja
Merem Stambułu i równocześnie gubernatorem miasta i prowincji stambulskiej jest obecnie Kadir Topbaş. Podział administracyjny miasta został ustalony w 1930 roku i przetrwał do
2008
. 974,97km² miasta znajduje się po europejskiej stronie, a 855,95 km² po stronie
azjatyckiej
(
anatolijskiej
). W kwietniu 2008 roku do Stambułu zostało dodane osiem nowych dystryktów[6].
Metropolia jest podzielona na dystrykty i miasta. W samym Stambule znajduje się dwadzieścia siedem dystryktów, cztery niezależne dystrykty w metropolii (
Büyükçekmece
, Çatalca,
Silivri
i Şile) oraz jeden nienależący do metropolii (
Sultanbeyli
).
Dystrykty w Stambule:
- po stronie europejskiej: Avcılar, Küçükçekmece,
Bakırköy
, Bahçelievler, Bağcılar, Güngören, Esenler, Bayrampaşa, Zeytinburnu, Fatih, Eminönü, Beyoğlu,
Beşiktaş
, Şişli, Kağıthane, Sarıyer, Gaziosmanpaşa,
Eyüp
.
- po stronie azjatyckiej: Üsküdar, Beykoz, Kadıköy, Kartal, Pendik,
Tuzla
, Ümraniye,
Adalar
, Maltepe[7].
Miasta wchodzące w skład metropolii: Alemdağ, Arnavutköy, Bahçeköy, Bahçeköy z okolicami,
Boğazköy
, Bolluca, Çavuşbaşı, Çekmeköy, Göktürk, Haracci, Orhanlı, Ömerlı,
Samandıra
, Sarıgazi, Sultançiftliği, Taşoluk, Yenidoğan
Mer metropolii. Wybierany jest raz na pięć lat.
Rada Municypalna. Rada dyskutuje i zatwierdza decyzje dotyczące Metropolii i poszczególnych dystryktów. Składa się z 1/2 członków rad dystryktów i niższych organów wchodzących w skład Metropolii, oraz ich merów. Radzie przewodniczy mer metropolii. Kadencja trwa 5 lat.
Metropolitalny Komitet Wykonawczy jest organem ustawodawczym i wykonawczym oraz doradczym. Jedynym wybieralnym członkiem komitetu jest mer. Komitetowi przewodniczy mer lub osoba przez niego desygnowana. Obowiązki komitetu: kontrola budżetu stworzonego przez mera, sprawy finansowe miasta[8].
Każdy dystrykt ma własnego mera i radę której członkowie wybierani są raz na pięć lat. Jedna piąta członków tych rad reprezentuje swój dystrykt w Radzie Municypalnej. Dystrykty mają własne budżety i dochody.
Ważnymi instytucjami w Metropolii Stambulskiej jest ISKI oraz IETT.
ISKI zarządza wodą pitną w mieście, IETT zarządza systemem komunikacyjnym.
Demografia
W
2008
populacja Stambułu wynosi 12 573 836 osób[9] i miasto jest jednym z największych obecnie w Europie. Liczba mieszkańców nieustannie rośnie wskutek migracji ludności z obszarów wiejskich. Co roku przybywa około 500 000 mieszkańców, dobudowując nowe ulice- około 1000 rocznie[10]
Gęstość zaludnienia wynosi 1 700 na kilometr².
Stambuł rozciąga się na powierzchni 150 km na 50 km.
Religia w Stambule
W Stambule znajduje się 2691 czynnych
meczetów
, 123 czynnych
kościołów
, 26 czynnych
synagog
. 109 cmentarzy muzułmańskich oraz 57 niemuzułmańskich. Mniejszości religijne obejmują: wyznawców
Cerkwi prawosławnej
,
Kościoła Ormiańskiego
,
Kościoła katolickiego
oraz
Żydów sefardyjskich
.
Ormianie
zamieszkują głównie Kumkapı w dystrykcie Eminönü. W dzielnicy Balat w dystrykcie Fatih mieszka wielu
Żydów
, w dzielnicy
Fener
Grecy
, a w Nişantaşı i Beyoğlu
lewantyńczycy
.
Miecz Mahometa. Pałac Topkapı
Islam
Pierwszy meczet w Stambule został wybudowany w Kadıköy po azjatyckiej stronie miasta, która została zdobyta przez
Państwo Osmańskie
w
1353
. Pierwszym meczetem po europejskiej stronie był meczet wybudowany w
Rumeli Hisarı
w
1452
. Pierwszym dużym meczetem wybudowanym już za panowania
Turków
mieście był Meczet Sultan Eyüp wybudowany w
1458
, natomiast pierwszym meczetem w Stambule był Meczet Fatih (
1470
), wybudowany na miejscu ważnego
bizantyjskiego
Kościoła Świętych Apostołów
.
Stambuł był siedzibą
Kalifatu
w latach
1517
–
1924
. W Pałacu
Topkapı
i Meczecie Eyüp Sułtan znajdują się przedmioty należące do
Mahometa
i pierwszych
Kalifów
. Sułtan dzierżył klucze do
Mekki
.
Chrześcijaństwo
Siedzibą
Patriarchy Konstantynopola
jest dystrykt
Fener
. W Stambule ma swoją siedzibę również
Apostolski Kościół Ormiański
i Naczelny
Rabin
Turcji
. Po zdobyciu
Konstantynopola
sułtan
Mehmed II
ustanowił system
Milletów
, zgodnie z którymi ludność na terenie
Konstantynopola
i całego
Imperium
została podporządkowana do grup według przynależności religijnej a nie etnicznej. I tak Mehmed II założył w
1461
nie istniejący wcześniej
Ormiański Patriarchat Konstantynopola
. W epoce
Bizancjum
,
Kościół Ormiański
był uważany za
herezję
i nie pozwalano Ormianom posiadać swojego kościoła wewnątrz murów miejskich. Kilku ormiańskich świętych, takich jak Święty Nerses, było wygnanych i uwięzionych na
Adalar
w pobliżu
Konstantynopola
na
Morzu Marmara
.
Bazylika św Jerzego – siedziba Patriarchy Konstantynopola
W momencie wprowadzenia systemu
milletów
wiele spraw wewnątrz społeczności przeszło pod zarząd zwierzchników religijnych danych społeczności:
Patriarchy Konstantynopola
dla wyznawców prawosławia,
Ormiańskiego patriarchy Konstantynopola
dla
Ormian
(oraz przejściowo dla chrześcijan syryjskich), oraz Naczelnego
Rabina
dla Żydów.
Od końca
XIX w.
liczebność mniejszości ormiańskiej i greckiej w Stambule zmniejszała się. W
1923
doszło do
wymiany ludności
między
Grecją
a
Turcją
. Jednakże Greckim mieszkańcom Stambułu oraz wysp
Imbros
i
Tenedos
pozwolono pozostać w swoich domach w zamian za co w greckiej Tracji Wschodniej mogła pozostać miejscowa społeczność turecka. Pomimo tego w latach '30
XX w.
wprowadzono dyskryminujące ustawodawstwo, które zabraniało
Grekom
wykonywania około 30 zawodów od
krawca
czy
cieśli
po zawody medyczne i prawnicze. W
1942
wprowadzono dodatkowe podatki dochodowe, które miały służyć zebraniu funduszy na obronę kraju w razie ewentualnego przystąpienia
Turcji
do
drugiej wojny światowej
. Szczególnie boleśnie dotknęły one ludność niemuzułmańską (
chrześcijan
,
Żydów
), wciąż kontrolującą znaczną część tureckiej gospodarki. Dodatkowo w
1955
Pogrom Stambulski spowodował dalszą, liczną emigrację Greków. W
1964
roku wszyscy Grecy nieposiadający tureckiego obywatelstwa (było to około 100 000) zostali deportowani.
Obecnie większość Greków i Ormian w Turcji oraz
Lewantyńczyków
zamieszkuje okolice Stambułu. Znajduje się tu również pewna liczba Niemców Bosforskich. W okolicach Stambułu znajdują się osiedla zamieszkane przez ludność obcego pochodzenia. Nabardziej znane to:Arnavutköy (wioska
albańska
),
Polonezköy
(polska wioska) oraz Yeni Bosna (Nowa
Bośnia
).
Na początku
XX w.
w Stambule znajdowało się ponad 40 000
katolików
pochodzenia włoskiego (potomkowie kupców z Genui i Wenecji osiadłych tu w czasach
Bizancjum
i
Imperium osmańskiego
oraz włoskich robotników przybyłych tu w
XIX w.
). W Stambule przebywał
Giuseppe Garibaldi
oraz
Giuseppe Mazzini
. Wpływy włoskie widać w Stambule w architekturze dzielnic
Galata
, Beyoğlu i Nişantaşı.
Judaizm
Żydzi sefardyjscy
zamieszkiwali miasto od ponad 500 lat. Wraz z
Arabami
uciekli z
Półwyspu Iberyjskiego
w
1492
przed
hiszpańską inkwizycją
, która zmuszała ich do przejścia na
chrześcijaństwo
. Sułtan osmański
Bajazyd II
wysłał do
Hiszpanii
flotę pod dowództwem Kemala Reisa, by ocalić torturowanych i zabijanych Arabów i Żydów. Ponad 200 000 hiszpańskich Żydów uciekło do
Tangeru
,
Algierii
,
Genui
i
Marsylii
, a następnie do
Salonik
i Stambułu. Sułtan nadał obywatelstwo osmańskie ponad 93 000 sefardyjskim Żydom. Kolejna duża grupa Sefardyjczyków przybyła z południowej
Italii
, która była wówczas pod kontrolą Hiszpanii.
Synagoga Włoska w Stambule
w dzielnicy
Galata
została wybudowana właśnie przez potomków włoskich Żydów. Pierwsza
maszyna drukarska
w Stambule została utworzona przez sefardyjskiego Żyda w
1493
. Żydowska rodzina Camondo była znaną rodziną bankierską. Znane 'Schody Camondo' na Bankalar Caddesi, to przykład
secesji
zostały wybudowane przez bankiera Salomona Camondo. Znajdują się one w Karaköy (
Galata
). Obecnie ponad 20 000 Żydów sefardyjskich mieszka w Stambule. Mieszka tu od
XIX w.
również mniejsza liczebnie grupa
Żydów aszkenazyjskich
.
Synagoga austriacka
(Avusturya Sinagogu, Aşkenaz Sinagogu) jest jedna z najbardziej znanych synagog w mieście.
Wnętrze Synagogi Austriackiej
W latach 30. i 40.
XX w.
do Stambułu napłynęła druga fala Aszkenazyjczyków z centralnej i wschodniej Europy.
Obecnie w Stambule znajduje się ponad 26 aktywnych synagog. Najważniejsze z nich to
Synagoga Neve Shalom
założona w
1951
roku, w dzielnicy Beyoğlu. Naczelnym Rabinem Stambułu jest obecnie Ishak Haleva.
Po ustanowieniu niepodległego
Izraela
w
1948
wielu Żydów wyjechało do Izraela, przyczyniając się jednocześnie do ustanowienia silnych relacji między oboma krajami.
Dawid Ben Gurion
,
Icchak Ben-Zwi
oraz
Mosze Szarett
studiowali w szkołach stambulskich takich jak liceum Galatasaray czy
Uniwersytet Stambulski
.
Zabytki i muzea
Pomimo zniszczeń miasto obfituje w wiele cennych zabytków z okresów
bizantyjskiego
i
osmańskiego
.
- Muzea:
-
Hagia Sofia
z
VI wieku
, Kościół Mądrości Bożej przerobiony za czasów tureckich na
meczet
, a od
1935
na muzeum. Czwarty co do wielkości kościół świata, z tak olbrzymią zamkniętą przestrzenią.
-
Muzeum Mozaiki
. Zbiory z IV i VI w. Muzeum zajmuje pomieszczenia i dziedzińce starego pałacu bizantyjskiego.
-
Muzeum Sztuki Tureckiej i Islamskiej w Stambule
. Jest to były pałac
Ibrahima Paszy
. Muzeum mieści się w nim od 1983 roku. Znajdują się tu rękopisy z VIII-XIX wieku, dzieła sztuki z kamienia, ceramiki, drewna i metalu, ręcznie tkane dywany tureckie. W 1984 roku muzeum zdobyło nagrodę Rady Europy, a w 1985 UNESCO[11]
-
Muzeum Archeologiczne w Stambule
. Kompleks składa się z Muzeum Starożytnego Wschodu, Pawilonu fajansowego i Muzeum Dzieł Starożytnych.
-
Muzeum Morskie
w budynku Urzędu Finansowego w dzielnicy Beşiktaş. Zawiera eksponaty pochodzące z osmańskiej floty wojennej, modele okrętów, działa, mapy mórz i mundury.
-
Muzeum Adama Mickiewicza
. Mieści się w domu, w którym mieszkał i zmarł w
1855
roku Adam Mickiewicz[12].
-
Muzeum Pera
. Założone w
2005
. Zbiór sztuki orientalnej. Wcześniej był tu hotel, w którym zatrzymała się
Agatha Christie
. Tu napisała "
Morderstwo w Orient Expressie
"[13].
- Meczety:
-
Meczet Dolmabahçe
(Dolmabahçe Camii). Wybudowany przez słynnego ormiańskiego architekta Nikoğosa Baylana, dla matki sułtana
Abdulmecida
. Meczet powstał w
1852
–
1853
i widać w nim wpływy baroku i renesansu.
-
Błękitny Meczet
(Sultan Ahmet Camii) zbudowany
1609
–
1616
. Największy i najbardziej wystawny meczet miasta.
-
Meczet Sulejmana
(Süleymaniye Camii) zbudowany
1550
–
1557
. Budową tego meczetu dowodził wybitny budowniczy epoki osmańskiej-
Sinan
. Budowla oparta jest na specjalnym fundamencie, złożonym z podobnych do cystern konstrukcji wypełnionych wodą. Z tego powodu meczet ten jest uważany ze najbardziej odporny na trzęsienia ziemi budynek. Meczet spoczywa trzecim z siedmiu stambulskich wzgórz. Leży w dzielnicy zamieszkiwanej w czasie Imperium przez niemuzułmanów.
-
Meczet Sultan Eyüp
. Jedno z najważniejszych miejsc w Stambule dla muzułmanów. Naprzeciwko meczetu znajduje się mauzoleum w którym pochowano przyjaciela
Mahometa
- Eyüpa el Ensari. Gdy Turcy oblegali Konstantynopol w 1453 roku odnaleziono jego grób.
-
Nowy Meczet
(Yeni Camii) z
XVI
-
XVII wieku
. Budowano go 66 lat. **
Meczet Nuruosmaniye
. Zbudowany w XVI wieku. Usytuowany jest u wejścia na Kryty Bazar. W jego projekcie, po raz pierwszy zastosowano europejski
Barok
.
-
Meczet Beyazit
. Jego charakterystyczną cechą jest plan poziomy w kształcie odwróconej litery "T". Jest to pierwszy przykład klasycznej osmańskiej architektury meczetów. Obok meczetu znajduje się Wieża Beyazita wybudowana w
1828
roku. Wypatrywano z niej pożarów. Na szczyt prowadzi 180 stopni, cztery piętra nazwano Straż, Sygnał, Kosz i Sztandar.
-
Meczet Rüstema Paszy
. Zbudowany przez
Sinana
w
1561
roku. dla zięcia
Sulejmana Wspaniałego
.
-
Meczet Fatih
. Pierwszy duży, sułtański meczet, wybudowany na miejscu ważnego
bizantyjskiego
Kościoła Świętych Apostołów
, który po podboju miasta służył jako katedra
Prawosławnego
Patriarchy
Konstantynopola
. Do czasu powstania Meczetu Sulejmana był to największy meczet miasta. Kompleks Fatih jest uważany za pierwszy uniwersytet postawiony przez sułtanów w Stambule. Obejmuje on liczne medresy, biblioteki, szkoły podstawowe, kuchnie dla ubogich, zajazd dla derwiszy, szpital, łaźnie.
-
Meczet Ortaköy
. Wybudowany przez Nikoğosa Balyna w latach
1854
–
1855
. Miejsce modlitw dynastii rządzącej.
- Kościoły:
- Kościół
św. Jana Chrzciciela
– Element dawnego Klasztoru Studios (
V wiek
) (pozostałości)
-
Kościół Pokoju (św. Ireny)
(
VI wiek
)
-
Kościół św. Sergiusza i Bachusa
(
VI wiek
)
-
Kościół Świętego Stefana
(Kościół Bułgarski) odlany z żelaza i zmontowany na miejscu w
1896
- Kościół Teodozji (
VIII
-
IX wiek
) Kościół został zbudowany za panowania cesarza
Bazylego I
pod koniec IX wieku. Pochowano tam, między innymi, cztery córki cesarza. Patronka tej świątyni – Teodozja była zakonnicą, którą stracono w VIII wieku, w okresie
ikonoklazmu
. 19 stycznia 729 roku cesarz
Leon III
rozkazał usunąć posąg
Chrystusa
stojący nad główną bramą do wielkiego pałacu cesarskiego. Kiedy jeden z żołnierzy wypełniał ten rozkaz, w okolicy zgromadziła się grupa kobiet chcących mu w tym przeszkodzić. Teodozja zrzuciła go z drabiny, w wyniku czego żołnierz zginął. Za ten czyn została ona schwytana i stracona. Wraz z końcem epoki ikonoklazmu Teodozję uznano za świętą i męczennicę.
- Kościół św. Marii od Mongołów (
VII
-
XIII wiek
) Jest to jedyny prawosławny kościół dawnego Konstantynopola, który nigdy nie był zamieniony w meczet. Kościół powstał w VII wieku z fundacji cesarzówny Soparty, córki cesarza
Maurycjusza
. Kościół był pierwotnie elementem prawosławnego klasztoru. Po zajęciu miasta przez
Krzyżowców
klasztor został rozwiązany, a kościół popadł w ruinę. Odbudowano go wkrótce po odzyskaniu miasta, za panowania cesarza
Michała VIII Paleologa
. Jednakże gruntowną odbudowę, tak kościoła jak i klasztoru, podjęła, w 1288, nieślubna córka cesarza, która powróciła wtedy do miasta po śmierci swojego męża, mongolskiego
chana
Abaku. Stąd też pochodzi obecna nazwa kościoła. 29 maja 1453 okolice kościoła były terenem
zaciekłych walk
obrońców miasta z
Turkami
. Z tego powodu kościół nazywany był przez Turków "Krwawym" (Kanlı Kilise).
- Kościół Chrystusa Wszechwidzącego (tur. Eski Imaret Camii) Kościół powstał w XI wieku z fundacji Anny Dalasseny, matki cesarza
Aleksego I Komnena
. W kościele tym Anna spędziła ostatnie chwile swojego życia jako mniszka. W czasach
Cesarstwa Łacińskiego
, kościół służył Katolikom, a w klasztorze zamieszkali
Benedyktyni
.
-
Kościół Pammakaristos
(Meczet Fethiye). Zbudowany w XII wieku, przez Jana Komnena. W
1591
zmieniony na meczet. Dzisiaj meczet i muzeum. Jest obok Kościoła Chora i Hagia Sophia najładniejszym kościołem bizantyjskim, ozdobionym mozaikami typowymi dla Renesansu bizantyjskiego. Siedziba
Prawosławnego
Patriarchy
Konstantynopola
w latach
1461
–
1586
.
- Kościół Myrelaion (z gr. miejsce
mirry
) tur. Bodrum Camii. Budynek, wzniesiony w X wieku przez cesarza
Romana I Lekapena
, miał być nowym miejscem cesarskiego pochówku. Kościół wybudowano obok nowo wzniesionego pałacu, który powstał na szczycie ogromnej, pochodzącej z V wieku, rzymskiej
rotundy
. Swymi rozmiarami ustępowała ona jedynie
Rzymskiemu
Panteonowi
. W późniejszym okresie cesarz zamienił pałac na klasztor. Po śmierci został on, zgodnie ze swym życzeniem, pochowany w nowym kościele obok swojej żony i najstarszego syna.
-
Kościół św. Zbawiciela
(na Chorze). Pierwszy kościół powstał w IV wieku za murami miejskimi, dlatego nazywano go Kościołem za Murami, czyli Chora. Obecny kościół pochodzi z XI wieku. Jest on uważany za jeden z najpiękniejszych przykładów kościołów greckich w mieście. W XVI wieku został on zamieniony w meczet (obecnie muzeum). W przeciwieństwie do większości kościołów zamienionych na świątynie muzułmańskie, w dużej części ocalały tu wspaniałe freski i mozaiki.
-
Klasztor Chrystusa Pantokratora
(
Meczet Zeyrek
). Zespół budynków klasztornych wybudowanych w XII wieku przez słynnego ówczesnego mistrza Nikifora.
Wieża Zegarowa Dolmabahçe
Kolumna Wężowa. W tle Obelisk Totmesa III
- Pomniki i obeliski:
-
Obelisk Teodozjusza
znany również jako Obelisk Egipski. Najstarsze dzieło sztuki na Hipodromie oraz w Stambule. Pochodzi z XV p.n.e. Faraon Totmes II kazał go wybudować na pamiątkę swojego zwycięstwa w Mezopotamii. Na rozkaz cesarza Teodozjusza I przywieziono go w 390 roku z Karnaku. Wykonany z różowego granitu asuańskiego. Na szczycie przedstawiono faraona z bogiem
Amonem
. Pod obeliskiem znajduje się cokół z 389 roku.
-
Obelisk Konstantyna VII Porfirogenety
(Ormetaş).
-
Kolumna Wężowa
(Yılanlı Sültun) ze świątyni Apollina w
Delfach
. Kolumna symbolizuje zwycięstwo Greków nad Persami w
bitwie pod Platejami
. Kolumna odlana jest z brązu.
-
Kolumna Konstantyna
(
tur.
: Çemberlitaş – Kolumna z pierścieniem) – kolumna
Konstantyna I Wielkiego
. W czasach
Bizancjum
znajdowała się na Forum Constantinum. Kolumnę wybudował w IV wieku cesarz
Konstantyn I Wielki
i to jego posąg znajdował się na szczycie kolumny. Jej obecna wysokość do 37 metrów. By poprawić jej stabilność, opasano ją metalowymi pierścieniami. Zgodnie z legendą, w jej podstawę wbudowano fragmenty
Świętego Krzyża
i laski
Mojżesza
, którą otworzył on wody
Morza Czerwonego
, przywiezione do Stambułu przez Konstantyna[14].
- Inne ciekawe miejsca:
-
Kryty Bazar
(Kapalıçarşı). W czasach Bizantyjskich był tu targ, Turcy po zdobyciu
Konstantynopola
zbudowali tutaj halę dla jubilerów i antykwariuszy. W następnych latach Bazar rozrastał się. Po każdym trzęsieniu ziemi i pożarze Bazar odnawiano i rozbudowywano. Zajmuje on powierzchnię 3) hektarów, na 80 uliczek, około 3 500 sklepików. Było to również centrum finansowe i ekonomiczne
Imperium
. Zawierano tu transakcje bankowe i giełdowe. Do połowy XIX wieku było to centrum handlu niewolnikami.
-
Bazar Egipski
. Położony na nabrzeżu Eminönü, przy wjeździe na
Most Galata
. Nazwa została nadana w czasach Imperium, kiedy to na tym bazarze handlowano przyprawami z
Egiptu
. Zbudowany w
1660
.
-
Hipodrom
(At Meydanı). Na hipodromie znajduje się
Obelisk Teodozjusza I
,
Obelisk Konstantyna VII
oraz
Kolumna Wężowa
. W 1898 roku wybudowano tutaj Fontannę niemiecką – dar
cesarza Wilhelma
. Cesarz ufundował również system kanałów sprowadzających do niej wodę z Lasów Belgradzkich.
- podziemne
cysterny
na wodę: (
Cysterna Filoksenosa
,
Cysterna Teodozjusza
oraz
Cysterna bazyliki
– Yerebatan Sarnıcı). Cysterna bazyliki to największa z sześćdziesięciu cystern zbudowanych w Stambule w czasach bizantyjskich. Do podtrzymania stropu użyto kolumn z wielu rzymskich budowli. 366 kolumn podpiera sklepienie, sprawiając wrażenie lasu kolumn. Jako podstawy do dwóch kolumn użyto płaskorzeźb głowy meduzy.
-
Akwedukt Walensa
(Bozdoğan Kemeri). Zbudowany w
375
na rozkaz cesarza
Walensa
. Z Lasów Belgradzkich sprowadzał wodę do miasta. Akwedukt biegnie na wysokości 64 m n.p.m. i osiąga miejscami wysokość 20 metrów.
-
Yedikule
(Forteca Siedmiu Wież). Jeszcze przed wzniesieniem murów miejskich cesarz
Teodozjusz I Wielki
kazał tu zbudować łuk triumfalny, który następnie został włączony do murów budowanych w
413
–
439
. Wieżę przy bramie obłożono marmurem, zaś wrota złotem. Marmurowe wieże ozdabiały posągi z brązu i złota. Powstała w ten sposób
Złota Brama
, była przeznaczona wyłącznie dla cesarza. U schyłku
Bizancjum
bramę zamurowano. W latach
1457
–
1458
Mehmet Zdobywca wybudował tutaj kolejne wieże obronne i uczynił z tego miejsca skarbiec (przeniesiony za Murata III do pałacu. Wieża do
1831
roku była więzieniem. Z Yedikule rozciąga się wspaniały widok na
Morze Marmara
.
-
Rumeli Hisarı
. Twierdza nad brzegiem
Bosforu
, zbudowana przez
Mehmeda II
. W środku znajduje się muzeum dział.
-
Anadolu Hisarı
- Twierdza Anatolijska. Leży naprzeciwko Rumeli Hisarı. Zbudowana w
1393
podczas oblężenia Stambułu przez Turków. W jej sąsiedztwie leżą liczne historyczne wille, budowane w XVII i XIX wieku.
-
Wieża Leandra
(Kızkulesi). Wieża na Bosforze. Obecnie restauracja i kawiarnia.
-
Wieża Galata
. O wysokości 61 metrów. Wieża stała w tym miejscu już w V wieku. Obecna forma pochodzi z
1348
roku. Zbudowana przez Genueńczyków jako część muru obronnego. W czasach osmańskich było to więzienie, magazyn, latarnia morska, strażnica.
- Mury lądowe. Zbudowane w V wieku, mają długość około 6 km. Konstrukcję wzmacnia 96 wież. Przed murami wykopano rów o głębokości 10 metrów i szerokości 20 metrów. Za nim leżą w odległości 10 metrów od siebie podwójne mury. Z Yedikule można dostrzec ruiny wielu bram, między innymi: Bramy Belgradzkiej, Silivri, Tańczących Derwiszy, Topkapı, Edirnekapı.
-
Tünel
. Naprzeciwko
Mostu Galata
znajduje się krótka linia tramwajowa (570 metrów) z tunelem, łącząca dzielnicę Galata z Beyoğlu. Wybudowano ją w latach
1871
–
1876
. Projekt jest autorstwa francuskiego inżyniera Gavanda. Jest to trzecia podziemna kolej świata i najkrótsza.
- Plac Taksim. Najruchliwsze miejsce miasta. Leży między centrami handlowymi i biurowymi. Nazwa pochodzi od rozdzielni wody pitnej (z
1733
) na nim stojącej. Na środku placu znajduje się Pomnik Rewolucji - Wojny Wyzwoleńczej i powstania
Republiki
.
-
Polonezköy
. Polska wioska w pobliżu Stambułu. Założona w
XIX w.
Kultura i sztuka
Pokój 411 w Hotelu Pera, gdzie Agatha Christie napisała "Morderstwo w Orient Expresie"
Imprezy i koncentry odbywają się w wielu miejscach w Stambule, między innymi w
Hagia Eirene
,
Rumeli Hisarı
,
Yedikule
, Pałacu
Topkapı
, Parku Gülhane, również w Centrum Kultury Atatürka (AKM) na placu Taksim czy w Sali Koncentrowej im. Cemala Reşita. W mieście znajduje się wiele nocnych klubów, restauracji i barów. Rejony w okolicy ulicy Istiklal oraz Nişantaşı są pełne kafejek, restauracji, pubów i klubów, a również galerii sztuki, teatrów i kin.
Międzynarodowy Festiwal Filmowy w Stambule jest jednym z najważniejszych festiwali w
Turcji
. Innym znanym jest
Biennale w Stambule
- impreza artystyczna odbywająca się od
1987
, na której wystawiane są dzieła sztuki współczesnej. Muzeum Pera oraz Muzeum Sakıp Sabancı wystawiały dzieła takich artystów jak
Picasso
,
Rodin
czy
Rembrandt
.
Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Stambule
nad
Bosforem
mieści kolekcję dzieł sztuki współczesnej, wystawiane są dzieła czołówki awangardowych twórców tureckich. Znajdują się tu kino i biblioteka. Muzeum Rahmi M. Koça nad
Złotym Rogiem
jest prywatnym muzeum poświęconym transportowi, przemysłowi i komunikacji.
Media
Pierwsza turecka gazeta została wydrukowana
1 sierpnia
1831
. Większość gazet o zasięgu ogólnokrajowym ma swoją siedzibę w Stambule, z równoległymi wydaniami w
Ankarze
i
Izmirze
.
- Główne dzienniki: Hürriyet, Milliyet, Sabah, Radikal, Cumhuriyet, Zaman, Türkiye, Akşam, Bugün, Star, Dünya, Tercüman, Güneş, Vatan, Posta, Takvim, Vakit, Yeni Şafak, Fanatik oraz Turkish Daily News
- Stacje radiowe i telewizyjne:
CNBC-e
, CNN Türk, MTV Türkiye, Fox Türkiye, Fox Sports Türkiye, NTV, Kanal D, ATV, Show TV, Star TV, Cine5, SKY Türk, TGRT Haber, Kanal 7, Kanal Türk, Flash TV.
Komunikacja
Lotniska
W Stambule znajdują się dwa międzynarodowe lotniska:
Kolej
Stambuł posiada dwa główne dworce kolejowe: po stronie europejskiej jest to
Dworzec Kolejowy Şirkeci
(tu kończą bieg wszystkie pociągi przyjeżdżające z
Europy
), po azjatyckiej
Dworzec Kolejowy Haydarpaşa
(obsługujący pociągi odjeżdżające w kierunku wschodnim i południowym, w tym na
Bliski Wschód
).
Komunikacja szynowa w Stambule
Sieć kolejowa między europejską a anatolijską stroną miasta jest połączona za pomocą
promów kolejowych
. Wkrótce będą one zastąpione przez
tunel
Marmaray
pod
Bosforem
(dł. 1,4
km
). Tunel Marmara ma również połączyć metro po obu stronach Bosforu. Plan zakończenia robót planuje się na
2013
.
W Stambule od
2000
roku działa
system metra
uruchomiony po europejskiej stronie miasta, obecnie trwają zaawansowane prace nad rozbudową istniejącego odcinka. Istnieją trzy linie metra. Pierwsza biegnie od Kabataş do Eminönü i do Zeytinburnu przez Aksaray, druga z Aksaray do Portu lotniczego Atatürk przez Yenibosna. Trzecia łączy Taksim z 4. Levent poprzez Sisli.
Kolej
łączy Kabataş z Taksim.
Tramwaje kursują po ulicy İstilkal pomiędzy Taksim a
Tünel
. Ulica ta jest poza tym całkowicie zamknięta dla ruchu kołowego. Kolejna linia tramwajowa biegnie od Kabataş do Bağcılar.
Tramwaj na ulicy İstilkal
Kolej podmiejska, zwana Banliyö Treni kursuje od Sirkeci na europejskiej stronie oraz od Haydarpaşa po anatolijskiej stronie miasta.
Żegluga
W Stambule znajduje się największy
port
w Turcji. Stary port na
Złotym Rogu
służy obecnie prywatnym statkom, natomiast porty Karaköy i Eminönü są używane przez duże statki rejsowe kursujące do portów na
Morzu Czarnym
i
Morzu Śródziemnym
. Główny port przeładunkowy w Stambule znajduje się w dystrykcie Harem w okręgu Üsküdar po azjatyckiej stronie miasta.
Przez
Bosfor
kursują IDO (İstanbul Deniz Otobüsleri)- tradycyjne białe promy, oraz prywatne Tur Yol. Kursują regularnie, podróż jest o wiele szybsza i tańsza niż przedostanie się na drugą stronę Bosforu mostami, stąd są bardzo popularne wśród mieszkańców Stambułu. Podróżować można również katamaranem zwanym "morskim autobusem" (między portem promowymYenikapı po europejskiej stronie a portem promowym Pendik. Po Bosforze kursują również araba vapuru(między Sirkeci a Haremem) oraz motorówki (Kadıköy-Eminönü-Kadıköy, Beşiktaş-Üsküdar-Beşiktaş, Karaköy-Üsküdar-Karaköy).
Komunikacja drogowa
Prom kursujący po Bosforze
- Taksówki.
- Dolmuş. specyficzny dla Turcji sposób podróżowania. Są to zbiorowe taksówki- minibusy lub samochody podróżujące po wyznaczonych trasach. Cena jest zależna od odległości. Nie ma ustalonych przystanków.
- Autobusy. Istnieją dwa rodzaje komunikacji autobusowej: Belediye Otobüsü- komunikacja miejska: autobusy czerwone i zielone, oraz Halk Otobüsü, czyli prywatne autobusy koloru pomarańczowego i niebieskiego. Płaci się gotówką.
- Drogi E5, E90 oraz autostrada transeuropejska (TEM) to trzy główne połączenia drogowe
Europy
z
Turcją
. Sieć autostrad w okolicach Stambułu jest dobrze rozwinięta. Autostrady biegną na wschód do
Ankary
, oraz na zachód do
Edirne
. Wokół miasta biegną również dwie drogi szybkiego ruchu.
Brzegi
Bosforu
łączą dwa mosty:
Za przejazd przez mosty z europejskiej strony na anatolijską pobierane są opłaty.
Złoty Róg
spinają obecnie trzy mosty:
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Praca zbiorowa pod redakcja Aleksandra Krawczuka,
2005
, Wielka Historia Świata Tom 3 Świat okresu cywilizacji klasycznych, str. 51, Oficyna Wydawnicza FOGRA, .
- ↑
Governorship of Istanbul - Climate of Istanbul
- ↑ 3,0 3,1
Yıllık Toplam Yağış Verileri - İstanbul (Data of the total annual precipitacion of Istanbul)
- ↑
Worldweather - Istanbul
- ↑
BBC Weather Centre - Istanbul
- ↑
Districts of Istanbul - Turkey
- ↑
İstanbul Büyükşehir Belediyesi
- ↑
İstanbul Büyükşehir Belediyesi
- ↑
TÜIK / ADNKS - Il Nüfuslari
- ↑ s.5, Stambuł, Rehber Basım Yayın DAğıtım Reklamcılık ve Tic, Istanbul 2002
- ↑ s.47, Stambuł, Rehber Basım Yayın DAğıtım Reklamcılık ve Tic, Istanbul 2002.
- ↑
Muzeum Adama Mickiewicza
- ↑
http://www.famoushotels.org/article/476
- ↑ s.79, Stambuł, Rehber Basım Yayın DAğıtım Reklamcılık ve Tic, Istanbul 2002.